Zapadni Srbi

Srce i pamet (habsburških Srba) na strani Srbije

Boreći se za svoja verska, kulturna, politička i teritorijalna prava, Srbi su u autonomiji videli garanciju nacionalnog opstanka do povoljnog trenutka svesrpskog oslobođenja i ujedinjenja.U GODINI koja teče, Vojvodina obeležava dva velika jubileja - 170 godina od održavanja Majske skupštine u Sremskim Karlovcima (1/13 - 3/15. maj 1848) i 100-godišnjicu (25. novembra 1918) od proglašenja prisajedinjenja delova današnje severne pokrajine Kraljevini Srbiji na Velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu.

Ova dva istorijska datuma od presudne su važnosti ne samo za Vojvodinu, nego i za celu Srbiju. Bez Majske skupštine, kada je proglašena Srpska Vojvodovina (docnije skraćeno nazvana Srpska Vojvodina) i kada su Srbi, prvenstveno u svojoj svesti, postavili jasne i čvrste temelje svog nacionalnog programa, pitanje je da li bi se, sedam decenija docnije, u Novom Sadu sabrala Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena na kojoj su vojvođanske oblasti prisajedinjene Kraljevini Srbiji.
Bez oba ova događaja geografska mapa Srbije, nesumnjivo, danas bi izgledala bitno drugačije.
MAJSKOJ skupštini u Sremskim Karlovcima prethodio je vek i po političke borbe Srba u Habzburškoj monarhiji i u Ugarskoj za ravnopravnost sa drugim narodima, prvenstveno sa Nemcima i Mađarima. Kada je 1848. godine izbila revolucija u mnogim krajevima Evrope, uključujući i Austrougarsku, u tim revolucionarnim danima Srbi su, poput ostalih naroda, videli priliku da postave temelje svog nacionalnog, političkog i verskog programa. Taj program predstavljao je osnovu srpske politike u ovim krajevima od druge polovine 19. veka pa sve do raspada ugarskog carstva 1918. godine i prisajedinjenja Srema, Banata, Baranje i Bačke matici Srbiji.
Taj program nedvosmisleno je proklamovan na Majskoj skupštini 1848. godine. Predstavnici Srba uputili su zahtev Beču za uspostavljanje srpske autonomije i proglasili Srpsku Vojvodovinu. Zahtevali su posebnu autonomnu teritoriju koja bi zahvatala čitav Srem sa Granicom, Baranju, Bačku sa Bečejskim distriktom i Šajkaškim bataljonom i Banat sa Granicom i Kikindskim distriktom.
NA MAJSKOM zasedanju predstavnici Srba formirali su i Narodni odbor (docnije preimenovan u Glavni odbor), koji je predstavljao privremenu vladu Srpske Vojvodovine, i izabrali su svog vojvodu (graničarski pukovnik ogulinske regimente Stevan Šupljikac). Karlovačka mitropolija uzdignuta je na rang patrijaršije, a mitropolit karlovački Josif Rajačić postao je srpski patrijarh. Time je poglavar Srpske pravoslavne crkve u Ugarskoj stekao status koji je nekada imao Arsenije Treći Čarnojević (1633-1706).
Autonomija za Srbe u Habzburškom carstvu bila je interes nad interesima. Boreći se dugo i istrajno za svoja verska i kulturna, ali i politička i teritorijalna prava, Srbi su u autonomiji videli jedinu garanciju nacionalnog opstanka do nekog povoljnog istorijskog trenutka svesrpskog oslobođenja i ujedinjenja.
Svoje težnje, međutim, teško i sporo su ostvarivali. Moćno carstvo dodeljivalo im je kratkotrajna rešenja, privremene i krnje deliće autonomije. Narodnocrkvenim privilegijama habzburških vladara, naši sunarodnici su do sredine 18. veka bili vezani za Bečki dvor koji ih je priznao kao narod. Obećane su im i verske slobode, ali im nije bila dodeljena posebna teritorija.
TOKOM vladavine Marije Terezije, a u skladu sa opštom centralizacijom carske države, srpske narodnocrkvene privilegije svedene su na crkvenoškolske. Srbi su na Saboru u Temišvaru 1790. godine, u vreme političke krize u monarhiji i buđenja nacionalizma kod Mađara, pokušali da unaprede svoj status iznoseći zahtev za posebnu teritoriju i posebnu upravu, ali to nije imalo željeni odjek.
Privremena, a zatim i okrnjena, bila je i Srpska Vojvodovina, koju su naši sunarodnici, 58 leta posle Sabora u Temišvaru, proglasili na Majskoj skupštini 1848. Takvu autonomnu oblast priznao je samo Hrvatski sabor, jer je na Majskoj skupštini proglašen i "politički savez sa Trojednom kraljevinom Hrvatske, Slovenije i Dalmacije na temelju slobode i savršene jednakosti". Priznanje Srpske Vojvodovine, međutim, dugo nije stizalo sa najvišeg mesta, sa bečkog trona.
POŠTO je Beč uz pomoć 100.000 vojnika iz Rusije pod komandom generala Paskijeviča, 13. avgusta 1849. godine, slomio mađarsku pobunu, a posle višemesečnih rasprava o srpskom pitanju, 18. novembra te godine proglašen je patent koji se odnosio na Srbe i koji je tek delimično ispunio njihova očekivanja.
Umesto priznanja Srpske Vojvodovine u teritorijalnom sastavu kakav je "obeležila" Majska skupština, Beč je proglasio drugačiju oblast - Vojvodstvo Srbiju i Tamiški Banat, sa središtem u Temišvaru. U sastav oblasti nije ušla Vojna granica, srpska teritorija obuhvatala je samo deo Srema, dok je ostatak Srema pripao Trojednoj kraljevini.
Stvaranjem Vojvodstva Srbije, bečki dvor kaznio je Mađare jer su u revoluciji 1849. godine ustali protiv dinastije Habzburga i pokušali da se otcepe od Austrije. S druge strane, Srbi su prividno nagrađeni za pokazanu vernost kako u dalekoj prošlosti, tako i u vreme te, revolucionarne četrdeset osme.
OD MARTA 1848. do jula 1849, naime, Habzburškoj monarhiji je pretio talas revolucionarnih pokreta, mahom nacionalističkog karaktera. Carstvo, kojim se vladalo iz Beča, obuhvatalo je Nemce, Mađare, Slovence, Poljake, Čehe, Hrvate, Slovake, Ukrajince, Rusine, Rumune, Srbe i Italijane.Svi oni pokušavali su tokom te revolucije da ostvare samostalnost, nezavisnost, a neki i hegemoniju nad drugim narodima.
Na odluku bečkog dvora da Srbi dobiju kakvu-takvu autonomiju, bilo je i ruskog uticaja. Naime, Beč koji je bio u dobrim odnosima sa pravoslavnom i moćnom Rusijom, jer je ona u kritičnom trenutku mađarske revolucije 1848. godine priskočila u pomoć Austriji i spasla je propasti, znao je da su Rusi, sa carem Nikolajem Prvim na prestolu, zainteresovani za sudbinu svoje pravoslavne braće u Habzburškoj monarhiji.

BEZ obzira na razloge Beča, novoosnovano Vojvodstvo Srbije u dobroj meri izneverilo je očekivanja srpskih patriota i njihovih težnji izraženih na Majskoj skupštini 1848. godine. U Vojvodstvu, Srbi nisu činili većinu stanovništva, a administracija je većim delom bila u rukama nemačkih činovnika i oficira.
Titulu vojvode, austrijski car zadržao je za sebe, a vlast nad tom teritorijom u potpunosti je preuzeo Beč. Austrija je zavela apsolutizam. Vojvodstvo Srbije formalno je postojalo 12 godina. Priključeno je Ugarskoj 1860. godine.
Ali čvrstu ideju srpske državnosti u svesti Srba na ovom području nije mogao više niko da "ukine". Borba za autonomiju sa jasnim konturama "hranila" je nacionalni san naših predaka o ujedinjenju sa sunarodnicima u matici. Pred njima je bila poslednja i najvažnija etapa tog puta, koja će trajati još 58 godina.
MISLILI I PISALI ZA CELO SRPSTVO
MNOGO detalja svedoči o političkoj i kulturnoj snazi Srba u Austrougarskoj u 18. i 19.veku. Srpski trgovci u Pešti osnovali su "košnicu srpske pameti", Maticu srpsku (1826), u Novom Sadu nastao je naš najstariji teatar SNP (1861), a u Sremskim Karlovcima od 1791. živi najstarija srpska gimnazija. Srbija je tada bila pod tuđinskom vlašću, a Novi Sad je bio središte nacionalnog identiteta, razvoja političke i kulturne misli i najveći grad nastanjen Srbima. Najznačajniji je bio Narodni pokret dr Svetozara Miletića. Početkom 19. veka za Vuka Karadžića Novi Sad je "najveće srpsko opščestvo na svijetu", a Jovan Skerlić je zabeležio da se u Srpskoj Atini "tada pisalo i mislilo za ceo srpski narod".

Nepostojane carske privilegije

Težnje Srba ka autonomiji poprimile su prve konture 1690, kada im je car Leopold Prvi ukazom, poznatim kao "Privilegija", dodelio određene povlastice. Njegovi naslednici su ih brisali
AUTONOMIJA Srba u Austrougarskoj bila je poznata pod imenom crkveno-narodna ili, pak, narodno-crkvena. Prvim imenom nazivali su je oni koji su prednost davali Srpskoj pravoslavnoj crkvi, a drugi naziv bio je na srcu onima koji su nastojali da autonomiji daju više svetovni a manje duhovni karakter.

Sve do sredine 19. veka, dok je presudnu reč u autonomnom životu Srba vodila srpska crkvena jerarhija, autonomija je imala više crkveni nego narodni karakter. Docnije, kada je na političku scenu stupilo srpsko građanstvo, autonomija je sve više poprimala narodni karakter, a da pritom nije gubila ni crkveni uticaj.

- Bez obzira na to koji oblik je u različitim vremenskim periodima imao prevagu, i srpska crkvena jerarhija kao i srpsko građanstvo u Ugarskoj su od prvih dana po Velikoj seobi 1690. godine težili da stečenu autonomiju na crkvenom polju prošire i unesu u nju što više elemenata kako bi ta autonomija poprimila i politički karakter - navodi akademik Vasilije Krestić u svojoj knjizi "Iz prošlosti Srema, Bačke i Banata" (SKZ, Beograd, 2003).

TEŽNjE Srba ka autonomiji poprimile su prve realne konture 1690 kada im je austrijski car Leopold Prvi ukazom, poznatim kao "Privilegija", dodelio određene povlastice na teritoriji habzburških zemalja.

Bilo je to u vreme Bečkog rata (1683-1699), u teškim godinama za Austriju, kada je carstvo bilo u ozbiljnim opasnostima. Kako su Srbi bili na glasu kao hrabri borci, carevina se i njima obratila za pomoć, a zauzvrat im je dodelila privilegije.

Svojim ukazom koji se odnosio na sve Srbe ("gde ih faktično ima"), uključujući i one u Vojnoj granici, car je u svim oblastima Habzburške monarhije zapravo uvažio zahteve srpskog sveštenstva i naroda za ispovedanjem njihove vere. U izrazito katoličkoj državi koja nije tolerisala inovernike, garantovao im je slobodu veroispovesti, upotrebu julijanskog kalendara, pravo izbora arhiepiskopa i sveštenstva. Mitropolit je proglašen za duhovnog i svetovnog poglavara srpskog naroda u Ugarskoj, a birali su ga potpuno slobodno duhovni i svetovni predstavnici Srba.
MITROPOLIT je imao pravo da postavlja sveštenike Srpske pravoslavne crkve gde god je smatrao da za njima postoji potreba, a zajedno sa episkopima mogao je da u svako doba obavlja "kanonske vizitacije". Jedino je mitropolitu i vladikama dato pravo da sude srpskom sveštenstvu za sve eventualne krivice.
Srbi su "Privilegijom" bili oslobođeni i plaćanja desetka Katoličkoj crkvi. Uz pravo na julijanski kalendar i svetkovanje samo pravoslavnih praznika i bogosluženja, car je Srbima dozvolio i da slobodno podižu i popravljaju svoje manastire i crkve.
Naši sunarodnici, uz sve navedeno, bili su slobodni i da sami biraju svog vojnog zapovednika - vojvodu. Ovu privilegiju uspeli su, istina nakratko, da realizuju tek 158 godina kasnije, na Majskoj skupštini u Sremskim Karlovcima.
NARODNO-CRKVENIM privilegijama Srbi su bili vezani za Bečki dvor koji ih je priznao kao narod i obećao im verske slobode, ali im nije dodelio posebnu nacionalnu teritoriju i sopstvenu upravu kojoj su težili od kraja 17. veka.
Stoga su Srbi nastojali da početkom 18. veka za svoje "bečke" privilegije dobiju potvrdu i Mađarskog sabora, ali Katolička crkva i mađarski staleži želeli su da umanje značaj ukaza Leopolda Prvog. Vremenom su se težnje Mađara i Katoličke crkve sve više podudarale sa centralističkim stavom bečkog dvora koji je dekretima, donetim u periodu od 1729. do 1734. godine, tokom vladavine Karla Šestog (1711- 1740), srpske privilegije znatno "skresao".
Ostala je "netaknuta" samo privilegija o slobodnom izboru mitropolita, kao i sloboda javnog bogosluženja. Mitropolit, međutim, više nije imao status "glave nacije". Nije više imao pravo ni da bira episkope bez prethodnog odobrenja cara.
SRBI, bez dozvole cara, više nisu imali pravo da grade svoje hramove. Ostavljena im je sloboda da svetkuju po starom kalendaru, ali su po dekretu morali da slave i katolički Božić, Uskrs i Duhove. Sveštenstvo SPC ponovo je potpalo pod ingerenciju državnih organa koji su mogli da mu sude u slučaju kriminalnih i građanskih parnica. Najzad, Srbi su dekretima ponovo bili obavezani da plaćaju desetak Rimokatoličkoj crkvi i biskupima.
Naročito teško vreme po Srbe nastupilo je u periodu vladavine Marije Terezije, austrijske carice jedinog ženskog i, ujedno, poslednjeg vladara dinastije Habzburg. Njena vladavina trajala je pune četiri decenije, od 1740. do 1780. godine. Bila je, nesumnjivo, velika vladarka, s puno dobrih poteza u korist svog carstva, ali je prema Srbima vodila dvoličnu politiku, uprkos njihovim vojnim zaslugama.
Svojeručno je potvrđivala stare povlastice koje je Srbima dao car Leopold Prvi, ali ih je često i "precrtavala" svesno gazeći srpska, verska i nacionalna prava. Naročito je bila istrajna u podršci unijaćenju. U tome su je veoma podsticali predstavnici hrvatskog naroda.
HRVATI su već na početku vladavine Marije Terezije (1741) podneli Mađarskom saboru predstavku u kojoj su tvrdili da je rimokatolička vera u Hrvatskoj i Slavoniji u opasnosti od "šizmatika". Caricu su molili da "šizmatičkom mitropolitu" ukine crkvenu vlast i da iz Hrvatske i Slavonije ukloni šizmatičke episkope", kao i da grčko-nesjedinjene Srbe stavi pod jurisdikciju unijatskog biskupa.
Pošto je pohvalila hrvatske staleže za revnosno negovanje katoličanstva, carica je izdejstvovala da Ugarski sabor iste godine usvoji zakon kojim je karlovačkom mitropolitu zabranjena svaka jurisdikcija u Hrvatskoj i Slavoniji.
Kako su u tom ratu srpski borci porazili bavarsku vojsku, njihova hrabrost ponovo je pobudila simpatije Dvorskog ratnog saveta koji je cenio njihove vojne usluge carevini, te je omekšao stav prema Srbima. U dogovoru sa patrijarhom Arsenijem Jovanovićem Šakabendom, Dvorski ratni savet založio se da carica potvrdi verske privilegije Srbima.
UKAZOM iz 1746. godine carica je dozvolila Srbima da grade svoje crkve tamo gde sami žive i gde imaju svog sveštenika. U gradovima, dozvolu za gradnju morali su da traže od Katoličke crkve.
Prethodno je 1745. godine u Beču osnovala Srpsku pridvornu komisiju i poverila joj rešavanje "srpskih pitanja" u krajevima koji nisu potpadali pod mađarsku upravu. Komisiji je docnije preimenovala u Ilirsku dvorsku deputaciju koja je gotovo tri decenije upravljala srpskim poslovima u Ugarskoj.
Ovakvim caričinim rešenjima nisu bili zadovoljni ni Srbi, ni Mađari. Srbi, naime, nisu imali poverenja u postojeće institucije koje bi trebalo da se brinu o njihovim pravima jer su mesta u njima popunjavali katolici. Srpska bojazan ubrzo je bila potvrđena - jedan od prvih predloga Ilirske dvorske deputacije bio je "Plan o poboljšanju rada na stvaranju crkvene unije".
ISELjAVANjE U RUSIJU
SRBI nisu bili zadovoljni vladavinom Marije Terezije i zbog toga što je Mađare, koji su se u ratu za austrijsko nasleđe iznenada pokazali lojalnima, nagradila ukidanjem Pomoriške i Potiske vojne krajine. Srpski borci, koji su u tim borbama podneli velike žrtve, smatrali su se izneverima.Za njih je to značilo gubitak povlašćenog statusa graničara i vojnika i srozavanje na status kmetova i paora. Ovaj drugi naziv bio je u ono vreme veoma uvredljiv. Sve to zajedno rezultiralo je nemirima, pobunama i iseljenjem dela Srba u nove krajine prema Banatu i u Šajkašku. Oko 5.000 naših razočaranih predaka tada se iselilo u Rusiju.

Srbi traže autonomiju Banata

Deklaracijom Marije Terezije iz 1779. godine srpske privilegije su gotovo sasvim ukinute. U Temišvaru na tron Karlovačke mitropolije izabran je Stefan Stratimirović
TOKOM 18. veka, a naročito tokom četrdeset godina duge vladavine Marije Terezije, privilegije Srba bile su znatno ograničene, ali carica zarad potreba ratovanja nikada nije sasvim iz vida gubila želje Srba u monarhiji, pa je povremeno naše sunarodnike uzimala u zaštitu.

Dva takva događaja zabeležena su 1751. i 1764. godine kada su Virovitička županija i Mađarski sabor tražili ukidanje istočno-pravoslavne vere, zabranu zidanja pravoslavnih crkava od tvrdog materijala, oduzimanje karlovačkom mitropolitu imanja u Dalju i - zatvaranje srpskih škola.

Tako ekstremne zahteve carica nije uslišila zahvaljujući uticaju svog savetnika barona Johana Hristifa Bartenštajna, predsednika Ilirske dvorske deputacije, koja je upravljala crkveno-narodnim poslovima stanovništva doseljenog iz Srbije.Baron je gajio izvesno razumevanje, pa i simpatije prema Srbima, ali je prvenstveno bio vođen državnim interesima.

To je i potvrdio u svojoj knjizi "Kratak izveštaj o stanju rasejanog mnogobrojnog Ilirskog naroda po Carskim i Kraljevskim nasledničkim zemljama" (1866), u kojoj je sa ushićenjem pisao o ratničkim vrlinama Srba, tvrdeći da su najzaslužniji za uspon Austrije i odbranu hrišćanske Evrope od Turske.

BARON Bartenštajn zabeležio je i da se u svojstvu savetnika izborio da carica Marija Terezija (1763) potvrdi ranije darovane, a 1751. ukinute, privilegije Srbima. Učinio je to na osnovu sopstvene procene da bi ukidanje srpskih privilegija podstaklo unutrašnje potrese, opasne za stabilnost države. Smatrao je da je bezbolnije da se Dvor sukobi s Mađarima i Hrvatima, koji su istrajavali na ukidanju posebnog srpskog statusa, nego da proširi sukobe sa Srbima, najmnogobrojnijim narodom u Panoniji.

Po završetku ratova koje je vodila Marija Terezija, pokrenute su mnogobrojne reforme u monarhiji. Za Srbe je to bio period novih borbi za ostvarenje svoje autonomije. Ponovo je to bila teška borba jer sprovodeći svoje centralističke planove, Dvor je u nekoliko navrata ponovo ukidao pa vraćao privilegije Srbima.

Razlog novog srpskog nezadovoljstva bio je ukaz "Regulament" iz 1777. kojim su u verskom kalendaru izvršene izmene kao i prepravke u udžbeniku za veronauku. Tim povodom u Novom Sadu i u Vršcu, Srbi su se pobunili na šta je carica odgovorila - ukidanjem Ilirske dvorske deputacije. Time su srpski narod, kao i njegova crkvena i prosvetna oblast, stavljeni u nepovoljniju poziciju od prethodne, odnosno pod neposredan nadzor državnih vlasti.

KAP u čaši srpskog nezadovoljstva predstavljala je Deklaracija iz 1779. godine koja je donela potpuno potčinjavanje srpske crkve i naroda. Tim dokumentom srpske privilegije su gotovo sasvim ukinute. Na snazi je ostalo pravo da je mitropolit samo verski, ali ne i svetovni poglavar, a da se sabori i sinodi mogu održavati po carskom odobrenju i to u prisustvu komesara.

Povodom svih tih događaja, mitropolit karlovački Mojsije Putnik zatražio je 1790. godine sazivanje raspravnog sabora Srba u Temišvaru. Odobrenje za održavanje sabora dao je habzburški car Leopold Drugi. Ubrzo po odobrenju, međutim, mitropolit Putnik iznenada je preminuo (počiva u Uspenskom hramu u Sentandreji), pa je sabor ujedno postao i izborni.

Za Putnikovog naslednika izabran je Stefan Stratimirović (1757-1836) jedna od najznačajnijih ličnosti u istoriji prečanskih Srba, po opštem mišljenju najsposobniji duhovnik na tronu Karlovačke mitropolije, izdanak ugledne hercegovačke porodice koja se doselila u bačko mesto Kulpin.
NA POZIV srpskog patrijarha Arsenija Jovanovića Šakabente, naime, ustanici iz hercegovačkih brda pritekli su u pomoć Austriji. U današnju Bačku doselili su se pošto su 1745. godine od Marije Terezije, uz titulu plemića, dobili i posed Kulpin od 10.000 jutara oranica.
Za sebe su zadržali 3.200 jutara, a ostatak zemlje podelili su hercegovačkim dobrovoljačkim porodicama (bilo ih je ukupno oko 200) koje su sa njima ovamo pristigle. Srbi i Slovaci u Kulpinu i danas neguju uspomenu na Stratimiroviće.
Filozofske i pravne nauke Stefan Stratimirović je studirao u Pešti i Beču, dok je bogoslovska i istorijska znanja sticao kod arhimandrita Jovana Rajića. Pod uticajem mitropolita Putnika, napustio je svetovni život, zamonašio se, vrlo brzo postao arhimandrit u manastiru Krušedolu, a od 1786. kao episkop u Budimu.
U tom periodu dobro je upoznao aktuelnu politiku, što će mu docnije biti od koristi u sticanju poverenja carskog dvora kako bi što više dobrog učinio za svoj narod. Na Narodno-crkvenom saboru u Temišvaru 1790. godine, kao najmlađi među tadašnjim episkopima, izabran je za mitropolita. To zvanje Stratimirović će nositi narednih 46 godina, sve do svoje smrti.
VEŠTINOM vrsnog diplomate vodio je SPC, a naročitu pažnju posvetio je podizanju prosvetnih ustanova. Uz pomoć trgovca Dimitrija Anastasijevića Sabova osnovao je: Karlovačku gimnaziju (1791), Karlovačku bogosloviju (1794) i Stefaneum (1797). Bio je neprikosnoveni vođa Srba u neprestanoj borbi protiv pokušaja Beča da pounijati srpski narod.
Osim izbora mitropolita, Sabor u Temišvaru, kojem je prisustvovalo stotinak srpskih poslanika, imao je poseban istorijski značaj jer je bio prvi politički skup Srba koji je raspravljao o verskim, nacionalnim i političkim pitanjima svog naroda.Ideja o teritorijalnoj autonomiji (vojvodstvu) koja je počela da tinja ubrzo posle Velike seobe, ovlaš je pominjana na Saboru u Baji 1693. godine, ali nikada pre temišvarskog sabora nije jasno i glasno "ispostavljena" monarhiji. Bilo je to vreme kada su naši sunarodnici svoj boravak u Ugarskoj još uvek smatrali privremenim, verujući da će se vratiti u Srbiju koju su smatrali svojom pravom domovinom. Ali, kako su, vremenom, nade o povratku postajale sve nerealnije, Srbi su sve ozbiljnije razmišljali o teritorijalnoj autonomiji kao garanciji svog opstanka u tuđoj carevini.
NA SABORU u Temišvaru, Srbi su prvi put konkretno zatražili da im se kao zasebna teritorija (vojvodstvo) dodeli Banat i da se na njegovo čelo postavi nadvojvoda Aleksandar. Zahtevano je i da se ponovo uspostavi posebna dvorska ustanova za održavanje privilegija (Ilirska dvorska kancelarija) koja je bila ukinuta drugim "Regulamentom" 1770. godine.
Carev komesar nadgledao je odvijanje Sabora u Temišvaru i, prema nekim tumačenjima, u određenoj meri podsticao je Srbe da traže posebnu teritoriju. Komesar je smatrao da bi ovim srpskim zahtevom mogao da se izvrši politički pritisak na Mađare koji su tada uslovljavali podršku krunisanju Leopolda Drugog za ugarskog kralja.
Mada je Beč u načelu prihvatio srpske zahteve sa Temišvarskog sabora, srpska autonomna oblast ni tada nije formirana. Ukazom Leopolda Drugog 1791. godine osnovana je jedino Ilirska dvorska kancelarija, ali je već naredne godine, posle Leopoldove smrti ona ukinuta.
SKUPOCENA SLOBODA
JEDAN od načina da monarhija popuni svoj budžet bio je otkup statusa Slobodnog kraljevskog grada". Taj status je nosio i privilegije u obliku samostalne vlasti, zatim prava za naplatu carina i "pravo mača", odnosno sopstvenog sudstva. U Ugarskoj je krajem 17. veka bilo 32, a 1828. godine čak 52 naselja sa statusom Slobodnog kraljevskog grada. Na području današnje Vojvodine tu privilegiju uživali su Petrovaradinski šanac - Novi Sad (1748), Sombor (1749), Subotica (1779), Vršac (1817) i Kikinda (1893). Takva vrsta "slobode" bila je skupocena, a Novi Sad je platio najveću cenu - 95.883 rajnske forinte. Zajam, uzet od Nemaca, Novosađani su vraćali narednih nekoliko decenija.

Dvostruki aršini Lajoša Košuta

Iako su Srbi na prostoru Ugarske živeli u različitim oblastima i društveno-ekonomskim, političkim i kulturnim uslovima, bili su nacionalno svesni i duhovno jedinstveni
ZNATAN deo Evrope bio je 1848. godine zahvaćen revolucionarnim pokretima. U Beču, u želji da uspostavi drugačije klasne odnose, buržoazija je rušila vladu kneza Klemensa Meterniha (1773-1859), a u drugim delovima austrougarskog carstva buknula je pobuna nacionalnog karaktera.
Za samo carstvo najopasnija bila je revolucija u Ugarskoj koja je izbila neposredno posle Meternihovog pada, 13. marta 1848. godine. Pošto su proglašene statutne slobode u Austriji, u Ugarskoj su 15. marta pokrenuti protesti koje su predvodili studenti na čelu sa Šandorom Petefijem. Najistaknutiji pojedinac u mađarskoj revoluciji bio je Lajoš Košut (1802-1894).
Već 17. marta formirana je mađarska odgovorna vlada na čelu sa predsednikom Lajošem Baćanjijem i Košutom kao ministrom finansija. Zahtev Beču glasio je - veća vlast sabora, ukidanje kmetstva, povratak ugarskih vojnika u domovinu. Habzburški dvor prihvatio je ove uslove. Mađari ovim činom nisu dobili nezavisnu državu, ali jesu vladu koju imenuje njihov sabor, velika ovlašćenja i ograničavanje Beča oko sazivanja i raspuštanja sabora.
U MARTU 1848. godine, koji je bio u znaku mađarskog nacionalnog revolucionarnog zanosa, nametalo se i pitanje: kako će se u tim teškim danima postaviti Srbi? Kako je početak revolucionarnih zbivanja u Habzburškoj monarhiji bio u znaku "slobode i narodnosti", beogradske "Srbske novine" obratile su se sunarodnicima ovom porukom:
"O, Srbine, pogledaj šta narodi sve Evrope rade! Zar ne vidiš barjake slobode koji se viju po svima gradovima, po svima selima, po čitavoj Evropi? Vreme je prelomno, sudbonosno. Dolazi carstvo svetlosti, istine, pravde, slobode, blagostanja i blaženstva. Skupljajte se braćo, kao što se svuda narod skuplja, pod barjakom narodnim za pravdu, slobodu i istinu, za narod i čovečanstvo."
Upravo sa takvim težnjama i osećanjima, Srbi u Ugarskoj uključili su se u "peštanski 15. mart" pod vođstvom Lajoša Košuta u manifestacijama po gradovima Srema, Bačke i Banata, a zatim i Pešte, Novog Sada i Zemuna. Srbi su u pogledu sloboda bili solidarni sa ostalim narodima, te su u prvi mah, u vojno-graničarskim komunitetima u Pančevu i Zemunu zahtevali priključenje ustavnoj Ugarskoj.
DO RAZMIMOILAŽENjA sa Mađarima došlo je kada su Srbi nekoliko dana docnije (od 17. do 19. marta) usvojili Peštanski srpski program u 17 tačaka kojim je, između ostalog, zahtevano priznavanje sopstvene srpske narodnosti, pravo na sazivanje svog Narodnog sabora i uređenje Vojne granice "na osnovu slobode i svoje narodnosti".
U Peštanskom nacionalnom programu istaknuto je da Srbi žele priznanje svog naroda i slobodnu upotrebu svog jezika. Takođe se zahtevala sloboda veroispovesti, samostalno uređenje crkve, upotreba crkvenog jezika, uprava nad školama i uključivanje srpskih predstavnika u najviše organe sudstva i državne uprave.
Ovi zahtevi izazvali su podozrenje Mađara koji su smatrali da bi Narodni odbor (umesto dotadašnjeg Narodno-crkvenog sabora) mogao da postane političko predstavničko telo Srba sa manjim ili većim ingerencijama parlamenta. Mađari su takođe zazirali od mogućnosti da bi predloženim preuređenjem Vojne granice, Srbi mogli od Beča da dobiju i svoju autonomnu nacionalnu teritoriju.ISTORIČAR Andrija Radenić navodi i jedan dopis iz Pešte, upućen u martu 1848. godine, u kojem se kaže da je "zahtevanje srpskog naroda s jedne raspalio, a sa druge uplašio Mađare". U tom dopisu, neimenovani predstavnik srpskog naroda konstatuje: "Znači, pod larvom jednakosti i slobode, oni hoće nama da oduzmu ono što je svakom na svetu najsvetije - narodnost. Stoga oni o Srbima govore kao o Mađarima grčko-nesajedinjene vere, a o narodu srpskom nema ni pomena."
Ne osvrćući se na srpske zahteve, Ugarski sabor ozakonio je uvođenje mađarskog jezika na teritoriji cele Ugarske, čime je, praktično, odobrio mađarizaciju celokupnog stanovništva u kojem su Mađari činili svega - 37 procenata.
Ubrzani proces mađarizacije podrazumevao je vođenje administrativnih poslova i matičnih knjiga na mađarskom jeziku, a to je uključivalo i obavezu da Srbi i pripadnici drugih nemađarskih nacija svojoj deci daju - mađarska imena. Uporedo, raspravljalo se i o uvođenju liturgije na mađarskom jeziku, što je izazvalo ogroman revolt u srpskim redovima.
TREBALO bi podsetiti da Srbi u Južnoj Ugarskoj u vreme "četrdesetosmaške revolucije" nisu živeli u jednoj administrativnoj celini. Štaviše, bili su teritorijalno i upravno razbijeni. Najbrojniji su bili u tri županije - Torontalskoj, Bačko-bodroškoj i Sremskoj. Živeli su i u tri dela Vojne granice (sremskom, banatskom i u šajkaškom bataljonu), kao i u dva distrikta - Velikokikindskom i Potiskom).
Na ovu razuđenost srpskog stanovništva ukazuje akademik Slavko Gavrilović u svom delu pod naslovom "Politička borba za srpsku Vojvodinu 1848-1849". Gavrilović navodi da, kada je reč o Sremu, jedan deo Srba živeo je u sremskoj županiji, a drugi u okviru Sremske vojne granice. Veći deo Srba nastanjenih u Bačkoj, bili su pod županijskom vlašću, dok su pod vojno-graničarskom bili njihovi sunarodnici u Šajkaškom bataljonu.
U Banatu, najveći broj Srba bio je raspoređen u Torontalskoj županiji, manji broj živeo je istočnije od Temišvara. U graničarskom delu Banata, više Srba bilo je u nemačko-banatskoj (pančevačkoj) i u Vlaško-ilirskoj (belocrkvanskoj) regimenti, a znatno manji broj srpskog stanovništva bio je naseljen u istočnom delu tog područja.
SRBI su bili manje-više posvuda, izmešani sa drugim narodnostima, prvenstveno sa Nemcima, Mađarima i Rumunima. Sa Rumunima su bili u istoj verskoj zajednici u Karlovačkoj mitropoliji, ali poslednjih decenija u neskrivenom sukobu - naveo je akademik Gavrilović.
Na užem, današnjem vojvođanskom prostoru, Srbi su bili u većini. Prema dostupnim podacima, u gornjim delovima Ugarske (Budimska eparhija), 1821. godine živelo je ukupno 23.333 Srba.
- Iako su administrativno-politički bili pocepani i živeli su u različitim društveno-ekonomskim, političkim i kulturnim uslovima, nacionalno su bili svesni, a duhovno jedinstveni - istakao je akademik Vasilije Krestić ("Iz prošlosti Srema, Bačke i Banata", Beograd, SKZ 2003).
Vodeću ulogu kod Srba u revoluciji 1848/1849. imalo je građanstvo koje je srpskom pokretu davalo smer. Seljaci su tom pokretu bili masovna baza. Najznačajniji deo srpskog građanstva činili su inteligencija i trgovci koji su bili i najbogatiji, te su imali zapaženu ulogu u ekonomiji Ugarske. Srpsko plemstvo, nastalo iz redova obogaćenih građana i graničarskih oficira, bilo je malobrojno i brzo se odnarođivalo. Izuzetak su bili veliki darodavci i rodoljubi, poput Save Vukovića, slepog spahije od Berkasova, ktitora i osnivača Srpske pravoslavne gimnazije u Novom Sadu (1810), i grofa i carskog savetnika Save Popovića Tekelije (1761- 1842), prvog Srbina - doktora prava, predsednika Matice srpske i osnivača jedne od najvećih zadužbina izvan Srbije,Tekelijanuma u Pešti (1838).
S NARODOM, PA ŠTA BOG DA!
TOKOM Srpskog narodnog pokreta 1848. godine, Srpska pravoslavna crkva čvrsto je stajala uz svoj narod. Mitropolit Josif Rajačić rekao je: "Mi ćemo s narodom, pa šta Bog da". Ove reči najbolje karakterišu shvatanje i ulogu Srpske pravoslavne crkve u narodnom pokretu. Prema zapisu episkopa Vikentija, u ovom ratu naš narod koji je u vreme revolucije živeo u oblastima na prostoru današnje Vojvodine,"nije imao gde da glavu prikloni" jer je popaljeno dve trećine srpskih kuća.

Prva ideja o ujedinjenju svih Srba

Na zboru Srba 1948. godine u Novom Sadu, seljaci iz Almaškog kraja su govorili: "Neću da mi se sin zove Janoš kad mu je Bog predodredio ime Jovan". Srbi su tražili svoja prava i ravnopravnost sa Nemcima i Mađarima
Na zboru Srba 1948. godine u Novom Sadu, seljaci iz Almaškog kraja su govorili: "Neću da mi se sin zove Janoš kad mu je Bog predodredio ime Jovan". Srbi su tražili svoja prava i ravnopravnost sa Nemcima i Mađarima
SRPSKI pokret osnovan u martu 1848. godine kao deo revolucionarnih potresa u Mađarskoj, već na samom početku otvorio je dva elementarna pitanja: socijalno-agrarno i nacionalno-oslobodilačko. Uz ta dva išlo je i pitanje liberalno-demokratskih političkih reformi.

Masovne seljačke bune, mahom stihijskog karaktera zahvatile su celu Mađarsku, uključujući i srpske krajeve.Vođstvo revolucije (Ugarski sabor) donelo je Zakon o agrarnim odnosima kojim se na prostoru cele Ugarske ukidaju kmetstvo, kuluci, devetina i crkveni deseci.

Bio je to pokušaj da se izbegne građanski rat sa seljaštvom, kao i da se istovremeno težište revolucije sa socijalnog prebacilo na nacionalno pitanje radi ostvarivanja velikomađarskog programa.

- To se, međutim, pokazalo kao pun promašaj: klasna borba nije zaustavljena, nacionalni sukobi su se rasplamsali, a agrarne pobune plamtele su i u srpskim krajevima - naveo je akademik Čedomir Popov u svom radu "Elementi evropske revolucije u srpskom pokretu 1848-1849".

VELIKU snagu Revolucije 1848/1849. predstavljali su nacionalno oslobodilački pokreti, ali po mišljenju akademika Popova, ono što je sve evropske nacionalne pokrete u tim godinama činilo najsloženijim, najdramatičnijim, pa i najtragičnijim bila je njihova netolerantnost i hegemonistička težnja prema drugim narodima.

Među malobrojnim nacionalnim pokretima koji nisu ispoljavali visoku meru isključivosti i egoizma, bio je i srpski nacionalni pokret. Već u martu i aprilu 1848. godine, pobune su zahvatile tri oblasti na jugu Ugarske u kojima su Srbi bili brojno stanovništvo - Srem, Banat, Bačku ali i Slavoniju i Baranju. Nisu mirovali ni Vukovar, središte Sremske županije, graničarske opštine Zemun, Pančevo, Bečkerek (današnji Zrenjanin), Vršac, a naročito Velika Kikinda.

Za sve ove bune bilo je karakteristično da su uz socijalne, građansko-političke seljačke zahteve, Srbi tražili svoja nacionalna i verska prava, kao i ravnopravnost sa Nemcima i Mađarima.

SRBI su najpre tražili umerene garancije za svoju nacionalnu i versku samobitnost, ali kako je rasla odbojnost mađarskog revolucionarnog vođstva prema srpskim željama, naši sunarodnici bili su prinuđeni da preduzimaju sve odlučnije korake u odbrani svojih prava. U intelektualnim, verskim i vojnim krugovima srpskog pokreta, nastajao je program čija suština je bila usvajanje široke srpske administrativno-teritorijalne autonomije u Ugarskoj.

Svrha te autonomije bila je da srpskom narodu osigura uslove za slobodan verski život, kulturni razvoj, upotrebu maternjeg jezika u svim poslovima i neometanu komunikaciju sa ostalim delovima srpstva. Ovi zaključci tada su predstavljali samo srž, ali ne i kompletan proglas o vojvodstvu koji je docnije usvojila Majska skupština u Sremskim Karlovcima. Tom zasedanju prethodili su još neki važni događaji.

UGARSKI sabor u aprilu 1848. godine doneo je zakon po kome je trebalo da Ugarska u potpunosti izmeni svoje političko uređenje. Vođe Mađarske revolucije Lajoš Košut, Sečenji i Petefi, verovali su da zajednička sloboda povezuje ljude čvršćim nitima nego nacionalnost.

Sam Košut, pravnik i političar, govorio je da "zajednička sloboda pouzdano niveliše nacionalne razlike i netrpeljivost". Mađari su se, dakle, držali teorije da svi građani jedne zemlje pripadaju jednoj te istoj naciji, te izuzimajući Hrvate, nisu bili spremni da i druge nemađarske stanovnike svoje zemlje priznaju za sinove posebnih nacija.

Zbog svega navedenog, u Požunu je došlo do susreta između mađarske delegacije, na čelu sa Košutom, i novosadske srpske deputacije koju su predvodili oficir Đorđe Stratimirović i advokat Aleksandar Kostić. Susret u požunskoj sabornici počeo je srdačno.

- Izvolite nas primiti u vaše bratsko naručje kao sinove iste domovine a mi dajemo sveto obećanje da ćemo mi, Srbi, od sada živeti i umirati jedino za Mađarsku - rekao je na početku razgovora Kostić.

KOŠUT je, reklo bi se, u prijateljskom tonu izložio da "mađarska nacija proširuje mađarsku slobodu na sve sugrađane,bez razlike", te da državno jedinstvo ne zahteva ništa drugo nego da "diplomatski jezik javnog života domovine bude - mađarski".
Na kraju, Košut je poručio da će vlada i sabor naći leka za sve žalbe Srba. Međutim, potpuno je ignorisao tačku Novosadske peticije koja je tražila priznavanje srpske nacije. Ona je za Košuta bila potpuno neprihvatljiva. U toku govora na saboru, Košut je samo Mađare spominjao kao naciju, a sve ostale narode obuhvatao je rečju "nemađarski živalj".
Sutradan, u zasebnom razgovoru sa srpskim predstavnicima, na čelu sa Đorđem Stratimirovićem, rekao je: "Pod svetom mađarskom krunom, ja nikada neću priznati drugu naciju ili nacionalnost do li mađarsku. Znam da ima ljudi i naroda koji govore drugim jezikom, ali više od jedne nacije ovde nema!"
STRATIMIROVIĆEVU primedbu, da će, u slučaju da se ne udovolji srpskim zahtevima, Srbi potražiti "drugde svoje priznavanje", Košut je odbacio. Pomenuta je i mogućnost ujedinjenja Srba iz Ugarske i Kneževine Srbije, na šta je Košut odgovorio osorno da će u tom slučaju odlučivati - mač.
Posle neuspelog dogovora u Požunu, članovi požunsko-peštanske omladine sastali su se na Veliki četvrtak 19. aprila na zboru u porti Sabornog hrama u Novom Sadu. To mesto i datum za zbor bili su unapred dogovoreni kako bi delegacija Srba po povratku iz Požuna prenela rezultate dogovora sa Košutom.
U Novi Sad su sa razvijenim barjacima, pevajući patriotske pesme pristigle delegacije Srba iz Bačke i Srema. Zabeleženo je da su seljaci iz Almaškog kraja dolazeći na zbor u portu govorili i ovako: "Neću da mi se sin zove Janoš kad mu je Bog predodredio ime Jovan."
NA ZBORU, Aleksandar Kostić, koji je sa Đorđem Stratimirovićem predvodio srpsku delegaciju u Požunu, obavestio je okupljene Srbe koji su ovamo došli sa raznih strana da mađarska vlada nije spremna da prizna srpske privilegije, i da ne dozvoljava održavanje srpske skupštine već samo crkvenog sabora.
Posle Kostićevog obraćanja, nezadovoljni Srbi zatražili su od paroha Sabornog hrama Pavla Stamatovića da im preda matične knjige vođene na mađarskom jeziku koje je, zatim, uz povike nezadovoljstva spalila nasred porte. Potom su se Srbi uputili u Sremske Karlovce da od mitropolita Josifa Rajačića zatraže što brže sazivanje narodne skupštine.
VOJSKOVOĐA IZ KULPINA
PORODICA Stratimirović, poreklom iz Trebinja, a sa posedom u bačkom mestu Kulpin, iznedrila je dvojicu srpskih velikana 18. i 19. veka koji su se mudrošću u miru, a hrabrošću na bojnom polju zlatnim slovima upisali u srpsku istoriju - mitropolita Stefana (1757-1836) i njegovog sinovca Đorđa, generala (1822-1908). Kada se mitropolit upokojio, njegov sinovac Đorđe imao je četrnaest godina i ubrzo se potom uputio na vojne škole. Imao je tek 26 godina kada je u Požunu 1848. predvodio srpsku delegaciju u pregovorima sa Košutom. Istorija ga pamti kao komandanta srpskih dobrovoljaca iz Šajkaša koji su izvojevali prvu i najvažniju srpsku pobedu nad Mađarima 12. juna 1848. godine u Sremskim Karlovcima. Komandant Stratimirović za tu ključnu bitku sakupio je seljake i graničare, a u pomoć mu je stiglo i oko 1.000 dobrovoljaca iz Kneževine Srbije pod komandom Milivoja Blaznavca.

Kolebljivi mitropolit Rajačić

Videvši da je 1848. godine veći deo Evrope zahvaćen revolucijama, Srbi su pokušali da ostvare svoja nacionalna prava. Pobunjene Srbe mitropolit Josif Rajačić je doživljavao kao "zanesene sinove"
VIŠE od 2.000 Srba, nezadovoljnih ishodom razgovora srpske delegacije, sa vođom mađarske revolucije Lajošem Košutom u Požunu, okupilo se 19. aprila 1848. pred mitropolijom u Sremskim Karlovcima. Došli su da mitropolit odredi mesto održavanja Narodne skupštine - Novi Sad ili Sremski Karlovci?

Upravo zbog dramatičnog sudara dva shvatanja o naciji, koje se nedvosmisleno pokazalo u Požunu, kada je Košut jasno srpskoj delegaciji stavio do znanja da pripadnici srpskog naroda nemaju pravo na naciju, u redovima Srba porasli su zahtevi da se nešto radikalno preduzme.
Pošto se glavni argument mađarskih vođa zasnivao na principu da se pravo na nacionalnost stiče prvenstveno zasebnom nacionalnom teritorijom, Srbi u Ugarskoj verovali su da, uz posredovanje austrijskog cara, treba da najzad dobiju svoju teritoriju kojom će autonomno upravljati.
SRPSKI zahtevi za vojvodstvom zasnivali su se na istorijskom pravu, na privilegijama i vojnim zaslugama. Videvši da je veći deo Evrope zahvaćen "plamenom" nacionalnih revolucija, Srbi su smatrali da je kucnuo čas da i oni pokušaju ostvariti svoja nacionalna prava i to na svenarodnoj Skupštini. Čekala se samo reč mitropolita Rajačića, datum i mesto održavanja svesrpskog zasedanja.Pred mitropolitovim dvorom, u iščekivanju da se Rajačić pojavi na balkonu, masa ljudi uzvikivala je: "Hoćemo narodnu skupštinu!"
Mitropolita Josifa Rajačića (1785-1861), koji će docnije imati jednu od glavnih uloga u srpskom pokretu, u početku je uznemirila, pa i uplašila tolika masa nezadovoljnih ljudi. Na početku bune 1848. godine, Rajačić je, kao član mađarskog Gornjeg doma, učestvovao u formiranju prve mađarske odgovorne vlade u kojoj je bio i Lajoš Košut.
MITROPOLIT, naime, nije bio za suviše radikalne poteze.Okupljenu masu "naoružanu" zastavama i patriotskim pesmama Rajačić je doživljavao kao "zanesene sinove". Pokušao je da ih govorom sa prozora dvora primiri, ali ga je u tome prekinuo pisac Bogoboj Atanacković koji je mitropolitu doviknuo da siđe među narod.
Atanackovićev predlog masa je burno pozdravila pa je mitropolit sišao i okupljenim sunarodnicima predložio da se najpre održi pretkonferencija, pa tek zatim skupština. Želeo je da dobije na vremenu kako bi se stišalo srpsko nezadovoljstvo kako bi se, zatim, o svemu mirne glave razmišljalo.
Narod je, međutim, prekinuo njegovo obraćanje povicima: "Hoćemo skupštinu! "Videvši da nema reči koje u tom trenutku mogu da stišaju nezadovoljstvo Srba, mitropolit je nevoljno popustio i zakazao zasedanje skupštine u Sremskim Karlovcima od 1. do 3. maja 1848. godine po starom, odnosno od 13. do 15. maja po novom kalendaru. O datumu održavanja skupštine mitropolit je obavestio Jožefa Etveša, mađarskog ministra prosvete.DVA dana posle dogovora o datumu skupštine, a u strahu da se u drugim mestima ne ponove incidenti iz Novog Sada kada su spaljene matične knjige vođene na mađarskom jeziku, mitropolit je 21. aprila izdao naredbu episkopima da u svojim eparhijama ubuduće vode matične knjige na crkvenoslovenskom jeziku. Takođe, uputio ih je da na sigurno mesto sklone knjige, do tada vođene na mađarskom jeziku kako bi one bile sačuvane od novog pokušaja uništavanja.
Ova mitropolitova prevencija nije urodila plodom. U Sentomašu (današnji Srbobran), Adi, Molu, Kanjiži, Starom Bečeju, Melencima, Vranjevu, Vršcu i Velikom Bečkereku (Petrovgradu - Zrenjaninu) te knjige su spaljene.
Uporedo, rasli su nemiri među Srbima u Bačkoj i Banatu. U Pančevu su izbili 22. aprila kada se pred Gradskom kućom okupilo više stotina ljudi. Oni su ušli u magistrat, tražili smenu pančevačkih vlasti i da se zaplene njihova imanja i dodele sirotinji koju su opljačkali velikim nametima. Narod je svojim rukama strpao u zatvor gradonačelnika i gradskog beležnika.
U NEREDIMA koje je u Velikoj Kikindi, na Uskrs 24. aprila, podstakao meštanin Đorđe Radak sa četvoricom svojih kolega - studenata, bilo je i ljudskih žrtava. Nemire nije bilo teško "potpaliti" jer u Kikindi je dugo tinjalo narodno neraspoloženje prema vlastima u magistratu i distriktu.
Radak je pred okupljeni narod izašao s narodnim barjakom i sa tvrdnjom da mu je barjak poslao lično mitropolit Josif Rajačić. Rekao je okupljenoj masi: "Ovog se barjaka držite jer samo uz ovaj barjak moći ćete deobu zemlje polučiti."
Narod je to shvatio kao poziv da sa magistrata ukloni mađarsku zastavu kako bi na njeno mesto postavio narodni barjak, što je i učinjeno. Vlasti magistrata ubrzo su reagovale naredbom da se sa magistrata ukloni narodna i ponovo postavi mađarska zastava. Usledila je i naredba vojnicima da upotrebom sile rasteraju okupljeni srpski narod. U napadu su ubijena tri Srbina, a nekoliko njih je ranjeno.
SUPROTNO očekivanjima vlasti, to nije ni uplašilo ni rasteralo pobunjene Srbe. Još ljući, jer je vojska napala nenaoružan narod, vilama i motikama, nasrnuli su na vojnike koje su isterali iz varoši. U tom sukobu živote je izgubilo petoro Kikinđana i još četvorica oficira.
Kikinđanima su u pomoć pristigli seljani iz okolnih mesta - Kumana, Melenaca, Bašaida i Vranjeva. Bili su naoružani vilama i kosama. Razljućena masa provalila je u magistrat, uništila arhivu i oštetila većinu magistratskih prostorija, a zatim je upadala i u kuće zvaničnika. Nemiri su zahvatili i Srbe u Starom Bečeju i Potiskom distriktu.
Mitropolit Rajačić nastojao je da upozori ogorčeni narod da nastavkom takvog ponašanja mogu da izazovu veliko zlo. Opštini Velika Kikinda mitropolit je u pismu poručio da teško pada "srcu mome što se i najveća dela po celom svetu bez kapi krvi posvršavaše i jošt svršavaju, a kod nas u početku se odma krv proliva".
MITROPOLIT je izrazio kikindskim vlastima žaljenje što "u ovim najvažnijim okolnostima kad mi narod svaki čas sa sviju strana dolazi, svoje nevolje i zahtevanja predlaže, ne mogu kuće i položenija moga ostaviti da k vama iziđem".
Istog dana mitropolit je u pismu ukorio kikindskog protu Pavla Vlahovića zbog toga što je, kako je naveo, svojim pasivnim ponašanjem dozvolio da narodno nezadovoljstvo u varoši dobije revolucionarni karakter. Proti je naloženo da, kako zna i ume, smiri narod. Rajačić je episkopu temišvarskom Pantelejmonu Živkoviću naložio da hitno otputuje u Kikindu i da "svojom osvedočenom revnošću i mudrošću" sačuva narod od daljih nemira.
O svemu je mitropolit Rajačić obavestio i mađarskog ministra Jožefa Etveša. Od njega je zatražio da što pre odobri sazivanje narodnog zbora kako bi se rešila goruća pitanja i predupredio nastavak nemira.
NAROD SPASAO MILETIĆA
U ČURUGU, središtu Šajkaškog bataljona, 24. aprila, Svetozar Miletić okupio je narod i ukazao mu na nameru Mađara da Srbima unište identitet uvođenjem mađarskog jezika u svetovnu i u crkvenu administraciju. Pozvao je sunarodnike da ne idu u mađarsku vojsku, a naročito ne u Italiju "na klanicu" iz koje se neće vratiti. Saznavši šta Miletić propagira, mađarske vlasti pokušale su da ga privedu, ali ga je narod okružio i zaštitio zapretivši da će kamenovati svakog ko dirne Svetozara. Tako je pod zaštitom sunarodnika Miletić otišao u Nadalj, a potom je prebegao u Beograd. Otuda se oglasio letkom u kojem je Srbima ponovio molbu da su u situaciji kada im preti opasnost od Mađara, dužni da ostanu u svojim mestima i štite svoje familije.

Zakon biča Petra Čarnojevića

Uoči Majske skupštine mađarska vlast je imenovala grofa Petra Čarnojevića za oponumoćenog komesara da bi bunu Srba ugušio oružanom silom. "Srpske novine" su pisale: "Čarnojević nije ni umom ni srcem Srbin"
U NAMERI da stane na put daljem rasplamsavanju nemira među srpskim stanovništvom u Ugarskoj, proisteklim iz nedvosmislene poruke predstavnika mađarske vlade Lajoša Košuta da Srbi ne računaju na priznanje svoje nacije kao ni na autonomnu teritoriju, mađarska vlast je 26. aprila imenovala grofa Petra Čarnojevića za izvanrednog i oponumoćenog komesara.
Zadatak Čarnojevića, dotadašnjeg tamiškog velikog župana, bio je da bunu Srba u Torontalskoj županiji uguši oružanom silom i da kazni krivce. Imao je ovlašćenje da preke sudove, osim u Torontalskoj, osnuje i u Tamiškoj, Aradskoj i Krašovskoj županiji a zatim i u kraljevskim gradovima: Novom Sadu, Temišvaru, Aradu, Somboru, u Šajkaškom okrugu i drugde gde je potrebno.

Osim poverenog zadatka, kako navodi akademik Vasilije Krestić u svom kapitalnom delu "Srbi u Ugarskoj 1790-1918", od Čarnojevića je vlast očekivala da kazni učesnike bune u Velikoj Kikindi. Komesar je takođe morao da u red i u podaničku poslušnost uvede nekadašnje kmetove koji su u nekim mestima silom oteli spahijsku zemlju i prestali da im plaćaju arendu. Takva dela mađarska vlast ocenila je kao "skaredna i nevaljala prestuplenija".
LIČNOST, a ponajviše političko-komesarska delatnost grofa Čarnojevića, njegovi savremenici i docniji istoriografi, kako na srpskoj, tako i na mađarskoj strani, ocenili su kao - kontroverznu. Srbi su ga poštovali zbog pripadnosti jednoj od najuglednijih srpskih porodica Čarnojević, ali su ga smatrali izdajnikom prvenstveno zbog kazneno-komesarske uloge koju mu je dodelila mađarska vlast.
Na kritike sunarodnika komesar Čarnojević je odgovorio: "Vi ćete i posle ostati i živeti među narodom, a strani i kojekakvi agitatori će se razići. Vas će sustići opravdani gnev kada se narod bude osvestio i shvatio šta se dogodilo."
S druge strane, Mađari su uglavnom smatrali da bi angažman Čarnojevića trebalo da predstavlja most između srpskog i mađarskog naroda. Zamerali su mu, međutim, neodlučnost u rešavanju političkih srpsko-mađarskih nesporazuma.
KRITIČARIMA iz mađarskih redova komesar Čarnojević odgovorio je ovim rečima: "Moja je namera bila da koliko god je to moguće, spor izravnam bez krvoprolića jer dobro znam da se oružjem svaka pobuna može ugušiti, ali da se tim putem prijatelji steći ne mogu."
U svom komesarskom Dnevniku, koji je preveo prof. Zoltan Đere, Čarnojević je neposredno po poverenom mu zadatku napisao da će svi prestupnici (misleći na pobunjene sunarodnike), osetiti ne samo zakon biča, nego će morati da plate i štetu koju su počinili kao neprijatelji i izdajice otadžbine u času "kad opšta spasitelna reč, bratinstvo, kralj, otečestvo i zakonodavstvo svaku blagorodnost iziskuje".
KOMESAR je organizovao preke sudove po celoj Bačkoj i Banatu. "Srpske novine" iz tog perioda ovako su pisale o njemu: "Sumnja koju su Srbi imali o Čarnojeviću, sasvim je već izašla na vidik. On nimalo ne dejstvuje u prvoj, i krvoprolitnoj svojoj komisiji kao Srbin, no kao ljuti zlotvor srpski. On je 900 Srbalja pozatvarao u Kikindi, dvojicu obesio i šestorica čekaju tu istu sudbinu. 'Čarnojević nije ni umom ni srcem Srbin', a gde dejstvuje, ne oružava ga angel hranitelj mira, no legisni vojnika i dželata."
Srbi Petra Čarnojevića nisu prihvatili kao predstavnika svojih interesa, a mađarska vlada krajem jula 1848. godine, zbog nedovoljne energičnosti u kažnjavanju srpskih ustanika, rezrešila ga je dužnosti komesara.
ZANIMLjIVO je da je onog dana kada je imenovan za kraljevskog komesara koji je trebalo da dovede u red i da surovo pokažnjava srpske pobunjenike, Petru Čarnojeviću bio je poveren i zadatak komesara predstojećeg sabora Srba.
Po zamisli vlasti, sabor je trebalo da se održi u Novom Sadu i nikako nije smeo da ima karakteristike skupštine, već isključivo da bude "sabor grkounijatskih podanika". Bilo je određeno da saboru prisustvuje 100 poslanika i to 75 iz redova građanstva i 25 predstavnika sveštenstva.
Pošto su izbili nemiri Srba u Starom Bečeju i još nekim mestima, mađarska vlada, uz saglasnost kraljevskog namesnika nadvojvode Stefana, preinačila je odluku o održavanju srpskog sabora - umesto da se, kako je ranije bilo rečeno, održi 15. maja u Novom Sadu, odlučeno je da to bude 27. maja u Temišvaru. Ova promena u redovima Srba izazvala je novi talas nezadovoljstva. Tim pre što Srbi nisu želeli crkveni sabor, nego skupštinu.
MITROPOLIT Rajačić, međutim, bio je više naklonjen crkvenom saboru, ali je pokušao da učini po volji obeju strana. Videvši nezadovoljstvo sunarodnika, on je bez odobrenja mađarske vlade, ipak odlučio da sazove Narodnu skupštinu za 13. maj, a zatim je pokušavao i da je odloži. Odustao je od promene odluke videvši da se narod već 11. maja počeo okupljati u Sremskim Karlovcima, središtu Mitropolije SPC.
Novi Sad se, u međuvremenu, našao na spisku mesta u kojima je komesar Čarnojević proglasio preki sud za pobunjene Srbe koji su u Novom Sadu, Velikoj Kikindi i drugim mestima spaljivali protokolarne knjige na mađarskom jeziku, pa je odlučeno da se Narodna skupština ipak održi u Karlovcima.
Shvatajući značaj predstojećeg zasedanja, a u nameri da se ona usmeri u najboljem pravcu za Srbe, danima uoči zasedanja oglašavali su se viđeniji Srbi. Tako je u štampanom oglasu Đorđe Stratimirović (1822-1908), komandant srpske vojske 1848. godine i sinovac mitropolita Stefana Stratimirovića (1747-1836), apelovao na sunarodnike da dobro razmisle koje ličnosti će izabrati na saboru u Karlovcima jer Majska skupština, u tom važnom trenutku, treba da obezbedi nezavisnost našeg naroda i da "naš mili jezik i naše slavno srpsko ime protiv svakog nepravednog nasrtanja obezbedi".
STRATIMIROVIĆ se posebno osvrnuo na graničare upozorivši ih da kao "slobodni muževi" na skupštini ne biraju svoje predstavnike po visini čina, nego da gledaju da li je kandidat "muž od poverenja". Naposletku, poručio je sunarodnicima da sve što narodna skupština zaključi i izabere, radosno prime "i ako treba, svom silom, ma i s mačem u ruci, izvrše".
Letkom se oglasio i Jovan Subotić (1817-1886), filozof, advokat, pesnik, političar i član Vrhovnog sudstva u Zagrebu. Subotić je "rodoljubivim Srbima" predložio ujedinjenje Trojedne kraljevine Dalmacije, Hrvatske i Slavonije sa Vojvodstvom srpskim koje bi činili delovi Srema, Bačke, Banata i Baranje. Vojvoda te teritorije, po Subotiću, trebalo bi naizmenično da bude rimokatolik i pravoslavac.
Ovaj, kao i ostali istupi pojedinaca podsticali su interesovanje naroda za Majsku skupštinu, te su mnogi iz Bačke, Banata i Srema, ali i iz Srbije,Hrvatske i Slavonije pohrlili u Karlovce sa osećajem da je reč o istorijskom događaju.
OPELO RUMUNSKOG SVEŠTENIKA
U SKLADU sa svojim ovlašćenjima, komesar Čarnojević uporedo sa radom prekih sudova koji su kažnjavali pobunjene Srbe, nadgledao je i pripreme i tok Majske skupštine i kratkim osvrtima beležio ih u svom Dnevniku od 27. aprila do 28. jula 1848. godine, dakle do poslednjeg dana svog komesarskog zaduženja. Od 1865. u tri ročišta zastupao je Aradsku županiju u mađarskom parlamentu. Zabeleženo je da je 1861. bio poslanik na Karlovačkom blagoveštenskom saboru, ali u radu sabora i u političkom životu Srba nije učestvovao.Umro je 1892. u Fenju. Posmrtni ostaci kontroverznog Čarnojevića, uz opelo rumunskog sveštenika, preneti su u porodičnu grobnicu u Rusko Selo kod Kikinde.

Svi putevi Srba vode u Karlovce

U snažnom romantičarsko-nacionalnom zanosu uoči Majske skupštine u Karlovce se slilo 15.000 Srba. U analima je zabeleženo da je bilo i "oko 2.000 Srbijanaca i manji broj Crnogoraca"
UOČI skupštinskog zasedanja, 1. maja 1848. godine (13.maja po novom kalendaru), u Sremske Karlovce se sa svih strana slilo oko 15.000 duša. Dvostruko više nego što ova varoš danas ima stanovnika.
Svi su bili pod utiskom nepovoljnih događaja u prethodna dva meseca: samo nekoliko dana posle Mađara, u Budimu se okupila manja grupa uglednih Srba koji su izneli srpske zahteve za slobodu svog jezika, veroispovesti, škole, sabor svake godine, uključivanje u lokalne vlasti...
Ove srpske zahteve mađarska vlast nije dočekala sa odobravanjem. Vođa mađarske revolucije Lajoš Košut grubo je u Požunu odbio pokušaj novosadske delegacije, predvođene Đorđem Stratimirovićem, da se izbori za svoja nacionalna prava.
Sa druge strane, Hrvati su pozivali Srbe na zajedničku saradnju protiv Mađara, ali u srpskim redovima bilo je sve glasnijih ideja za ujedinjenje sa Srbijom. Do kraja aprila odnosi sa Mađarima, koji su zahtevali da se na celoj teritoriji Ugarske poštuju mađarski jezik i politička narodnost, veoma su se zaoštrili.
U TAKVOJ atmosferi i uz slutnju da bi Majska skupština mogla da bude presudna po položaj Srba u Austrougarskom carstvu, u Sremske Karlovce pohrlio je srpski svet iz različitih društvenih slojeva - građani, sveštenici, seljaci, graničari, studenti i đaci. U analima je zabeleženo da je među njima bilo i "oko 2.000 Srbijanaca i manji broj Crnogoraca". Oni, koji su u karlovačku varoš pristigli samo dan uoči skupštine nisu imali gde da se smeste. Zanoćili su pod vedrim nebom.
- Ta ogromna masa sveta koja se sjatila u nevelike Karlovce bila je obuzeta snažnim romantičarskim zanosom - navodi akademik Vasilije Krestić u svojoj knjizi "Srbi u Ugarskoj". - Na sve strane vijorile su se nacionalne zastave, mnogi intelektualci, naročito omladinci, bili su u narodnim nošnjama, iz mnoštva grla odjekivala je tada ispevana i omiljena pesma budnica "Ustaj, ustaj Srbine".
S PESMOM se povremeno mešao zvuk crkvenih zvona, ali i puščani plotuni. Žene i devojke zasipale su cvećem pridošlice, a muškarci su za šeširima nosili zadenute ceduljice sa porukama "Živeo patrijarh Rajačić!" i "Živeo vojvoda Šupljikac". Iščekujući početak skupštine, na ulici su se smenjivali govornici s porukama okupljenom narodu protiv mađarskog ugnjetavanja i za srpsku Vojvodovinu.
Kada je u toj atmosferi, uzavreloj nacionalnim romantičnim raspoloženjem, srpski romanopisac Jakov Jaša Ignjatović (1822-1889) u svom govoru predložio sunarodnicima da se okanu Mađara i Vojvodine, te da snagu i pamet usmere u stvaranje veće srpske države, umalo nije stradao. Okupljena masa ljudi nije ga pravilno razumela. Štaviše, doživela ga je kao neprijatelja srpskih interesa.
Sudeći po povicima okupljenog naroda koji se zalagao za Rajačića na tronu patrijarha, a Šupljikca kao budućeg vojvodu, istoričari zaključuju da je sam tok zasedanja bio unapred dobro pripremljen.
ZA RAZLIKU od ostalih srpskih narodno-crkvenih sabora, na kojima je broj poslanika bio ograničen na po 25 iz svešteničkog, vojničkog i svetovnog reda, na ovaj sabor su poslanici izabrani po demokratskijem sistemu od uobičajenog - svako veće selo imalo je po dva, a manja mesta po jednog predstavnika. Izaslanici su potpisali izbor vojvode i patrijarha, te je zbog toga skup i imao rang skupštine.
Karlovačkoj skupštini prisustvovalo je 175 predstavnika iz 710 opština. Iz 77 opština Bačke došla su 23 delegata, ukupno 95 opština Vršačke eparhije poslale su 51 delegata, dok su Budimsku eparhiju iz njene 44 opštine zastupala tri predstavnika.
Gornjokarlovačka eparhija obuhvatala je 145 opština, ali je imala tek jednog delegata, iz 106 opština Pakračke eparhije pristigla su dvojica predstavnika, dok je Temišvarsku eparhiju i njene 103 opštine predstavljalo ukupno pet delegata.
BARANjA je na Majskom zasedanju u Karlovcima imala predstavnike iz svega dve opštine. Zabeleženo je da neki delegati iz Budimske eparhije, kao i iz još nekoliko njih, u strahu od osvete Mađara, nisu potpisali ispod zaključaka Majske skupštine, mada su prisustvovali njenom zasedanju.
Mada je tokom srpskog revolucionarnog pokreta 1848. SPC čvrsto stajala uz svoj narod, a mitropolit Rajačić rekao: "Mi ćemo s narodom, pa šta Bog da", istoričari beleže da je od sedam arhijereja, izuzev mitropolita Rajačića, Majskoj skupštini prisustvovao jedino još gornjokarlovački episkop Evgenije Jovanović.
Još je zanimljiviji slučaj temišvarskog vladike Pantelejmona Živkovića koji se nije zadovoljio odlukom da lično odsustvuje, nego se i suprotstavio nameri delegata iz svoje eparhije da učestvuju u radu skupštine.
NASUPROT njemu, prota Mateja Nenadović (1777-1854), vojvoda iz Prvog srpskog ustanka i prvi predsednik Praviteljstvujuščeg sovjeta, doputovao je iz Valjeva u Karlovce. Iz Beograda su došli i drugi "prečanski Srbi": Ilija Zaharijević, Sergije Nikolić, Emilijan Joksimović i Konstantin Branković, kao i predstavnici omladine - Jovan Ristić, Milovan Janković, Jevrem Grujić...
Suprotno uverenjima da je tok same skupštine unapred bio precizno osmišljen, u svojim zapisima Jaša Ignjatović kaže da, izuzev nekoliko ljudi iz Karlovaca i Novog Sada, niko nije znao kakve odluke će se donositi na skupštini.
Ipak, i pre početka samog zasedanja, jasno je bilo da među Srbima većina želi proglašenje srpskog vojvodstva, dok su se tome protivili sunarodnici prvenstveno iz severnih delova Mađarske, poput Teodora Pavlovića, Paje Balgradija i Pave Kojića. Oni su imali bojazan da bi posledice takvih proglasa mogle da donesu veliku nevolju srpskom narodu.
MITROPOLIT Rajačić je bio svestan svega toga, te je, kako bi se prenebregli bilo kakvi nesporazumi na samoj skupštini, uoči zasedanja okupio u svojoj mitropolijskoj rezidenciji uži krug ljudi.
Ni tu, kako navodi istoričar i akademik Vasilije Krestić, nije sve teklo glatko. Neki učesnici su govorili vrlo temperamentno i isključivo ("slobodno i pobunitelno"), što je veoma uznemirilo ionako nespokojnog Rajačića. Kažu da je po završetku tog skupa rekao: "Blago onom koji s čitavom kožom iz ovog meteža izađe!"

ĆIRILICA BANA JELAČIĆA
POŠTO ga je car Ferdinand imenovao banom Dalmacije, Hrvatske i Slavonije i vrhovnim komandantom Vojne granice, dotadašnji baron Josip Jelačić (1801-1859), lecima, štampanim latiničnim i ćiriličnim pismom, obratio se narodu hrvatskom i srpskom u toj, Trojednoj kraljevini. Ban je upozorio da je u Ugarskoj došlo do prevrata koji je izazvao potrese i srušio temelje do sadašnjeg državnog uređenja. Potrebno je, smatrao je ban, uspostaviti nove odnose Trojedne kraljevine i Ugarske u duhu samostalnosti i jednakosti ali bez priznavanja novog mađarskog ministarstva. Da bi se došlo do željenog cilja, apelovao je dalje Jelačić na Hrvate i Srbe, potrebno je da "među sinovima jedne majke bude mira, sloge, ljubavi i bratstva". U sremskokarlovačkom arhivu pronađeno je njegovo pismo, upućeno naredne godine (19. aprila 1849) bivšem mitropolitu, a tada aktuelnom patrijarhu Rajačiću. Ćirilica je očigledno bila način da se srpskom crkvenom poglavaru ukaže dužno poštovanje. Ipak, ban Jelačić je na kraju pisma, uz srdačne pozdrave, svoje ime ispisao - latinicom.

Narod bira patrijarha i vojvodu

Poslanici Majske skupštine većinom su bili iz Srema, Bačke i Banata, ali su za patrijarha i vojvodu izabrali ljude iz Like i sa Banije, što govori o visini duhovnog i nacionalnog jedinstva Srba
NEPOSREDNO pred početak Majske skupštine, u najstarijem sremsko-karlovačkom Sabornom hramu (1758), koji je tog 1 /13. maja 1848. godine bio okružen mnoštvom ljudi, mitropolit Josif Rajačić, u pratnji sveštenstva, održao je liturgiju i blagosiljao predstojeće zasedanje.
Po završetku bogosluženja, u neoklasicističkom zdanju magistrata građenom od 1806. do 1811. godine, započelo je istorijsko zasedanje. Svojom upečatljivom besedom, skupštinu je otvorio mitropolit Rajačić podsetivši najpre da je plamteći revolucionarno-narodni pokret u zapadnoj Evropi "dopro i do nas":
"Prava svima narodima obšta jesu: narodnost, jezik, samostalnost, vera, zavičaj, sloboda misliti i misli svoje slovom ili pismom drugima saobštiti. Blažen je i preblažen narod koji je blaga ova sačuvao, koji je nji stekao i koji ta mirno uživa. Naprotiv, nesretan je i žalostan onaj narod koji se je tije dobara, ma kojim mu drago načinom lišio", besedio je mitropolit, a njegove reči narod je netremice "upijao".
POTOM je mitropolit govorio o aktuelnom položaju srpskog naroda u velikom carstvu: "U koji red naroda, da li u red sretnije ili nesretnije, mili naš serbski narod spada, mislim da nije teško pogoditi. Strašne i žalosti pune sudbe je ovaj hrabri, verni i za slobodu i veru Hristovu ne samo našega današnjeg otečestva, no i cele Evrope mnogozasluženi narod do dana današnjeg preterpio. Je li mu pokretom sadašnjem Evrope svanulo i hoće li ga blagodatno sunce obšte evropske slobode ogrijati? I Srbin, dakle, mora sva svoja prirodna, političeska i verozakona prava, bila ona izgubljena ili oteta, natrag dobiti i uživati."
Uz burno odobravanje sunarodnika, mitropolit Rajačić podsetio je poslanike i okupljeni narod i na slavne pretke:
"Zato odložite svaku strast, odbacite daleko od sebe sve sebične interese, imajte pred očima samo slavu, čest i polzu narodnu, mislite da na vas gleda danas sav prosvešteni, sav slavenski svet, dopustite da rečem da vas gleda sveto pleme Nemanjića, Simeona, Save i Uroša, da vas prate oči Dušanove, Lazareve, Arsenija i Maksima, pomente se Miloš Obilića, složne braće devet Jugovića, al' i nevere Vuka Brankovića! Neka carstvuje u sovetu vašemu sveta sloga, mudrost, pravda, ljubov i istina. Nek vas krepi sveta vera vaša, nek vas vodi premudrost božija."
NA KRAJU, Rajačić je uputio najsnažniju poruku: "Ne naglite da što pre uradite čega bi se ili stiditi mogli ili što bi svetinji vašoj, cerkvi i narodnosti pagubu nanesti, slavu praotaca, slavu i čest narodnju pomračiti i obraz nam ocrniti moglo. Radite sve kao narod slavan, kao narod slobodan, kao narod pametan, zreo i mudar, kao narod hrabar, veran i serbske slave dostojan!"
U nastavku Skupštine pročitan je spisak povlastica koje je još 1690. godine austrijski car Leopold Prvi dao Srbima ukazom, poznatim kao "Privilegija". Tim ukazom, podsetimo, car je uvažio tadašnje zahteve srpskog sveštenstva i naroda i garantovao im slobodu vere, upotrebu julijanskog kalendara i pravo izbora arhiepiskopa i drugih episkopa i sveštenstva.
U SLIČNOM tonu, u nastavku Majske skupštine, besedio je i Nikanor Grujić, pesnik i vladika pakrački. U svetu pesništva poznat pod imenom Srb Milutin, vladika je u lirskom duhu podsetio na golgotu srpskog naroda i njegovog jezika:
"Kod slavnog našeg imena - potucali smo se od jednog gospodara do drugoga kao siročad, koja nisu zapamtila roditelja svog, bez imena ili pod onakim imenom kakvo nam je ko izdeo! Kod lepog našeg jezika - nismo se mogli skoro nikome u životu našem ni potužiti ni pohvaliti svojim jezikom, nego smo morali tako lomiti jezik naš o tuđe reči, kao da svojih i nemamo! Razdrobljeni na stotinu strana - na stotini strana svako je mogao gospodariti nad nama, a mi nismo mogli ni nad samim sobom, kao da nismo nikada gospodarili sami sebi!"
UZ PODSEĆANjE na privilegije, na sremsko-karlovačkoj skupštini usledilo je još jedno - da su Srbi nepravedno izgubili pravo da biraju patrijarha i vojvodu. Na pomen reči "patrijarh", poslanici su počeli da izvikuju ime mitropolita Rajačića. On je jednoglasno izabran za patrijarha.
Patrijarh Rajačić se, zatim, skupu obratio pitanjem da li žele vojvodu iz građanskog ili vojničkog reda. Poslanici su se opredelili za vojnički red, pa je patrijarh odmah imenovao nekoliko oficira: feldmaršala-lajtnanta Jovana Živkovića, general-majora barona Stevana Jovića, general-majora Kuzmana Teodorovića, pukovnika Lazara Mamulu.
Zabeleženo je da na pomen tih imena skupštinari nisu reagovali, ali kada je Rajačić izgovorio ime pukovnika Ogulinske regimente Stevana Šupljikca, "muža učena, rodoljupca žarka i vojnika plamena", zaorilo se iz mnoštva srpskih grla: "Živio vojvoda Šupljikac!" Izborom Šupljikca za vojvodu okupljeni narod bio je "pijan od oduševljenja", zapisali su savremenici.
ZANIMLjIVOST je da su položaj vojvode Srpskog Vojvodstva priželjkivali i srpski knezovi Miloš i Mihailo Obrenović. Među kandidatima bio je i srpski vojskovođa iz Prvog i Drugog srpskog ustanka Toma Vučić Perišić, kao i tamiški veliki župan, grof Petar Čarnojević. Ovaj drugi slovio je kao kandidat do trenutka kada ga je, nekoliko nedelja pre Majske skupštine, mađarska vlada imenovala za komesara naloživši mu da se obračuna sa pripadnicima Srpskog narodnog pokreta i da ih kazni što je on i učinio.
Istoričari skreću pažnju na činjenicu da su poslanici Majske skupštine u ogromnoj većini bili predstavnici Srba iz Srema, Bačke i Banata, ali nisu insistirali na tome da patrijarh i vojvoda budu iz njihovih sredina, već su izabrali ljude iz daleke Like i Banije. Tim izborom, kako ističe akademik Vasilije Krestić, Srbi su pokazali da su imali visoko razvijenu nacionalnu svest i osećanje duhovnog jedinstva, koje nisu ograničavala geografska prostranstva.
KAKO BRAT BRATU U POMOĆ IDE
SUDBINA je odredila da vojvoda Stevan Šupljikac (Petrinja, 1786 - Pančevo, 1848) kratko vreme komanduje srpskom vojskom. Kada su ga oduševljeni poslanici i narod na Majskoj skupštini izabrali za vojvodu, bio je u Italiji pod vrhovnom komandom Jozefa Radeckog. Kao lojalan oficir, Šupljikac se nije odmah prihvatio "vojvodovanja". Čekao je da njegovo imenovanje odobri car kome se, međutim, nije mnogo žurilo.Izbor je potvrdio tek kada su odnosi Srba sa Mađarima prešli u otvoren sukob. Preko Šupljikca, Beč je želeo da Srbe ima na svojoj strani. Vojvoda je među Srbe došao septembra 1848. i počeo da obilazi srpske trupe u Sremu, Bačkoj i Banatu. U Karlovcima je dobio groznicu.Nezalečen, učestvovao je 14. decembra u borbi kod Jarkovca. Kada se 27. decembra vratio u Pančevo da dočeka dobrovoljce iz Srbije, pred strojem mu je pozlilo dok je sedeo na konju. Udarila ga je srčana kap.Pre nego što je izdahnuo uspeo je da izgovori: "Nek vidi Evropa, nek ceo svet vidi kako brat bratu u pomoć ide." Sahranjen je uz najveće počasti u manastiru Krušedolu. Nad grobom su govorili dr Jovan Subotić, član Glavnog odbora Petar Jovanović i predstavnik srpske omladine Svetozar Miletić.

Proglašenje Srpske Vojvodine

Na principima evropske revolucije jednakosti i slobode,na Majskoj skupštini srpski narod proglašen je "za politički slobodan i nezavisan pod domom austrijskim i opštom krunom ugarskom"
IZBOROM prvog patrijarha i prvog vojvode Srpske Vojvodovine - Josifa Rajačića i Stevana Šupljikca - Majska skupština okončala je prvi dan zasedanja. Kako je sutradan, 14. maja bila nedelja, skupština je u istom nacionalno-romantičarskom zanosu prepunom nade i očekivanja odluka koje bi trebalo da unaprede položaj Srba u aktuelnom carstvu, rad nastavila u ponedeljak, 15. maja.
U duhu aktuelne revolucije u Evropi ("Proleće naroda"), čiji su principi bili jednakost i sloboda, u nastavku Majske skupštine srpski narod proglašen je "za narod politički slobodan i nezavisan pod domom austrijskim i opštom krunom ugarskom".
Proglašena je i autonomna teritorija Srbska Vojvodovina u čijem sastavu su bili Srem sa Granicom, Baranja, Bačka sa Bečejskim distriktom i Šajkaškim bataljonom, kao i Banat sa Granicom i Kikindskim distriktom.
PROGLAŠEN je i "politički savez" Vojvodovine Serbske sa Trojednom kraljevinom Hrvatske, Slavonije i Dalmacije "na temelju slobode i savršene jednakosti", "sa naznakom da se na istom temelju izrade i u život privedu".
Izabran je Izvršni odbor (kasnije preimenovan u Glavni odbor) koji je imao ulogu privremene vlade Srbske Vojvodovine. Odbor je imao zadatak da razradi odluke Majske skupštine, a dobio je i ovlašćenje da saziva narodni sabor.
Zanimljivo je da je Glavni odbor imao i odeljak za finansije kojim je rukovodio izabrani predsednik Jovan Šupljikac, brat novoimenovanog vojvode Stevana Šupljikca. Na mesto kasira Jovana Šupljikca postavljen je Atanasije Karamata, izdanak po bogatstvu čuvene cincarske porodice iz Zemuna.NA KRAJU zasedanja, Narodnom odboru dato je ovlašćenje da, uz saglasnost sa novoizabranim patrijarhom Rajačićem, može iz narodne kase da koristi novac za najnužnije narodne potrebe. Određeni su i članovi delegacije koji će cara u Beču obavestiti o odlukama Srba na Majskoj skupštini.Po završetku zasedanja, zadovoljni narod okićen srpskim trobojkama se razišao. Velika većina bila je oduševljena skupštinskim zaključcima, ali manji broj prvenstveno starijih srpskih intelektualaca nije delio euforično narodno oduševljenje.
Jedan od njih bio je književnik Jovan Hadžić (Sombor, 1799 - Novi Sad 1869), osnivač i prvi predsednik Matice srpske. Hadžić, u svetu književnosti poznat pod pseudonimom Miloš Cvetić, na Majskoj skupštini predstavljao je Novi Sad. Zasedanje je napustio u uverenju da će donetim odlukama srpski narod na sebe navući veliku nesreću. Smatrao je da nije mudro da se Srbi odvajaju, pa čak i suprotstavljaju Mađarima.Nije mu se svidelo ni što se Srbi bez prethodnog ugovora i odluke Hrvatskog sabora, političkim savezom vezuju za Hrvate.
JOVAN Hadžić, ne bez razloga, kako ističe akademik Vasilije Krestić, pribojavao se da će Srbi u savezu sa Hrvatima doći u podređenu ulogu, umesto da legalnim putem, a ne revolucijom, izdejstvuju sporazum sa Mađarima.
Poput Hadžića i romanopisac Jakov Jaša Ignjatović (Sentandreja, 1822 - Novi Sad, 1889) odluke Majske skupštine doživljavao je kao "narodnu katastrofu". Pesimista je bio i prvi sekretar Matice srpske Teodor Pavlović (Karlovo/Novo Miloševo 1804-1854). Karlovce su s naročitom strepnjom napustili Srbi iz Budimske eparhije. Plašili su se neprijatnosti koje bi im mogli prouzrokovati Mađari.
Ni Srbi iz Vukovara nisu bili sasvim spokojni - strahovali su da bi izbor vojvode mogao izazvati nesuglasice sa Hrvatima. U Hrvatskoj srpske odluke nisu prihvaćene bez dvoumljenja - dok su omladina i demokratski opredeljena inteligencija pozdravljali savez Srba sa Trojednom kraljevinom, konzervativni hrvatski krugovi kritikovali su izbor vojvode i odluku Majske skupštine da Srem uđe u sastav Srpskog Vojvodstva.
NOVOIZABRANI hrvatski ban Josip Jelačić, međutim, nije želeo da zbog Majske skupštine narušava odnose sa Srbima, svestan neminovnosti skorog obračuna sa Mađarima u oblasti Vojne granice. Da bi svoju naklonost prema srpskom narodu pokazao na delu, Jelačić je pristao da ga na svečanosti ustoličenja, na banski presto uvede patrijarh Rajačić.

Prateći zbivanja među Srbima s obe strane Save i Dunava, a u strahu od "zavere od uspostavljanja nezavisne srpske kraljevine", Ugarska je brzo i oštro reagovala. Lajoš Košut je Srbe nazvao buntovnicima, a mađarskom generalu Janošu Hrabovskom 15. maja naređeno je da sve gradove u južnoj Ugarskoj stavi u stanje ratne pripravnosti.
Ministar vojni Bertalan Semere naložio je Hrabovskom da prekine sve veze između Srba sa jedne na drugu stranu Save i Dunava, te da zabrani svaki saobraćaj kao da je nastupilo ratno stanje.
ZADATAK Hrabovskog bio je i da zapleni oružje pristiglo iz Srbije, zatim da obavesti beogradskog pašu o "srpskom neprijateljskom pokretu" i da upozori austrijskog otpravnika poslova da uhapsi sve sumnjive osobe i stavi štampu pod naročitu prismotru "sve dok bude trajalo ratno stanje".
Narednog dana, 16. maja 1848, komesar mađarske vlade Petar Čarnojević, onaj isti koji je kratko vreme slovio kao kandidat za srpskog vojvodu, zatražio je od Rajačića da odstupi sa trona patrijarha, poništi sve zaključke Majske skupštine i "mane se sviju proklamacija i raspisa".
Čarnojević je smatrao da srpske odluke "razdražuju duhove i remete javni red i mir, ugrožavaju celokupnost države, izazivaju omrazu među različitim narodima". Od patrijarha je zatražio da se bez odlaganja pokori mađarskoj vlasti.
Pošto je novoformirani Glavni odbor razmotrio i odbio protestnu notu Petra Čarnojevića, odlučio je i da jedan prepis njegovih primedaba sačuva da bi buduće generacije Srba videle kakav je potomak velikog srpskog patrijarha Arsenija Čarnojevića. Njegov originalni dopis su spalili "kako srpsko ime ne bi kaljao", a zatim su ga prokleli "pred Bogom i vedrim nebom".

JEDINO VIZUELNO SVEDOČANSTVO
ČUVENU sliku "Srpska narodna skupština 1. maja 1848. godine" koja predstavlja jedino vizuelno svedočanstvo o tom istorijskom događaju, novosadski umetnik Pavle Simić (1818- 1876) naslikao je u periodu 1848/1849. godina. Reč je o ulju na platnu dimenzija 88h115,5cm. U središtu Simićeve kompozicije je novoizabrani patrijarh Rajačić koji u levoj ruci drži originalne carske privilegije austrijskog cara Leopolda Prvog. Tim privilegijama su bila zagarantovana prava Srba u Habzburškoj monarhiji. Sa leve patrijarhove strane je nacionalna trobojka, a sa desne su carska i mađarska zastava. Patrijarha okružuju figure istaknutih ličnosti - Nikanor Grujić sa leve i episkop Sergije Kaćanski sa desne strane.

Glas razuma Jovana Hadžića

Beč nije žurio da prizna Srpsku Vojvodinu, a careva odluka da Vojnu granicu stavi pod komandu Mađara uznemirila je srpski narod. Budimpešta je sve odluke Srba proglasila nezakonitim
SRPSKU Vojvodovinu proglašenu na Majskoj skupštini u Sremskim Karlovcima 13. maja 1848. godine, priznao je samo Hrvatski sabor. Njene odluke osudila je mađarska vlada, a caru u Beču nimalo se nije žurilo da izda patent kojim bi srpski proglas i potvrdio.
Mađarska vlada ne samo što je sve odluke Srba sa sremsko-karlovačkog zasedanja proglasila nezakonitim, već je od komesara Petra Čarnojevića zahtevala da se prema svojim sunarodnicima postavi izuzetno strogo - da kazni sve prestupnike, a naročito one koji su spaljivali matične knjige ispisane na mađarskom jeziku, te cepali ili spaljivali mađarsku zastavu.
Takođe, po nalogu mađarskog ministra unutrašnjih poslova Bertalana Semerea, Čarnojević je dobio još dva važna zadatka: da spreči uvoz oružja iz Srbije i da zabrani sastanak hrvatskog zemaljskog sabora koji je baron Josip Jelačić zakazao za 5. jun, kako bi ga novoizabrani patrijarh Josif Rajačić uveo na banski tron.

PREDSTAVNIK mađarske vlade, naime, naložio je patrijarhu da se ne pojavljuje na saboru, što je automatski podrazumevalo i da ne učestvuje u ceremoniji Jelačićevog ustoličenja za bana i glavnog zapovednika hrvatske vojske.
Međutim, tek što je ministar Semere izdao ove zapovesti, ugarski nadvojvoda Stefan odlučio je da komesaru Čarnojeviću pošalje pomoć - i tamiškom podžupanu Savi Vukoviću, koga su srpski sunarodnici smatrali mađarofilom, dodelio je funkciju kraljevskog komesara. Obrazloženje je glasilo da Čarnojević nije u stanju "da svojom pojavom utiče i dejstvuje protiv krivičnih vrenja, buna, huškanja, čak i zavera, u donjim delovima naše otadžbine".
Dvojica komesara, obojica Srbi, uposleni u mađarskoj državnoj službi, imali su isti zadatak - da uguše srpski pokret. Bune "u donjim delovima države", kako ih je okarakterisao ministar Semere, rasplamsala je i odluka bečkog cara da usliši zahtev Mađara i svu vojsku na teritoriji Mađarske, uključujući i Vojnu granicu koju su držali Srbi, stavi pod komandu mađarske vlade.
ODLUKA o potčinjavanju Mađarima veoma je uznemirila srpske graničare. Oni su organizovali niz protesta. Zabeleženo je da je jedna srpska delegacija zapretila komandantu Mitrovice upućivanjem glasnika na italijansko ratište kako bi sunarodnike pozvali da se vrate u Srem i brane svoje kuće i porodice.
Ni graničari iz Banata nisu spokojno gledali na odluku o podređivanju mađarskoj komandi, te su u Pančevu održali skup sa kojeg su caru uputili molbu da se odluka poništi. U predstavci su naveli da Srbi, ali i ostali nemađarski narodi, od Mađara mogu da očekuju samo da ih u robove pretvore, "a mi za robovanje nismo rođeni."
Istovremeno, caru su Srbi poručili i da se uređenje Vojne granice može sprovesti samo dogovorom sa graničarima,a do tada srpski narod će se svim sredstvima boriti za očuvanje narodnih privilegija koje počivau na principima slobode, bratstva i jednakosti.
UPRKOS ovakvim upozorenjima Srba, mađarska vojska krenula je na Novi Sad i Sremske Karlovce. General Lajoš Pire, ujedno i komandant Vojne granice u Banatu, obavestio je mađarskog ministra vojnog Lazara Mesaroša da su se 4. i 5. juna digle sve graničarske opštine da spreče napad Mađara na novosadsku i sremskokarlovačku varoš. U svom obaveštenju ministru, general Pire naveo je da u narodu vlada dobro raspoloženje prema caru, ali da isti taj narod neće da se potčini mađarskom ministarstvu, već želi da mu se "odupre do poslednjeg čoveka".
Kada se saznalo da je mađarska vojska krenula na Novi Sad, Glavni odbor koji su Srbi formirali na Majskoj skupštini, proglasom je 3. juna pozvao Šajkaše da se late oružja i topova, za vođu da izaberu ljude od poverenja i krenu u odbranu Novog Sada.
SLIČAN proglas upućen je i Šajkašima koji su bili prekomandovani u Zemun s tim što im je sugerisano da sa oružjem i topovima krenu u odbranu Sremskih Karlovaca i da se pridruže odredu kapetana Zarije Jovanovića Čiče.
Tih dana u svom dnevniku komesar mađarske vlade Petar Čarnojević zapisao je da se već za nekoliko dana u blizini Sremskih Karlovaca i na Rimskim šančevima kod Novog Sada okupilo oko 16.000 srpskih "pobunjenika" iz Šajkaške i Srema. Oni su raspolagali sa osam topova i uz sve to očekivali su pomoć iz Srbije i Hrvatske kako bi krenuli u napad.
Posebnim proglasom Glavni odbor pozvao je srpske oficire da stanu na čelo srpske narodne vojske. Oficiri su bili zbunjeni odlukom cara da komandu nad Vojnom granicom prenese u ruke Mađara, te su se obraćali svojim zapovednicima s pitanjem kako da se postave u novonastaloj situaciji. Zapovednik temišvarske generalne komande odgovorio im je proglasom, koji je ujedno bio namenjen i narodu. Savetovao je oficirima da ne podležu uticaju Glavnog odbora, a da će on, zauzvrat, da ih pred prestolom zastupa i bori se za njihova prava.
Dva dana docnije naoružana mađarska vojska pristigla je u Novi Sad što je izazvalo veliku uznemirenost srpskog stanovništva.
SRBI su tim povodom delili letke s pozivom sugrađanima da se ne prepuste strahu, nego da se brane. Kako bi umirio srpsko stanovništvo, mađarski podmaršal Can pojavio se na zasedanju novosadskog magistrata i rekao da njegova vojska nije došla u grad da ga napada nego da ga brani.
U nastavku svog govora, podmaršal je bio mnogo konkretniji. Poručio je da će njegova vojska biti neutralna sve dok Srbi iz Karlovaca i Jarka ne napadnu barutane, vojne magacine i Varadinsku tvrđavu. U tom slučaju, zapretio je, Novi Sad će biti razoren topovima.
U novonastaloj zapaljivoj situaciji, Jovan Hadžić (Sombor, 1799 - Novi Sad, 1869), srpski književnik, jedan od osnivača i prvi predsednik Matice srpske (Pešta, 1826. godine), pokušao je da urazumi svog poznanika komesara Čarnojevića. Savetovao ga je da ne čeka da "situacija postane sve groznija" i da sukob izbije, već da se Šajkašima odmah, makar i privremeno, učine neki ustupci.
POREKLOM iz najbogatijeg sloja srpskog građanstva u Ugarskoj, Hadžić, po obrazovanju pravnik, u književnom svetu bio je poznat pod pseudonimom Miloš Svetić. Godine 1844. objavio je Srpski građanski zakonik.
U svom proglasu, Hadžić je komesaru preporučio ove poteze:
"Šajkaškom bataljonu barem, moralo bi se neizbežno i privremeno dozvoliti vlasništvo nad zemljom, ukinuti kuluk, zavesti civilni sud i slobodu izbora sudskog osoblja i opštinskih vlasti, obezbediti slobodu izbora oficira sve do ranga kapetana iz svojih redova, a nemačke oficire iz službe ukloniti i zameniti ih domaćim. Najzad, umesto nemačkog jezika uvesti maternji srpski, kako kod sudova i vlasti, tako i kod komande".

STREPNjA GENERALA HRABOVSKOG
NISU samo Srbi bili pogođeni odlukom cara da Granicu potčini ugarskoj vladi. Mađarskog generala Janoša Hrabovskog naročito je uznemirilo saznanje da Šajkaši u znak protesta imaju nameru da povuku svoje sunarodnike sa ratišta u Italiji, kako bi se posvetili odbrani svojih porodica i srpskih interesa u novoproglašenom Srpskom vojvodstvu. Poput srpskog književnika Jovana Hadžića i Hrabovski je pokušao da uputi glas razuma. On je 20. maja upozorio dvor u Beču da akt o podređivanju Vojne granice mađarskoj vladi, iz temelja može da bude poljuljana "istorijska odanost hrabrog graničarskog naroda prema preuzvišenom carskom domu". General je smatrao da se dotičnim aktom može izazvati i građanski rat sa svim svojim posledicama i zato je apelovao da se promene u Granici sprovedu što sporije.

Šajkaši se umiriti ne mogu

Misija carskog komesara Petra Čarnojevića, sa dr Jovanom Hadžićem i Jakovom Jašom Ignjatovićem, da primire srpske graničare okupljene u vojnom logoru u Jarku - nije dala nikakav rezultat
SVESNA nezadovoljstva srpskih graničara odlukom bečkog dvora da Vojnu granicu stavi pod komandu Ugarske, mađarska vlada je u određenoj meri razmotrila i prihvatila sugestije srpskog intelektualca Jovana Hadžića i mađarskog generala Janoša Hrabovskog.
Sledstveno tome, ministar Semere 30. maja obavestio je carskog komesara Petra Čarnojevića da su graničarima date pojedine olakšice: stekli su pravo na slobodan izbor zanimanja i preseljenje po sopstvenom izboru, ukinut im je kuluk, postaju vlasnici zemlje koju poseduj, stekli su pravo da stoku vode na šumsku ispašu.
Pošto je komesara Čarnojevića obavestio o donetim olakšicama, ministar Semere naročito mu je naglasio potrebu mađarske vlade da se "na putu zakona" održe Šajkaški bataljon i banatska vojna granica. Po zahtevu ministra da olakšice što pre predoči graničarima, komesar Čarnojević se 8. juna letkom obratio najpre Šajkašima i graničarima kako bi ih upoznao sa "spasonosnim zakonima" koje je usvojio sabor Ugarske.
ČARNOJEVIĆ, da bi smekšao sunarodnike, istog dana je štampao još jedan letak naslovljen sa "Slavni narode, mila braćo srbska!"
U nastavku teksta on je nastojao da ubedi Srbe kako se komesarskog zaduženja prihvatio isključivo iz ljubavi prema svom narodu i u želji da mu pomogne, a to je moguće samo "ako se bratski složimo i sporazumemo i jednodušno o blagu naroda raditi počnemo".
Naglasio je komesar i da nije nužno "da se na oružje bez nevolje podižemo, kad usred mira, sve polze, prava i koristi naroda našeg, posredstvom oca, cara i kralja našeg, mirnim i zakonitim putem za večno utvrđena viditi možemo".
Da bi što više smekšao borbeno raspoloženje sunarodnika, Čarnojević je na kraju letka poručio da nema Srbina koji je pre njega spreman za svoj rod život dati, a zatim zaključio da "lepo je umreti, ali je još lepše živeti za rod svoj".
KOMESAR se nije na ovome zaustavio. U nameri da graničare okupljene u srpskom vojnom logoru u Jarku, kojim je komandovao narodni pukovnik Zarija Jovanović Čiča, nagovori da se raziđu, Čarnojević se pojavio među njima u pratnji književnika, doktora prava i prvog sekretara Matice srpske Jovana Hadžića i romanopisca Jakova Jaše Ignjatovića.
Računao je Čarnojević da će graničare najlakše pridobiti ako im odmah saopšti da ima ovlašćenje da unapredi srpske oficire, ali jedan graničar koji je stajao u neposrednoj blizini Čiče ljutito je odvratio komesaru: "Nećemo iz ruku Mađara ni raj!"
I dok Čarnojević u svom komesarskom dnevniku i ne pominje ovu nemilu epizodu, Jaša Ignjatović ostavio je ovakvo svedočanstvo:

"Čulo se neko žuborenje u gomili, divlje kretanje i mahanje glava. Čarnojević poblede, tako isto i Hadžić, vreme je da se natrag povučemo. Čiča ljude utišava, a mi pod zaštitom njegovih reči povlačimo se u karucama. Držim da nas je Čičina umerenost i obazrivost spasla. Srećno se vratismo, ali misija ostade bezuspešna".
OSTALO je zabeleženo da se posle ovog događaja u Jarku, komesar zarad sopstvene sigurnosti, iz Novog Sada preselio u Petrovaradin. Sa te, kako mu se činilo, bezbednije razdaljine, želeo je da učini gest dobre volje, te je 10. juna ukinuo preki sud u Novom Sadu. No, da ne bi sunarodnici, a ni mađarska vlada, pomislili da je njegova komesarska oštrica prema njegovim sunarodnicima potpuno otupela, istog dana je smenio Aleksandra Kostića, novosadskog gradskog senatora i velikog sudiju.
Taj postupak nije mogao da zaseni činjenicu da su propali Čarnojevićevi pokušaji da Srbe odobrovolji uz pomoć "spasonosnih zakona" koje je izglasao Ugarski sabor. Ni njegovi leci sa srceparajućim oslovljavanjem ("Slavni narode, mila braćo srbska") takođe nisu imali odjeka među graničarima, baš kao ni njegov poziv da s njim progovore o svemu što ih tišti.
SRBI su komesara doživljavali kao izroda već na početku njegovog komesarskog mandata kada ga je mađarska vlast imenovala za izvanrednog i oponumoćenog komesara. Njegov glavni zadatak bio je da organizuje preke sudove po celoj Bačkoj i Banatu za pobunjene sunarodnike koji su, razočarani jer im je Lajoš Košut negirao pravo na sopstvenu naciju i jezik, palili matične knjige na mađarskom jeziku.Komesar je zbog tih događaja u Kikindi pozatvarao 900 sunarodnika, a dvojicu obesio.
Srpske novine iz tog perioda pisale su ovako o njemu: "Sumnja koju su Srbi imali o Čarnojeviću sasvim je već izašla na vidik. On nimalo ne dejstvuje u prvoj, i krvoprolitnoj svojoj komisiji kao Srbin, no kao ljuti zlotvor srpski."
Ionako slab ugled među Srbima Čarnojević je dodatno srozao svojim obraćanjem upravo izabranom patrijarhu Josifu Rajačiću u kojem mu nalaže da odmah poništi sve odluke Majske skupštine i da odstupi sa trona patrijarha.
ZATO ne čudi da su Srbi na potomka slavnog patrijarha Arsenija Čarnojevića, predvodnika velike seobe iz 1690. godine, gledali kao na nekoga ko je izdao srpsku nacionalnu stvar. Nasuprot Srbima, Mađari su komesara Čarnojevića doživljavali kao nedovoljno odlučnog, pa i nesposobnog državnog službenika.
Komesarov ugled u očima sunarodnika nije porastao ni kada se jula 1848. usprotivio odluci mađarske vlade da srpski ustanak ućutka oružjem i topovima. Čarnojević je tada ministru poslova Bertalanu Semereu jasno rekao da da se s tim ne slaže i da će se u tom slučaju povući sa položaja kraljevskog komesara.
U svojim pismima kao i u komesarskom dnevniku, koji je sa mađarskog preveo prof Zoltan Đere, komesar je svoj stav i postupke objašnjavao time da je njegov zadatak da spreči da "klica srpske pobune uhvati korena". Pošto je uvideo da Mađari i Srbi srljaju u oružani obračun, Čarnojević je predstavnika mađarske vlade upozorio da će posledice građanskog rata biti strašne. Njegova upozorenja ostala su bez odjeka na obe strane.

NARODNI PUKOVNIK ZARIJA
MESTO kraj Titela, Mošorin, iznedrilo je dvojicu velikana srpske Vojvodine - narodnog tribuna Svetozara Miletića (1826-1901) i narodnog pukovnika Zariju Jovanovića Čiču (1810-1850). Zarija je bio šajkaški podoficir kada je marta 1848. napustio položaj i uputio se u Sremske Karlovce. Posle napada na Karlovce 12. juna i početka srpsko-mađarskog rata, vratio se u Šajkašku, sa saborcima zauzeo položaje i utvrdio se kod sela Jarka. Od komandanta bataljona zatražio je i dobio osam topova sa municijom. Prišlo mu je mnogo ljudi, sa kojima je pošao na Žabalj, zarobio protivnike Pokreta i poslao ih Glavnom odboru u Karlovce. Pošto je u Žablju zauzeo skelu na Tisi, vratio se na položaje kod Jarka. Glavni odbor, izabran na Majskoj skupštini, imenovao ga je za narodnog pukovnika i komandanta srpske vojske na Jarku, te je u narodnom sećanju ostao upamćen kao "vojvoda na Jarku". Zauzeo je selo Jarak i učestvovao zajedno sa Đorđem Stratimirovićem u napadima na Temerin. Njegovi savremenici su zabeležili da je u vojnim logorima kojima je komandovao zaveo red i da je među saborcima i u narodu bio veoma omiljen. Tokom rata izgubio je svu imovinu. Pred zimu 1850. uputio se u Beč da isposluje priznavanje pukovničkog čina i pravo na penziju, ali se u putu razboleo i umro u najvećoj bedi. Spomenik na njegovom počivalištu u Beču podigli su mu Srbi iz tog grada.

Patrijarhov uzaludan put u Inzbruk

Car Ferdinand je odbio srpske zahteve rečima: "Ne mogu da potvrdim odluke nezakonitog konventa koje su doneli moji podanici grko-istočne veroispovesti zajedno sa grupom došljaka iz Srbije"
GLAVNI odbor, osnovan na Majskoj skupštini, trebalo je da predstavlja neku vrstu vlade novoproglašenog Srpskog Vojvodstva. Četrdeset osam izabranih članova od samog početka nije je u rukama imalo značajniju vlast, niti je ona bila precizno određena.
Nije, takođe, imao ni stalno sedište, ni stalnog predsednika. U početku je odlučujuću reč u Odboru imao patrijarh Josif Rajačić, koji je bio izabran za prvog predsednika.
Odbor se sastao ubrzo posle Majske skupštine i odlučio da se izaberu delegacije koje će na najvišim mestima i drugde preneti zaključke Srba sa Majske skupštine.
Patrijarh Rajačić obavezao se da o sadržaju srpskog proglasa obavesti mađarskog ministra prosvete Jožefa Etveša. Doneta je odluka i da protosinđel Nikanor Grujić, prota Pavle Stamatović, advokat Pavle Radovanović i Jovan Subotić, istoričar i pisac, predstavljaju Srbe na Slovenskom kongresu u Pragu.
ODLUČENO je i da jedna delegacija poseti komandanta Ogulinske regimente Stevana Šupljikca i pozove ga da, čim mu car potvrdi čin vojvode koji mu je dodelila Majska skupština, dođe da preuzme svoju novu dužnost.
Već krajem maja iz Sremskih Karlovaca deputacija koju je predvodio patrijarh krenula je na put da carskom dvoru prenese odluke Srba o formiranju Srpskog Vojvodstva, proglašenju srpske nacije, izboru patrijarha i vojvode. Nisu se zaputili u Beč nego u Inzbruk gde se car privremeno preselio zbog nemira koji su izbili u carskoj prestonici.
Car Ferdinad je primio srpsku deputaciju 19. juna, i to u prisustvu predstavnika mađarske vlade, princa Pala Esterhazija. Srbima se to nimamo nije dopadalo tim više što audijencija nije imala zvaničan već privatan karakter.
HABZBURŠKI dvor u tom trenutku, naime, nije želeo da narušava odnose sa Mađarima primajući predstavnike jednog naroda čiju nacionalnost mađarska vlada ne priznaje. Samim tim, dvor nije bio spreman ni da potvrdi zaključke Majske skupštine jer oni, takođe, nisu po volji Mađara.
Car je to nedvosmisleno potvrdio na samom prijemu nazivajući Srbe "podanicima grko-istočne veroispovesti", dajući im tako na znanje da ni on ne želi da prizna Srbima pravo na nacionalnost. Vladar bečkog dvora doslovce je rekao:
"Ne mogu da potvrdim odluke nezakonitog konventa koje su doneli moji podanici grko-istočne veroispovesti zajedno sa grupom došljaka iz Srbije. Ali, gotov sam da ispunim sve lojalne želje svojih podanika grčko-istočne veroispovesti, koje mi se podnesu zakonitim putem, a samo su mađarski sabor, mađarska vlada i vaši zakoniti organi preko kojih možete izjaviti svoje želje."
CAR je podrazumevao pod "zakonitim organima" srpski crkveni sabor, a ne narodnu skupštinu. Srpski hroničari toga vremena nisu ostavili budućim naraštajima objašnjenje kako se dogodilo da se srpska deputacija na čelu sa Rajačićem, posle neprijatnog prijema kod cara, obrela i kod nadvojvode Franca Karla i njegove supruge, nadvojvotkinje Sofije.
Mada je nadvojvotkinja za tu priliku u kosu uplela traku u srpskim nacionalnim bojama, predstavnici Srba ni ovde nisu dobili mnogo povoljniji odgovor. Slaba uteha bile su nadvojvodine reči: "Priznajemo da je i naš dvor i vi nesrećni, ali pomozimo se uzajamno, hodite i dalje istim putem jer on vodi spasenju i vašem i našem". Patrijarh Rajačić i njegova pratnja s velikom rezignacijom krenuli su natrag u Karlovce.
U sličnom raspoloženju vraćala se kući i delegacija koja je imala zadatak da sa italijanskog ratišta vojvodu Šupljikca dovede u Vojvodovinu. Kada su ga pronašli u Rovertu, prvo što im je vojvoda posavetovao bilo je da se izmire s Mađarima, ali je zastupao mišljenje da bi oni trebalo da učine korak ka pomirenju tako što će priznati srpsku nacionalnost i uvažiti sve privilegije koje je Srbima još 1690. godine dao car Leopold Prvi.
ŠUPLjIKAC je sunarodnicima takođe predočio da bi prihvatio poverenu mu titulu prvog vojvode Srpskog Vojvodstva ali samo ako se car s tom odlukom bude saglasio. Otvoreno je kazao i da ne može dugo da izvršava obaveze vojvode jer ga već pristiže starost, a želja mu je da u miru provedete svoju starost. Imao je tada 62 godine.
Bez dozvole cara i austrijske vlade Šupljikac nije mogao da napusti italijansko ratište niti da se prihvati "vojvodovanja". Zato su srpska delegacija i feldmaršal Jozef Radecki koji je bio nadređeni vojvodi Šupljikcu uputili predstavku vladi. Odgovor je stigao 21. juna i nije bio povoljan. U dopisu je navedeno da se molbi ne može udovoljiti jer čin "srpski vojvoda" nije predviđen zakonom.
U odsustvu patrijarha sav teret srpskog narodnog pokreta pao je na Glavni odbor. Položaj Srba bio je u tim danima veoma težak jer odluke Majske skupštine nisu prihvatili ni Beč ni Pešta, pa su Srbi u tom trenutku protiv sebe imali i Mađare i Austrijance. Takođe, mađarska vojska je bila u pripravnosti da se, ako bude trebalo, obračuna sa srpskim pobunjenicima.KOMANDANT Petrovaradinske pukovnije, general Janoš Hrabovski, imao je zadatak da što pre uguši pokret Srba u Ugarskoj. Zbog svega toga je pred Glavnim odborom bilo nekoliko ozbiljnih zadataka - da organizuje narodnu vojsku, snabde je oružjem i hranom, kao i da ostalim narodima u Južnoj Ugarskoj predoči da srpski pokret nije uperen protiv njih.
U svrhu navedenih zadataka u okviru Glavnog odbora formirani su vojno, političko, sudsko, finansijsko i prosvetno odeljenje. Kako vremena za čekanje nije bilo, odlučeno je da se izaberu novi čelni ljudi Glavnog odbora u koje će narod imati puno poverenje. Za predsednika je izabran Đorđe Stratimirović, potpredsednik je postao Aleksandar Kostić, a sekretar Jovan Stanković.
Glavni odbor se obratio proglasom svom narodu moleći ga za podršku "u borbi za opštenarodne, a ne za interese pojedine gospode".
STRATIMIROVIĆ NOVI PREDSEDNIK ODBORA
NOVI čelni ljudi Glavnog odbora Srpskog narodnog pokreta krajem maja osnovali su okružne odbore u Pančevu, Mitrovici, Zemunu, Velikom Bečkereku, Beloj Crkvi, Kikindi, Starom Bečeju i Zemunu. Glavni odbor je 24. maja letkom uputio poziv svim opštinama da osnuju opštinske odbore. Krajem meseca čitav Srem, južni Banat i Šajkaška bili su "premreženi" pododborima. Izuzetak su bili delovi Bačke i Banata koji su do početka 1849. bili pod upravom mađarske vlade. Odbori su postali nove poluge srpske vlasti, a u nekim slučajevima i poprište nesloge siromašnijih i bogatijih slojeva srpskog naroda.

Rumuni odbijaju srpsku ruku

Predstavnici Rumuna odbili savez sa Srbima i zatražili izlazak iz Karlovačke mitropolije i uvođenje gregorijanskog kalendara. Nije im smetalo da mađarski jezik prihvate kao svoj
NEKOLIKO dana pošto je u odsustvu patrijarha Josifa Rajačića izabran za predsednika Glavnog odbora, Đorđe Stratimirović se obratio sunarodnicima proglasom u kojem objašnjava promene i moli za podršku.

U proglasu on obaveštava srpski narod da se Glavni odbor, s njim na čelu, proglasio za privremenu vladu Srpske Vojvodine samo do povratka vojvode Stevana Šupljikca sa italijanskog ratišta. Do tada, obećao je ovaj istaknuti predstavnik srpske omladine, Odbor će učiniti sve kako bi svom narodu olakšao sve teži položaj u Austrougarskoj.

Stratimirović je tada imao samo 26 godina. Vojno obrazovanje stekao je na petogodišnjem školovanju u Inženjerskoj akademiji u Beču, odakle je izašao s činom potporučnika.Raspoređen je u regimentu u Milanu, gde se isticao kao častan i hrabar oficir. Vojnu službu napustio je zbog privatnih razloga 1843. godine i nastanio se na porodičnom imanju u Kulpinu, nadomak svog rodnog Novog Sada. Tu je dočekao burne revolucionarne događaje 1848. godine.

ZAHVALjUJUĆI izraženom osećaju rodoljublja, visokom obrazovanju, savršenom razumevanju političkog trenutka u kojem se tada našao srpski narod u Ugarskoj, ali i ugledu svoje porodice (čuveni mitropolit Stefan bio je njegov stric), mladi Stratimirović je brzo prihvaćen kao jedan od prvaka srpskog naroda, a zatim i kao predsednik Glavnog odbora. Sa te pozicije, proglasom koji je sročio i potpisao, odaslao je nedvosmislenu poruku svom narodu:

"Moramo, braćo, od vas sviju poslušani i sa oružanom rukom potpomagani biti, jer tako ukroćeno bivše zlo samo se sa mačem u hrabroj srbskoj desnici iskoreniti može. Zato vas, braćo, ovim pozivamo da zapovesti i nastavlenija od privremenog srbskog u Karlovci postojećeg pravlenija primate i slušate, jer samo onda možemo za vas delati što je na vašu,našu i polzu našeg cara i kralja Ferdinanda."

KOLIKO je mađarska vlada nastojala da pridobije Nemce, Slovake i Bunjevce, toliko je Glavni odbor pokušavao da im objasni namere i težnje srpskog naroda koji nikog ne želi da ugrozi. Poruka je glasila da je srpski narod odan vladaru i ustavnim slobodama i spreman da poštuje sva njihova nacionalna i verska prava. Proglas takve sadržine upućen je i sugrađanima mađarske nacionalnosti.

Naročitu pažnju Glavni odbor posvetio je rumunskom narodu nastanjenom na području netom proglašene Srpske Vojvodine. Na tom zasedanju srpski poslanici su, između ostalog, u duhu narodnosti, priznali "vlašku" (rumunsku) narodnu samostalnost. Srbi su verovali da će sa Rumunima, pripadnicima pravoslavne vere, s kojima su više decenija zajedno živeli u okviru Karlovačke mitropolije, najlakše uspeti da se razumeju.

U TAKVOM uverenju Glavni odbor se 17. maja obratio "rumunskoj braći" proglasom u kojem je naglašeno da Srbi i Rumuni imaju iste razloge za nezadovoljstvo, te da bi bilo najmudrije da se udruže u borbi protiv mađarizacije.

U proglasu su Srbi podsetili da su se u svojoj molbi njegovom carskom veličanstvu, "kome mi verni ostajemo", pobrinuli i za svoju braću Rumune:

""Zamolili smo da se i vaša narodna samostalnost u duhu slobode, u duhu narodnosti izreče i obezbedi. Otuda vidite da smo mi gotovi vas u vašem narodnom preporođenju svojski i bratski potpomagati. Vi ste naša braća ne samo po jednoj crkvi, nego i po jednim tegobama i željama. Mi želimo da obezbedimo našu srpsku, a vi vašu vlašku narodnost. Obe su želje pravedne, oboje nas jedan ugnjetatelj gnjete. Složimo se bratski i potpomožimo jedni druge jer je u slozi božji blagoslov."

NA KRAJU proglasa, Glavni odbor poručuje da Srbi "nijednu dlaku" neće da imaju više od Rumuna, već samo hoće da braća budu, jer "tako ćemo i mi i vi jednako sa ostalima pod svetom krunom ugarskom i sjajnim domom austrijskim" procvetati kao slobodni narodi.

Srpski poziv, međutim, nije uzvraćen očekivanim odgovorom. Mada su rumunski seljaci iz Banata bili solidarni sa Srbima, učestvujući zajedno i složno i u agrarnim nemirima, rumunska crkva, kao ni njihovo građanstvo, nije delila politička uverenje Srba. Zbog toga na Majsku skupštinu u Sremskim Karlovcima nisu ni uputili svoje predstavnike, iako su znali da će Srbi proglasiti svoju autonomnu oblast, a u okviru nje i vlašku naciju.

Rumuni nisu želeli ni da pregovaraju o pozivu koji im je Glavni odbor uputio. Štaviše, na zasedanju u Pešti, 21. maja 1848, Rumuni su protestovali protiv odluka Majske skupštine.

OSPORILI su joj zakonitost i zaključili da su njenim održavanjem, a zatim i donetim odlukama, "pogažena prava rumunskog naroda koji želi da njime upravlja njegova, sopstvenim izborom i od svojih sinova, obrazovana vlast".

Nepune dve sedmice docnije, na sednici u Temišvaru, Rumuni su iskazali bratske osećaje prema Mađarima i naglasili da gaje puno poverenje prema predsedniku mađarske vlade. Da bi to "poverenje" naglasili, učinili su i dodatni korak - izjasnili su se za raskidanje veza s Karlovačkom mitropolijom, uvođenje gregorijanskog kalendara, podelu crkvene imovine, hramova i manastira i založili se da imaju svog mitropolita i crkveni sabor koji će biti nezavisan od Srpske pravoslavne crkve.

Na istom skupu pokazali su i spremnost da prihvate mađarski jezik, koji je nacionalnim manjinama u Ugarskoj nametala mađarska vlada. Za to vreme, ratni sukob između Mađara i Srba osećao se u vazduhu iznad Sremskih Karlovaca.

HRVATI PODUPIRU "SRBSKE ŽELjE"
KADA se pokazalo da pruženu ruku Srba u tom trenutku Rumuni ne žele da prihvate, Glavni odbor mogao je da se osloni samo na Hrvate. Jedino je njihov sabor potvrdio odluke Majske skupštine, naročito onu o savezu Srpske Vojvodine i Trojedne kraljevine, ovim rečima: "Savet Trojedne kraljevine sa Vojvodinom Srbskom iz Sriema sa granicom, Baranje, Bačke s bečejskim distriktom i šajkaškim bataljonom, i Banata s granicom i kikindskim sastojećim, na temelju slobode i savršene jednakosti, prima i sve želje naroda srbskog za svoje sobstvene priznaje." Sabor je obećao i da će srpske odluke na svakom mestu podupirati, a prihvatio je i da se donese ustav "o međusobnim odnišajima" Vojvodine i Trojedne kraljevine. Glavni odbor sa olakšanjem je primio vesti iz Zagreba i štampanim letkom obavestio je svoj narod da Srbi nisu usamljeni, da je ban Jelačić naredio da se Drugi bataljon Petrovaradinske regimente, koji je već pošao za Italiju, parobrodom vrati u Varadin, a da je Jovan Stojčević postavljen za privremenog župana Sremske županije.

Ratni bubnjevi pred Karlovcima

Ugarska vlast rešila je da se obračuna sa narodom koji se pod njenom vlašću nije mirio sa politikom Lajoša Košuta da u njegovoj državi postoje samo mađarska nacija i mađarski jezik
SUOČENI sa odbijanjem Beča da prizna odluke Majske skupštine, Srpsku Vojvodinu i srpsku naciju, Srbi su se našli u veoma teškom položaju. Naspram sebe, kako je u svojoj knjizi "Srbi u Vojvodini" ocenio istoričar dr Dušan J. Popović, naši sunarodnici u Austrougarskoj monarhiji krajem maja 1848. godine imali su svu vojsku koja se nalazila na teritoriji Ugarske, uključujući i Vojnu granicu sa Varadinom koju je Beč, u međuvremenu, stavio pod komandu mađarske vlade.

Izlaza nije bilo, ratni bubnjevi bili su sve glasniji. Ugarska vlast rešila je da se obračuna sa jedinim narodom koji se pod njenom vlašću nije mirio sa porukom političkog lidera Lajoša Košuta da u njegovoj državi postoje samo mađarska nacija i mađarski jezik, da se pripadnici ostalih nacija moraju s tim pomiriti ili će, u suprotnom, raditi mač.

U iščekivanju napada mađarskih snaga, Glavni odbor je 22. maja uputio poziv šajkašima:

"Uzmite topove, izaberite u koga poverenje imate za vašeg predvoditelja... Mi vas pozivamo, mi vam nalažemo, u ime naroda, ustajte na oružje sad il` nikad!"

ISTOG dana upućen je poziv srpskim i ostalim slovenskim narodima da Glavnom odboru šalju priloge u novcu i oružju i da stupaju u vojsku i spreme se za rat protiv onih "koji nas nazivaju Racima."

Kada je romanopisac Jaša Ignjatović zapitao jednog od najuticajnijih srpskih omladinaca Iliju Zaharijevića: "Otkud novci i hrana?", dobio je odgovor da će "za prvu nuždu" novaca biti u narodnoj kasi, posle će se namet razrezati, a narod će davati hranu: malo graha, pasulja, sočiva, pa i hleba. Glavni odbor ubrzo je uputio proglas da narod novčane priloge upućuje na Joksima Novića, Gotharda Profa i Svetozara Miletića.

UČESTALI proglasi i pozivi na naoružavanje imale su svrhu da pripreme i motivišu srpski narod za rat "sa neprijateljem koji želi Srbe da liši svih prava". U proglasu od 27. maja, navedeno je i ovo:

"Mađari žele da Srbi budu više nego kukavna raja u Turskoj... Hoće li se Srbi i Bogu na mađarskom moliti, a ne svojim srpskim jezikom? Zato u rat protiv onoga koji hoće da ti oduzme oružje, tu jednu odbranu, ponos i diku tvoju, pa da te tvojim oružjem ubija. Budi, dakle, gotov protiv svakog onog koji te ne naziva Srbinom i narodom, nego Racom, vadracom i fajtom!"

Kako su se odnosi sa Mađarima zaoštravali nagoveštavajući sve bliži obračun oružjem, Glavni odbor je sve više apelovao na jedinstvo u srpskim redovima. Upućivao je najpre savete, a što je vojni obračun bivao bliži, počeo ja da kao istinski vrhovni organ vlasti proglašene Srpske Vojvodine, izdaje naređenja.

OVAKAV razvoj događaja koji je neminovno vodio u žestok obračun, veoma uznemireno posmatrao je kraljevski komesar Petar Čarnojević. Samo nekoliko dana ranije imao je tračak nade da će sukob biti izbegnut. Neki "umereniji elementi" u srpskim redovima predlagali su na zasedanju Glavnog odbora da se napravi sporazum sa Mađarima pod uslovom da se ukine vanredno stanje i puste na slobodu ranije utamničeni Kikinđani.

Na ovaj predlog ustao je dvadesetdvogodišnji Svetozar Miletić zahtevajući da se najpre Petar Čarnojević odrekne dužnosti carskog komesara koju mu je uoči Majske skupštine zadala mađarska vlada. Opisujući ovu situaciju, Jaša Ignjatović je primetio da su zbog Miletićevog istupa "mnogi bili radosni, mnogi su u zemlju gledali, ali tu već nije bilo mesta protisloviti".

U OČAJANjU, komesar Čarnojević 7. juna javlja mađarskom ministru Semereu da "su karlovačka huškanja urodila plodom". Navodi i da su se Petrovaradinska i Pančevačka regimenta, Šajkaški bataljon i Sremska županija otvoreno pobunili protiv mađarske krune, a više hiljada ljudi "naoružanih ručnim oružjem i kosama" čeka od Glavnog odbora znak za napad. Zaista je u međuvremenu nekoliko hiljada naoružanih šajkaša pristiglo u Novi Sad da bi, kako se obrazlagalo, pružila pomoć varošima kojima Mađari prete napadom.

Čarnojević se pravdao ministru Semereu da je lično učinio sve da odgovori Glavni odbor od "svoje krvožedne namere", ali bez uspeha, te se svakog trenutka može očekivati da "izbije užasan građanski rat".

VEĆ sutradan, 8. juna, ministar vojni Zoltan Mesaroš naredio je generalu Janošu Hrabovskom da odmah raspusti vojni logor kod Karlovaca, da najstrože vojnicima pod svojom komandom zabrani da učestvuju u srpskom pokretu, te da se skinu "ilirske zastave" prvenstveno u Novom Sadu, Sremskim Karlovcima i Zemunu, jer ih ne priznaje ni bečki vladar ni mađarska vlada.

Od Hrabovskog se zahtevalo i da u zemlju ne pušta Srbe i Slovene s oružjem iz susednih krajeva, naročito iz Srbije i Bosne. Takođe se zabranjuje održavanje bilo kakve "ilirske skupštine" bez dozvole mađarske vlade. Hrabovski je imao zadatak i da Petrovaradin i Karlovce obezbedi tako da ne zapadnu u opasnost. Ako, pak, u tome ne uspe, ima odrešene ruke da upotrebi vojnu silu.

NIJE sasvim rasvetljeno kako je Glavni odbor doznao za naredbe ministra Mesaroša. Neki izvori navode da je na opasnost koja se nadvila nad Srbima, Đorđa Stratimirovića obavestio jedan njegov prijatelj iz perioda vojnog službovanja u italijanskoj regimenti u Milanu, gde se isticao kao častan i hrabar oficir i bio veoma omiljen među kolegama.

Pošto je već bio primio dužnost zapovednika (vojvoda Šupljikac još nije pristigao sa italijanskog ratišta), Stratimirović je na ledini kod parobrodske stanice položio zakletvu pred članovima Glavnog odbora i pristupio organizovanju svog glavnog štaba. Njegovom energičnom zalaganju, kako navodi istoričar dr Dušan J. Popović, ima se zahvaliti što je brzo okupljen veliki broj boraca. Samo njegovoj umešnosti treba pripisati to što se u svega nekoliko dana okupilo oko 15.000 boraca i 40 topova. Mnogi potonji vojni uspesi postignuti su blagodareći upravo mladom Stratimiroviću. Zbog toga je stekao veliki ugled među graničarima koji su ga "gledali kao božanstvo i išli za njim kao slepi."
SRBIJA JE PREKO REKE
VIDEVŠI da su Mađari odlučno za vojni obračun, a da Srbima najveća opasnost vreba sa Petrovaradina, Glavni odbor iz Sremskih Karlovaca, u Ministarstvo finansija u Beograd preneo je narodnu kasu i originale srpskih privilegija koje je car Leopold Prvi dodelio Srbima još 1690. godine i na kojima se temelje i zaključci Majske skupštine. Potom je 10. juna srpska delegacija upućena Hrabovskom u Petrovaradin da dozna kako će se u srpsko-mađarskom sukobu general postaviti prema srpskom narodu. Odgovor Hrabovskog bio je nedvosmislen i veoma surov: "Ja ne nalazim nikakav srpski narod u Ugarskoj i Austriji, pa ne mogu ga ni zaštićavati. Preko reke, tamo, ima Srbija i ko hoće da je Srbin, nek ide tamo!"

General Hrabovski napada Karlovce

Za napad na Sremske Karlovce mađarska vlada i general Janoš Hrabovski odabrali su 12. jun, prvi dan hrišćanskog praznika Duhovi, kada se proslavlja silazak Svetog duha na apostole u Jerusalimu, 50 dana posle Hristovog vaskrsenja.

Topovi Hrabovskog zagrmeli su u šest sati izjutra iznad karlovačke varoši, u kojoj je tih dana ionako malo ko imao sna i spokoja u iščekivanju neizbežnog srpsko-mađarskog rata, koji će za za Srbe, ali i za Mađare, promeniti tok istorije u revolucionarnoj 1848. godini.

Iskusni ratnik Hrabovski (71), u napad sa Petrovaradinske tvrđave, poveo je dobro naoružanu regimentu "Dom Miguel", brojnu pešadiju, artiljeriju i eskadron konjice. Bitka se vodila kod ćuprije na Pivari, a sistem rovova protezao se prema Bukovcu.

ODBRANOM Karlovaca komandovao je gotovo trostruko mlađi i neiskusni Đorđe Stratimirović (26). Imao je na raspolaganju znatno slabije opremljenu i pripremljenu vojsku - poprilično nedisciplinovan "sremski provincijalni bataljon", ali i dve kompanije naoružanih domobranaca, kao i blizu 200 graničara Varadinske pukovnije na čelu s nekoliko podoficira prebeglih na srpsku stranu. Srpski komandant imao je u svojim redovima odred Srbijanaca, među kojima je bio i Crnogorac Vulo Vujadinović, kao i manji broj nenaoružanih Bačvana.

Prema ratnom izveštaju koji u svojoj knjizi "Srpska Vojvodovina - Bitka za Karlovce 12. jun 1848" navodi istoričar dr Žarko Dimić, oružje kojim je vojska Srpske Vojvodovine raspolagala sastojalo se od pušaka (dve vrste: "šoce" na kremen i perkusion puške, tzv. kapislare), sablji, kopalja, pištolja i topova.

POJEDINI odredi bili su naoružani puškama raznih vrsta, koje su bile sakupljene od ljudi po celoj Vojvodini. Dobrovoljci iz Srbije bili su naoružani puškama, pištoljima i jataganima. Graničari su imali puške sa bajonetom relativno kratkog dometa - od 80 do 200 metara. Veći deo vojničkih pušaka nađen je u titelskom arsenalu, a određeni broj zaplenjen je od regimente puka u Sremskoj Mitrovici, Pančevu i Rači.

Topove je izlivao zvonolija Petrović iz Novog Sada. Narod, zanatlije, kolari, kovači, remenari i užari stavili su se svom srcem, znanjem i veštinama na raspolaganje Glavnom odboru srpskog narodnog pokreta.

ODBOR je apelovao na rodoljubivo građanstvo da priloži rublje i čarape za vojsku, jer su neki odredi bili veoma loše obučeni. U spisima koje u svojoj knjizi objavljuje dr Žarko Dimić, pominje se da je Odbor nabavljao i opanke za vojsku. Odeća je bila šarolika: narodne nošnje iz Srbije, Crne Gore, Banata, Bačke, Srema, odeća sastavljena od graničarskih, građanskih i oficirskih uniformi i odela.

U svojoj knjizi "Uspomene" Stratimirović beleži da se mađarska prethodnica u šest sati ujutro najpre sukobila s dobrovoljcima iz Srbije, s kojima je bio i Crnogorac Vule Vujadinović, inače odličan strelac, kao i nekoliko Bačvana koji su od oružja imali samo - obične batine. Pošto su seljaci, nastanjeni u krajnjim kućama na ulazu u Karlovce sa varadinske strane, otvorili puščanu paljbu na mađarsku vojsku, oni su odgovorili bombardovanjem grada.

ŽESTOKE borbe su se vodile do 11 časova, a sve vreme s karlovačkih crkava zvonila su zvona na uzbunu. Bio je to znak za uzbunu, pa se do večeri 12. juna u karlovačkom logoru sakupilo oko 15.000 ljudi. Kada se pred Mađarima pojavio odred koji je Stratimirović na njih poslao kroz šumu, njihova vojska se povukla prema Petrovaradinu.

I tako na brzinu sakupljeni i opremljeni, Srbi su uspeli da odbiju napad mađarske vojske i da je nateraju na povlačenje. Kada je bitka bila najžešća, a srpska vojska pretila da "do nogu" potuče Mađare, general Nužan pojavio se na konju sa belom zastavom u ruci i sa predlogom Srbima da se borbe obustave dok se srpska deputacija, predvođena patrijarhom Rajačićem, ne vrati iz Inzbruka. Bilo je to oko 11 časova. Borbe su obustavljene. Hrabovski, razočaran razvojem bitke i neočekivano snažnim otporom Srba, povukao je svoju vojsku u Varadin.

ISTOG dana Glavni odbor je uputio proglas srpskom narodu:

"Neprijatelj narodnosti naše poslao je na nas vojsku iz grada Varadina s topovi, koja je vojnom prevarom do Karlovaca dovukla se i iznenada bitku protiv naše narodne vojske, po zapovesti podplaćenog komandirendera Hrabovskog, započela. U ovoj bici palo je 11 Srba junaka, poginulih na polju časti i slave za svetu našu narodnost, ime, jezik."

Prema podacima Glavnog odbora, Mađari su imali 15 poginulih, na obe strane bilo je ranjenih, a 13 kuća je uništeno. Carska štampa objavila je drugačije podatke - nazivajući bitku "krvavim incidentom", navedeno je da su u Karlovcima koje je Hrabovski bombardovao i koji su "goreli na 14 strana" izgubili tri stotine ljudi, "a naši hrabri vojnici imali su šest mrtvih i više ranjenih".

POSLE Karlovačke bitke, Srpski narodni pokret proširio se na čitavu Granicu. Srpski oficiri i vojnici graničarskih bataljona masovno su otkazivali poslušnost i priključivali se pokretu. Stratimirović je postao neprikosnoveni vođa i predvodio je još nekoliko pobedonosnih srpskih bitaka. Narod ga je nazivao "vrhovnim voždom", a on se predstavljao kao narodni general.
NEPREDVIDIV, PREK I VRLO HRABAR
U ISTORIJSKOJ literaturi postoji nekoliko opisa Stratimirovićeve ličnosti i njegove uloge u srpskom pokretu. Jedan od najupečatljivijih zapisa ostavio je Mihailo Polit-Desančić, koji kaže da je "vožd" 1848. godine bio još vrlo mlad i izvanredno lep čovek, pritom samouveren, nepredvidiv, prek i vrlo hrabar. "Bio je vrlo omiljen u srpskom narodu, naročito kod šajkaša, jer je svugde s njima išao u vatru i bio je vođa i duša u srpskom ustanku. Ličnom odgovornošću davao je primer vojnicima, koji su ga neizmerno voleli", zabeležio je Polit-Desančić. Da su generalu manjkale neke od osobina koje navodi Desančić, bez sumnje, bitka za Sremske Karlovce imala bi po Srbe drugačiji, porazan ishod. Bez ove istorijske pobede, Srpska Vojvodovina doživela bi slom, baš kao i san u moćnoj "žuto-garnoj carevini" o prisajedinjenju Srbiji.

Prividna nagrada Srbima za vernost

Sredinom novembra 1849. proglašeno je Vojvodstvo Srbije i Tamiškog Banata, posebna administrativna oblast koja nije imala autonomiju, a granice su iscrtane tako da su Srbi u njoj bili u manjini.
U TOKU 1848. i početkom naredne godine, u Srpskoj Vojvodovini uspostavljena je organizacija srpske vlasti koja je u periodu nešto dužem od godinu dana ostvarila faktičku autonomiju.

U tom periodu donet je niz pravnih propisa, radili su sudovi, a načinjeno je i nekoliko ustavnih nacrta među kojima je najpoznatiji bio onaj koji je početkom 1849. godine po nalogu patrijarha Rajačića pripremila komisija učenih i kompetentnih ljudi. Po tom nacrtu, Vojvodina je bila autonomna jedinica u sastavu carevine. Imala je samostalnu unutrašnju upravu, na čelu sa vojvodom i granicama utvrđenima na Majskoj skupštini.

Međutim, Srpska Vojvodovina nije nikada dostigla granice koje joj je odredila Majska skupština u Sremskim Karlovcima. Srpska narodna vlast obuhvatala je uglavnom Srem, Južnu Bačku i Južni Banat i pretežno oblast Vojne granice. A,odlukom poslanika Majske skupštine u sastavu Srpskog vojvodstva bili su Srem sa Granicom, Baranja, Bačka sa Bečejskim distriktom i Šajkaškim bataljonom, kao i Banat sa Granicom i Kikindskim distriktom.

Uprkos velikom trudu vođa Srpskog pokreta i deputacije koja je u Beču nastojala da postigne priznanje odluka Majske skupštine, to se nije dogodilo. U oktobru 1848. Hrvati su pozvali Srbe u borbu protiv Mađara u Banatu i Bačkoj. Carskim proglasom 15. decembra 1848. austrijski car Franc Jozef odobrio je odluke Majske skupštine o izboru patrijarha i vojvode, ali ne i ono najvažnije za Srbe - teritorijalnu oblast Vojvodine i u njoj srpsku narodnu vlast.

Četiri meseca posle Majske skupštine koja ga je izabrala za vojvodu dok je bio na italijanskom ratištu, Stevan Šupljikac je najzad dočekao carsko odobrenje da preuzme dužnost koju su mu sunarodnici poverili. U Sremskim Karlovcima, 24. septembra (6. oktobra po novom kalendaru) 1848. godine, Srbi su mu priredili veoma srdačan doček.

Šupljikac je od Đorđa Stratimirovića koji je, u međuvremenu, maestralno izvojevao nekoliko pobeda nad mađarskom vojskom, preuzeo komandu, ali kratko vreme proveo je na čelu srpske vojske. Zbog groznice koju je dobio u Karlovcima, nezalečen, učestvovao je 14. decembra u borbi kod Jarkovca. Kada se 27. decembra vratio u Pančevo da dočeka dobrovoljce iz Srbije, pred strojem mu je pozlilo.Udarila ga je srčana kap dok je sedeo na konju. Pre nego što je izdahnuo uspeo je da izgovori: "Nek vidi Evropa, nek ceo svet vidi kako brat bratu u pomoć ide."

Posle iznenadne smrti srpskog vojvode Šupljikca, novi vojvoda nije biran, a patrijarh Rajačić počeo je da preuzima i svetovnu vlast. To je podstaklo podele u srpskom pokretu na patrijarhovu konzervativnu i liberalno-nacionalnu struju. Đorđe Stratimirović smatrao je da je on trebao da preuzme vođstvo, a Rajačić se zbog sukoba sa Glavnim odborom preselio u Zemun.

Posle poraza revolucije 1848-1849. godine, a na kraju višemesečnih rasprava o srpskom pitanju, u Beču je 18.novembra 1849. godine proglašen patent o osnivanju Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata. Bila je to posebna administrativna oblast koja nije imala nikakvu autonomiju, a čije su granice iscrtane tako da su Srbi u njoj bili u manjini.

Na toj teritoriji je 1851. godine živelo 1.426.221 stanovnik. Od tog broja 321.110 bili su Srbi. Vojna granica, najvažniji deo Vojvodine, gde je srpsko stanovništvo bilo i najgušće naseljeno, nije ušla u ovu oblast. Umesto srpskog vojvode, na njenom čelu se našao upravitelj koga je car postavljao, a sam vladar za sebe je zadržao titulu velikog vojvode. Sedište oblasti bilo je u Temišvaru, a ne u Novom Sadu kako su Srbi priželjkivali.

Razlozi za osnivanje posebne i potpuno nezavisne teritorije, pri tom izuzete iz Ugarske, bili su iz ugla Beča višestruki. Narušavanjem integriteta zemalja krune Svetog Stefana, a stvaranjem Vojvodstva Srbije, Mađari su kažnjeni jer su 1848. podigli bunu protiv dinastije Habzburga u nameri da se otcepe.

Nasuprot njima, Srbe je Beč prividno nagradio za pokazanu vernost kako u ranijem periodu, tako i u vreme revolucije. Na ovu, koliko-toliko povoljnu odluku za Srbe, Beč je van svake sumnje, obavezivala zahvalnost prema Rusiji koja je u kritičnom trenutku revolucije priskočila Austriji u pomoć sa 10.000 vojnika i spasla je propasti.

Posle revolucije Rusija i Ruska pravoslavna crkva pokazale su veliko interesovanje za postradale Srbe, šaljući im pomoć u novcu i knjigama. Ta brižnost nije promakla vlastima u Beču.

Proglašenje Vojvodstva Srbije na bečkom dvoru tumačeno je kao znak visoke milosti prema srpskom narodu. No, srpski narod je taj potez cara shvatao kao kaznu. Tim patentom, Vojvodina nije postala posebna krunovina. Ubrzo je nastupilo vreme "Bahovog apsolutizma", potpune centralizacije države i intenzivne germanizacije režima, kada su ućutkani glasovi boraca za građanske i nacionalne slobode.

Krajem pedesetih godina 19. veka Habzburška monarhija je dospela u krizu koja je primorala cara na reforme. Među brojnim ustupcima datim Mađarima, jedan od najkrupnijih bilo je uspostavljanje integriteta ugarskih zemalja. Tako je 27. decembra 1860. ukinuto Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat, a najveći deo njegove teritorije potpao je pod Ugarsku. Srbi su ponovo bili na početku borbe za autonomiju.

ČIJI JE NAŠ SREM
PRE nego što je proglašena oblast Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat, dugo su predstavnici Srba i Hrvata raspravljali o pripadnosti Srema. Po državnom pravu Hrvatske, Srem je pripadao Trojednoj kraljevini, ali su i Srbi imali određeno istorijsko pravo na tu oblast, jer je Sremsko vojvodstvo bilo kratkotrajna srpska država u 16. veku. Te činjenice bio je svestan i Ministarski savet Austrije na čelu sa knezom Švarcenbergom koji je naglasio da predeo koji u svom sastavu ne bi imao Srem, ne bi se mogao nazvati Srpskom Vojvodinom. Načinjen je kompromis pozivanjem na saglasnost odluka Majske skupštine koje su pozivale na sklapanje političkog saveza između Srpske Vojvodine i Trojedne kraljevine.

Rascep među srpskim glavarima

U svom čuvenom članku" Na Tucindan" Svetozar Miletić piše: "Vojvodstvo je umrlo, ali takvo kakvo je bilo, nikom nije trebalo. No, mnogo važnije je da je za Srbe umrlo nešto drugo"
PROCENIVŠI da mu Srbi više nisu u tom trenutku preko potrebni, a u nameri da za svoju spoljnu politiku pridobije Mađare, potezom carskog pera Franc Jozef je 27. decembra 1860. ukinuo oblast Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat i prisajedinio je Ugarskoj.

Srbima je oblast dodeljena krajem 1849. kao "utešna zamena" za nikad priznatu srpsku Vojvodovinu koju su Srbi početkom prethodne godine proglasili na Majskoj skupštini u Sremskim Karlovcima. Oblast Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat nosila je srpsko ime, ali su Srbi u njoj bili tek treći narod po brojnosti, posle Nemaca i Mađara.

Carska odluka o poništavanju srpske autonomne teritorije usledila je posle velikih poraza austrijske vojske kod Mađente i Solferina, koje su im nanele snage Napoleona Trećeg tokom Drugog rata za ujedinjenje Italije. Austriju su ti porazi znatno oslabili, pa je pod pritiskom opšteg nezadovoljstva u celoj monarhiji, car otpočeo proces decentralizacije.

Gašenje Vojvodstva Srbija srušilo je iluziju srpskog liberalno-građanskog staleža o Beču kao srpskom osloncu. Početkom januara 1861. godine Svetozar Miletić u svom čuvenom članku"Na Tucindan" konstatuje da je "Vojvodstvo umrlo, ali da takvo kakvo je bilo, nikom nije trebalo. No, mnogo važnije je da je za Srbe umrlo nešto drugo".

JASNO je bilo da je Miletić mislio na "umiranje" srpske odanosti Beču i austrijskom caru od koga su Srbi neprestano očekivali potvrde svojih prava i privilegija koje im je car Leopold Prvi dodelio još 1690. godine.

Miletić je, naime, smatrao da od Srpske Vojvodine ne treba odustati, ali da bi ona samo priznata od strane Mađara, mogla da bude dugovečna. U prvo vreme Miletićevo obraćanje izazvalo je pometnju među mladim Srbima. Ubrzo ga je mlada liberalna srpska građanska inteligencija prihvatila i u narednih desetak godina, Srbi su nastojali da tu saradnju ostvare.

Neposredno posle gašenja Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata Srbi su zahtevali održavanje sabora. Kako bi na izvestan način ipak uvažio srpske zahteve, car je naložio patrijarhu Josifu Rajačiću da formira delegaciju od 20, sebi bliskih sunarodnika, i da je dovede u Beč radi dogovora o očuvanju srpskog jezika, crkve i narodnosti.

Shvativši da će ukoliko udovolji carskom zahtevu, u potpunosti izgubiti legitimitet u svom narodu u trenutku kada se velika većina Srba, uključujući i najkonzervativnije krugove, zalagala za održavanje sabora, patrijarh je tražio način da utiče na promenu raspoloženja vladara.

U PISMU je predložio vladaru da je najbolji način da izađe u susret Srbima ako im odobri sabor raspravnog tipa. Car je sazvao srpski sabor u Sremskim Karlovcima početkom aprila na Blagoveštenje 1861. godine i dao je dozvolu da Srbi raspravljaju o političkim pitanjima.

Odlukom da dozvoli sabor političkog karaktera, bečki dvor je priznao Srbe kao poseban politički narod. To je izazvalo ohrabrenje među srpskim, ali i veliko negodovanje u mađarskim političkim krugovima. Austrijska kruna je ponovo primenila svoje "zlatno pravilo" da nagrada jednoj grupi podanika istovremeno predstavlja i kaznu za druge.

A, da ni Srbi ne bi taj postupak doživeli kao veliku milost, car je prisustvo saboru ograničio na srpske predstavnike iz dotadašnjeg Vojvodstva Srbije, izuzimajući oblast Vojnu granicu.

Blagoveštenski sabor okupio je najuglednije predstavnike Srba iz Ugarske. Imao je 75 izabranih predstavnika, među kojima 25 sveštenika na čelu sa trojicom episkopa. U Novom Sadu, Velikom Bečkereku i Vršcu birana su po dva poslanika za sabor, a u Somboru i Kikindi po tri. Svaki srez je davao po jednog poslanika na 500 birača, a opštine sa manje birača mogle su da biraju po jednog poslanika.

ZA POSLANIKA je mogao da se kandiduje svaki Srbin, austrijski državljanin, koji je imao minimum 30 godina i sva građanska prava. Pored Majske skupštine ovo je jedini srpski sabor na području Habzburške monarhije na kome se iskristalisala elita srpske inteligencije tog vremena. Sabor je imao konzervativno-klerikalni karakter u kojem je veliku ulogu imala crkvena jerarhija. Upravo na tom zasedanju oni su se prvi put sukobili sa liberalnim težnjama građanskih političara.

LIBERALNU grupu koja se zalagala za ustavni put uz pomoć Ugarskog sabora sa Miletićem na čelu činili su - Đorđe Radak, Jovan Đorđević, Jovan Živković, prota Đorđe Branković (kasnije će postati patrijarh Georgije) i nekoliko plemića.

Umerenjačku, srednju struju koja je zagovarala oslonac na Beč i sjedinjavanje sa Trojednom kraljevinom a zatim zajedničke pregovore sa Ugarskom, predvodili su Đorđe Stratimirović i Jovan Subotić. Najveći broj glasova dobila je Rajačićeva konzervativna opcija.

Bez obzira na idejna i ideološka razmimoilaženja, Blagoveštanski sabor je u zajedničkim zaključcima, u 16 tačaka, izneo zahtev za Srpskom Vojvodinom, zasebnom teritorijom koja bi zahvatala čitav Srem (Rumski, Iločki i Vukovarski srez), Bačku, Banat i Vojnu granicu na čelu sa vojvodom, sa srpskim grbom i zastavom, političkom i sudskom upravom.

PUSTO CARSKO OBEĆANjE
PO OKONČANjU Blagoveštenskog sabora austrijski car je srpskoj delegaciji predvođenoj Rajačićem obećao da će ispuniti sve srpske zahteve. Time je, zapravo, pripretio Mađarima da prema Beču budu popustljiviji. Obećanje dato Srbima, međutim, nikada nije ispunio. Taj njegov postupak otegao je unedogled rešavanje srpskog pitanja u Ugarskoj. Uprkos tome, istoričari su saglasni da Blagoveštenski sabor , treći sabor Srba posle Temišvarskog (1790) i Majske skupštine (1848), zauzima posebno mesto jer je veoma snažno uticao na razvoj političke misli Srba u Ugarskoj.

Srce i pamet na strani Srbije

Svoj viševekovni san Srbi iz Ugarske krunisali su 1918. pripajanjem Srema, Bačke, Banata i Baranje - Kneževini Srbiji. Srpskoj pravoslavnoj crkvi 1868. godine priznat je nacionalni karakter.
GOTOVO dva i po veka Srbi u Ugarskoj su vodili neprekidnu i tešku borbu za autonomiju. Od 1690. godine kada je car Leopold Prvi ukazom, poznatim kao "Privilegija", uvažio zahteve srpskog sveštenstva i naroda, garantovao slobodu vere, upotrebu julijanskog kalendara i pravo izbora arhiepiskopa i sveštenstva, srpska borba za ostvarenje tih prava nije prestajala sve do raspada carstva.
Ni posle Blagoveštenskog sabora (1861) nije im preostalo ništa drugo nego da u okvirima veoma skučene narodno-crkvene autonomije, nastave borbu za svoja nacionalna, verska i kulturno-prosvetna prava.
Bez narodno-crkvene autonomije, kojom su se štitili od mađarskog nasilja, Srbi su sve više osećali kako im se omča ubrzano steže oko vrata. Bilo je samo pitanje koliko dugo će opstati i kada će nestati i utopiti se u "ugarsko more".
Austro-ugarskom nagodbom 1867. godine o dogovoru bečkog dvora i Mađara o preuređenju Habzburške monarhije i uspostavljanja Dvojne monarhije, Srbima je zadat novi udarac - ukinuta je Vojna granica. Time je srpski narod ostao bez nekoliko desetina hiljada dobro obučenih i naoružanih graničara. Oni su u vreme revolucije 1848/49. godine, zajedno sa dobrovoljcima iz Srbije, činili glavninu srpskih vojnih snaga.
UKIDANjEM Granice, Srbi su bili znatno oslabljeni, a njihov položaj u preuređenoj monarhiji zavisio je prvenstveno od nacionalne politike tada obnovljene i ojačane mađarske države. Ugarska će se među Srbima osloniti prvenstveno na iste one konzervativno-klerikalne krugove koji su se do 1867. godine svom snagom stavljali na stranu Beča.
Kako bi umirila otpor politički nepriznatih naroda u svojoj polovini carevine, mađarska vlast je 1868. usvojila Zakon o nacionalnostima koji je Srbima načelno priznao pravo na "narodnu autonomiju za crkvene, fondovske i školske stvari".
Tim zakonom Srpskoj pravoslavnoj crkvi najzad je priznat nacionalni karakter čemu su Srbi oduvek težili. Istim zakonom Rumunima je dozvoljeno da se izdvoje iz Karlovačke mitropolije. Srbi su ovom, novom vrstom delimične autonomije stekli pravo da samostalno upravljaju svojom crkvom i školama, ali uz državni nadzor.
NAREDNI događaji na Balkanu (Hercegovački ustanak, srpsko-turski rat i okupacija BiH) podstakli su mađarsku vladu da još jače pritegne svoj nadzor nad Srbima i njihovom tananom autonomijom. Patrijarh Prokopije Ivačković je penzionisan i postavljen za administratora episkopa Germana Anđelića, inače predstavnika mađaronske i klerikalne srpske struje u koga su i Pešta i Beč imali poverenje.
Episkop Anđelić je odgovarao vlastima jer je stajao na suprotnoj političkoj poziciji od Svetozara Miletića (Mošorin, 1826 - Vršac, 1901) tada već zrelog političara koji je 1869. godine osnovao Srpsku narodnu slobodoumnu stranku - prvi organizovani nacionalni pokret u Srba u Habzburškoj monarhiji.
Razlika između klerikala i naprednjaka sastojala se u tome što su prvi tražili da se u Karlovačkoj mitropoliji veći deo vlasti prenese na mitroplita i episkope. To je podržavala i mađarska vlada.

NARODNjACI, međutim, bilo da su pripadali radikalnoj, samostalnoj ili liberalnoj struji, težili su da najveći deo vlasti bude prenet na predstavnike naroda. Borba između ove dve srpske struje pretvorila se u zavadu i omrazu koja se protezala kroz čitav period vođstva mitropolita Anđelića, nastavljena je i 1890. kada je za patrijarha izabran Georgije Branković, pa i 1908. kada je pod pritiskom mađarske vlade patrijarh postao Lukijan Bogdanović.
Čak i ovako ograničena autonomija, koju su Srbi podrugljivo nazivali "šugavom", s vremenom je zasmetala i Beču i Pešti, pa su je 1912. ukinuli. Na predlog mađarske vlade, Franja Josif je jula te godine doneo dekret kojim su stavljene van snage sve značajne uredbe srpske autonomije uz obrazloženje da su one "pogrešno i štetno tumačene".
UKIDANjE srpske autonomije, kako navodi akademik Vasilije Krestić ("Iz prošlosti Srema, Bačke i Banata") u svesti Srba je još jače učvrstilo uverenje da rešenje srpskih nacionalnih interesa više ne treba tražiti u okvirima "šugave autonomije", nego izvan Austrougarske monarhije.
- Krah Austrougarske monarhije za Srbe je predstavljao spas i zato su oni svršetkom Prvog svetskog rata široka srca dočekali oslobodioce - navodi akademik Krestić.
Svoj viševekovni san, ujedinjenje s braćom preko Save i Dunava, svoju istinsku slobodu i spas uspeli su da krunišu 25. novembra 1918.godine na Velikoj narodnoj skupštini Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena, održanoj u Novom Sadu. Prešli su mukotrpan i dug put na narodnom zboru u Baji (1694), na Temišvarskom saboru (1790), Majskoj skupštini (1848) i Blagoveštenskom saboru (1861).
Proglas o prisajedinjenju Baranje, Bačke, Banata (dan ranije i Srema) Kneževini Srbiji, na skupu u Novom Sadu pročitao je Jaša Tomić, zet Svetozara Miletića. U čuvenoj besedi poručio je:
"Kosovski mučenici, sretno vam oslobođenje! Mi nismo sami... Može li biti da i vi ne vidite kako na prozorima ove dvorane udaraju pahulje beloga snega, a u njima je duh onih koji se nisu još ni rodili i koji će tek doći, duh budućnosti naše. Jesmo li dobro uradili prisajedinivši se Srbiji? Ako pitamo srce, kazaće: učinili ste po meni! Ako pitamo pamet i ona će nam to kazati!"

BRATSKI ODZIV IZ MATICE
TOKOM srpske borbe za autonomiju u Austriji i Ugarskoj, Srbija je pomagala svojim sunarodnicima. Najizrazitija podrška pružena je tokom revolucije 1848/49. godine kada su se ugarski Srbi sukobili sa Mađarima u teškim bitkama u Bačkoj i Banatu. U novoproglašenu Srpsku Vojvodovinu Srbija je poslala 10.000 dobrovoljaca na čelu sa Stevanom Knićaninom. Na hiljade srpskih stradalnika iz Ugarske 1849. bratski su, potom, prigrlili u Beogradu, Požarevcu, Smederevu, Kragujevcu, Valjevu...
Jovanka Simić
Feljton „Novosti“

• Prethodni
• Sledeći