Sokolska društva
Sokoli Dubrovnika i seoske čete
- Detalji
- Datum kreiranja: 06 Februar 2020
Tridesetih godina 20 veka došlo je do omasovljenja sokolskih društava i osnivanja novih sokolskih seoskih četa. Sokolsko društvo Dubrovnik bilo je jedno od najboljih sokolskih društava. Društvo je 1928. organizovalo naraštajski slet župe Aleksa Šantić u Dubrovniku. Sokolski sletovi i izleti su bili jedini način da se pobudi interesovanje za Sokolstvo u selima oko Dubrovnika. Seljak je bio naučen na obmane i prazna obećanja političkih agitatora., pa je bio nepoverljiv prema radu sokola. Sela su bila glavna snaga naroda, tu je trebao biti centar sokolstva.(1) Sokolsko društvo u Dubrovniku je u svom nacionalnom radukao matično društvo osnivalo seoske sokolske čete u okolini Dubrovnika. U izveštajima za skupštinu Sokolskog društva Dubrovnik održanu 28. februara 1937. istaknuto je : „Pokazali su trud i predanost onih koji su po buri, mrazu, kiši i žezi odlazili u naše krše ili na neki usamljeni otok i obavljali jedan važan narodni i sokolski posao.” Izabran je poseban odbor za izvođenje Petrove petoljetke. (2) Branko Hope, član sokolskog društva Dubrovnik pisao je o seoskim četama u listu Saveza sokola „Sokolskom glasniku”. U svom članku istakao je : „ … Sa selom moramo biti u tesnoj vezi, selo moramo češće obilaziti, sroditi se sa njegovim životom, upoznati njegove tegobe, poučavati ga i od njeg se učiti. To se može postići samo neprestanim kontaktom starešinstva župe i sela, ... što je manji teritorij to je kontakt češći a uspeh veći. “(3)
Sokolska četa Orašac osnovana 1931. imala je 1934. 74 člana, a četa Zaton osnovana iste godine imala je 89 članova. U seoskim četama Sokolskog društva Dubrovnik bilo je članova : Babino Polje (1933) 176 članova, Ćilipi (1931) 109, Đurinići-Molunat (1931) 40 čl, Goveđani (1933) 40 čl, Komolac (1933) 58, Korita (Mljet) (1933) 31, Mandaljena (1931) 45, Mokošica (1930) 62, Mravinci (1933) 39, Mrcine (1933) 25, Plat-Soline (1933) 36, Pločice (1931) 86, Postranje (1931) 69, Slano (1931) 49, Suđurađ (1933) 101, Vitaljina (1931) 55. Sokolsko Društvo Dubrovnik imalo je 1932. 9 četa sa 491 članom, 26 naraštaja i 134 dece a 1933. 18 četa sa 916 članova, 74 naraštaja i 201 dece. (4)
Hrvatskim separatistima udruženim sa rimokatoličkim sveštenicima smetao je rad sokola i zato su vršili napade na članove sokolskih četa i njihovu imovinu. U listu ,,Dubrovačka tribuna” 1933. u članku ,,Pop Dukaj i mađar Salkaj, vode križarsku vojnu ... “ istaknuto je : „U poslijednje vrijeme javljeno je iz naših okolnih sela nekoliko ispada za koje je utvrđeno da su im auktori križari i njihovi časni vođe”. Župniku Don Karlu Dukaju smetao je rad Milovčića koji je organizovao prvu sokolsku četu u Ošlju. Na dan Sv.Petra i Pavla, pop Dukaj je održao propovjed punu aluzija na sokolstvo i njegove pionire, prikazujući ih kao protivnike crkve i vjere. Iste večeri sastao se Milovčić u jednom društvenom lokalu sa tamošnjom učiteljicom, razgovarajući o sokolskoj organizaciji. Župnik Dukaj upao je u lokal vičući i psujući Milovčića sa raznim pogrdnim rečima. Pop Dukaj se branio da on nije napao sokolstvo kao takvo, nego samo neprijatelje crkve. Posle kratkog objašnjenja Dukaj je Milovčića udario šakom u lice. Kada je Milovčić hteo da reaguje, župniku je priskočio u pomoć njegov zet Mađar Ferenc Salkaj. Zajednički su napali Milovčića i teško ga povredili, tako da je iste večeri morao da ide u banovinsku bolnicu u Dubrovniku gdje mu je ukazana potrebna pomoć. (5)
Sabor dubrovačkih četa bio je 29 septembra 1935. Na saboru je istaknuto da su izbori za parlament uneli pometnju među sokolske čete, da su partijske rasprave poljuljale pojedine sokolske radnike, i da je rasprava o pojedinim političkim i partijskim programima ubačena u narodne mase pred izbore, izazvala trvenja širokih razmjera. Jedan govornik na saboru istakao je : „Kao da ima među nama jedan duh koji radi na tome da nas buni i komeša”. U okviru saborskih svečanosti održan je javni čas na Pilama, pred „Dubravom”. Na javnom času bile su dve muzike, jedna dubrovačka a druga iz Orašca. Lovor venac dobila je četa Zaton. (6) Na prvom Saboru sokolskih četa u Mostaru 1935. govorio je Nikola Mišić, iz čete Donja Župa. Istakao je : „I sada, braćo, imamo ujedinjenu Kraljevinu Jugoslaviju, ali još se nijesmo duhovno ujedinili. Dobri se lakše ujedinjuju, a loši teže. Osobito mi, koji smo živjeli pod nesretnom Austro-Ugarskom monarhijom koja nas je odgajala tako, da mrzimo svoje, a ljubimo tuđe. .... Kada je došao Engleski književnik Vels u Dubrovnik i pohodio Sarajevo, tamo je vidio na sletu velike grupe sokola iz sela i grada gdje zajedno pomiješani obilaze u bogomolje i mole se zajednički Bogu.” (7) Sokolsko društvo Dubrovnik imalo je Tiršev potporni fond. Iz fonda je u zimu podeljeno najsiromašnijim pripadnicima društva : 37 pari cipela, 4 kaputa, 4 odela, 21 džemper, 7 metara platna, 1 gaćice, 1 majica, 3 košulje. (8)
Dubrovačke nacionalne ustanove zajednički su organizovale proslavu petnaestog rođendana kralja Petra II septembra 1937. Proglas od 3 septembra 1937. potpisali su : Narodna odbrana, Dubrovačko Radničko Društvo, Dubrovačko Srpsko Pjevačko Društvo “Sloga”, Matica Srpska, Sokolsko društvo, Jadranska Straža, Udruženje Rezervnih Oficira i Ratnika, Društvo “Kneginja Zorka”, Nova Jugoslavija, Dubrovačka Građanska Muzika i Savez Dobrovoljaca. (9)
U Luci Šipanjskoj u kući Balda Smrdelja održan je 14. februara 1937. sastanak radi osnivanja sokolske čete. Sastanku je prisustvovalo oko 100 osoba. Sastanku je prisustvovala i delegacija matičnog društva Dubrovnik od 7-8 članova na čelu sa starešinom Nikom Šutićem. U ime promicateljnog odbora sastanak je otvorio Niko kap. Baule, koji je pozdravio delegate Sokolskog društva Dubrovnik i čete Suđurad. Niko Šutić je istakao značaj osnivanja čete u današnje vreme, kada se sa svih strana „puca na Sokolstvo i Jugoslavenstvo”. U upravu čete izabrani su : starješina Baule kap. Niko; zamjenik Vuković Antun; tajnik Stjepović V. Marko; blagajnik Matić Pero; načelnik Gorjanc Petar; prosvjetar Stjepović Ivo; knjižnjičar Boroje Pero; statističar Vincetić Željko; povj. za štednju Ivanković Viktorija; povj. za poljoprivredu Zlokić Petar; domaćin Alabaš Ivo; revizori Stjepković Niko i Koporčić Zdravko. Kap. Baule pozvao je članstvo da prione na rad bez obzira na pretnje kojih ne treba da se boje. Mato Urđević, starješina čete Suđurađ, preko svog izaslanika pozdravio je novosnovanu četu i obećao im punu pomoć i saradnju u početcima njenog rada. Niko Šutić je govorio o žrtvama koje su pale za stvaranje Jugoslavije, te o značaju sokolske Petrove Petoljetke. U četu se odmah na skupštini upisalo oko 80 članova i članica. Zbog osnivanja Sokolske čete u Luci Šipanjskoj nekoliko lokalnih hrvatskih separatista pretilo je osnivačima. Oni su se obratili listu „Dubrovnik” : „Mi se sada nalazimo u tako teškom položaju, da moramo tražiti zaštitu kod vlasti … Obraćamo se ujedno i Vama da nas javno uzmete u zaštitu, kao članove najjače nacionalne ustanove u državi,”.(10) Sokolska četa u Luci Šipanjskoj 4. aprila 1937. održala je svoju prvu akademiju na kojoj je pozorišna sekcija izvela veselu igru „Dva Gluha“. Vežbe podmladka i ženskog naraštaja zadivile su gledaoce što je bila zasluga Petra Gorjanca. Akademija je priređena u prostranoj dvorani vile „Katino” Iva Stjepovića. U listu „Dubrovnik“ istaknuto je : „Kroz nepuna dva mjeseca što je ova četa osnovana mnogo se uradilo u svakom pogledu. Ovakvom izvedbom programa mogla bi se ponositi i veća varošica a ne selo od 700 duša. Ovaj veliki uspjeh je toliko razjario protivnike narodnog jedinstva, da su u svom nemoćnom bjesnilu iste noći uništili lijepi čamac vlasnosti starješine čete, koji je bio usidren pred njegovom kućom. Ima li tko da zaštiti ove borce za narodno jedinstvo od napada razbješnjelih izroda ?“.(11)
Sokolsko društvo Dubrovnik uputilo je 28. jula 1938. predstavku M. Stojadinoviću : „ Da bi omeli napredak sokolstva u srezu Dubrovnik, koje je brojalo 26 sokolskih četa, sa oltara se propovedalo protiv sokolstva i pretilo paklenim mukama onima, koji stupe, ili ostanu u sokolskoj organizaciji. Čak, štaviše, pretilo se i životom i imovinom. Neki su naši članovi bili zaista tučeni, a nekima je upropašćena imovina. U godini 1936. paljeni su stogovi sena i iščupano na stotine čokota loze našim članovima, potpaljena je sokolana u Orašcu.. Godine 1937. zapaljen je sokolski dom sokolske čete Popovići (Konavle). Iste godine je rulja separatista polupala izloge na dućanima naših članova, a pre nekoliko dana, pod kuću u kojoj se nalazi sokolska četa u Postrenju, podmetnut je dinamit.” Usled ovakvih pritisaka sokolske čete u Mrcinama, Vitaljini, Pločicama, Komolcu i Osojniku sasvim su prestale sa radom. Starešinstvo dubrovačkog sokolskog društva zaključilo je da je sokolstvo, zbog svoje jugoslovenske liberalne i antiklerikalne ideologije bilo izloženo napadima od strane rimokatoličkog klera udruženog sa pripadnicima HSS. (12) Komanda mesta Dubrovnik izvestila je ministra vojske i mornarice kako je noću između 13. i 14 januara 1937. zapaljena sokolana u selu Popovići u opštini Cavtat. Paljevinu je izvršilo 5 članova HSS-a. (13) U selu Orašcu je septembra 1938. izgorela kuća istaknutog sokola Kreša Krilanovića. Vatra je podmetnuta tako da je cela kuća sa nameštajem izgorela, ostala su samo 4 gola zida. (14) U članku „Sokolskim radnicima pale kuće“ objavljenom 15. oktobra 1938. u „Bratstvu“, glasniku sokolske župe Osijek, navodi se: „U Orašcu, naprednom mestu u blizini Dubrovnika, zapaljena je kuća jednom sokolskom radniku dok je s majkom boravio u Dubrovniku. Kao opomena da će to nedelo biti izvršeno izvešena je nekoliko dana pre crna zastava. Budući da je na isti način dat znak i starešini čete br. Rakidiji, bojazan je da će i njegova kuća biti zapaljena, u toliko pre što se njegovom zaslugom podiže u Orašcu sokolski dom.“ (15) U nedeljniku „Dubrovnik” u članku „Političke štete u Orašcu” navodi se da je u noći između 6 i 7 januara 1939. posečeno Marku Đuroviću, članu sokolske čete u Orašcu, 15 komada velikih loza i 4 stabla jabuka. Šteta je procenjena 6.500 dinara. Stvar je bila predana u ruka suda. (16)
Na dvadesetoj skupštini Sokolske župe Mostar održanoj 18 i 19 marta 1939. govorio je Niko Šutić, starešina društva Dubrovnik 19 marta 1939. U svom govoru istakao je : „ ... jer i predratno Hrvatsko, Srpsko i Slovenačko stalo je na današnjem našem programu, proganjano je bilo prije pod Austrijom,a proganjano je, nažalost, i danas u nekim našim krajevima, ali stojički podnosi sve te nepravde i nepogode nesavremene i nezahvalne sadašnjice, i ne odstupa ni za dlaku od svog pravca. Sva ona braća, koja su zbog svog otvorenog sokolskog ispovijedanja stradali, trebalo bi da osjete da je za njima cjelokupno naše jugoslovensko sokolstvo. ... Sokolstvo naše treba da bude nepobjediva falanga na braniku .... jer u jedinstvenoj Jugoslaviji leži osiguranje slobode i napretka svih njezinih građana, i jedina je naša nada i budućnost. ... Nama sokolima je čista savjest da služimo nečem višem i idealnijem, što će ipak jednom slaviti svoju konačnu pobjedu. ... Naša sokolska dužnost nam diktira da budemo svi budni na straži, u obrani svoga praga, spremni na sve što bude od nas tražio Kralj i Otadžbina. ... Duboko sam uvjeren, junačka naša braćo hercegovci, ako vam dođe zov sa Jadrana, da je u pogibelji, da ćete svi sići na more da ga branite svojim legendarnim junaštvom, .... . Stisnimo jače, no ikada, naše sokolske redove. Podignimo visoko naše sokolske zastave. I okupljeni oko naše uzdanice Mladog Kralja Petra II svim našim snagama poradimo da Jugoslavija ostane nedeljiva, nepobjediva, velika, moćna, snažna i silna; neka Jugoslavija ostane vječna.” (17) Povodom pregovora o sporazumu od strane sokolskog društva Dubrovnik objavljena je u časopisu Sokolske župe Mostar „Knjiga za sokolsko selo” u Mostaru „Riječ sokola grada Dubrovnika i dubrovačkog primorja povodom pregovora o sporazumu”. U „Riječi” se isticalo : „...Stoga mi Sokoli Dubrovnika i seoskih sokolskih četa sreza dubrovačkog, smatramo da je današnja podjela države na banovine jedna od najsrećnijih i najcelishodnijih podela, i da bi svako cjepanje i drugo razgraničanje ... po plemenskom ili vjerskom ključu – značilo početak raspadanja ... Neka nam u ovom pogledu lebdi pred očima uvek sudbina bratskog Čehoslovačkog naroda i ništa više. .... Pravo jugoslovensko raspoloženje Dubrovnika očitovalo se u času našeg oslobođenja, a ne može da zato raspoloženje bude mjerodavno stanje, koje je nastalo usled nesavjesne agitacije ekstremnih političara, koji hoće da dadu karakter današnjeg Dubrovnika pomoću doseljenih koji osim svoje zarade, nemaju nikakve veze sa Dubrovnikom, služeći se u tu svrhu svim mogućim sretstvima pa čak i crkvom. Najzad se je lice pravog Dubrovnika nagrdilo i potpuno nepoznavanje ovamošnih prilika od strane vodećih faktora, ... i tolerisali su bijes raspasanih ekstremnih elemenata.... Dubrovnik bez svog hercegovačkog zaleđa, kojemu ima da zahvali svoju slavu i veličinu, ne znači ništa.” (18)
Sporazumom Cvetković-Maček 26.8.1939. Dubrovnik i njegova okolina su odvojeni od Zetske banovine i dodeljen novostvorenoj Banovini Hrvatskoj. HSS je u Banovini Hrvatskoj odmah počeo sa progonima Sokola. List „Dubrovnik” preneo je 30. septembra 1939. pisanje klerikalno-mačekovskog lista „Narodna Svijest” da je njen kao i svih onih koji misle kao ona, glavni zadatak uništenje sokola. Po njoj svakoga ko je bio član sokola trebalo je ne samo anatemisati već uništiti, isterati iz službe i baciti na ulicu. (19) Hajku na sokolske domove podsticala je štampa, naročito klerikalna. U listu „Dubrovniku” isticano je : „objavljuje takove napise, koji indirektno podstiču neodgovorne elemente da protuzakonito posižu za sokol. imovinom, pa time sami seju nered i nezakonitost, ”. U sokolskom domu u Župi dubrovačkoj u kome su stanovali privremeno pozvani u vojsku po pisanju lista „Dubrovnik” : „neki zlikovci namjestiše jednu topovsku čauru napunjenu ekrazitom, zalivenu cementom i proviđenju sa upaljačem, fitiljom. Srećom da su vojnici, koji su tu u Sokolskom domu, otkrili taj atentat i osujetili ga, ali do sada, koliko znamo, nijesu pronađeni zlikovci.” (20) U Gornjoj Župi izvršena je 1940. provala u prostorije sokolske čete. U listu „Dubrovnik” o tome : „Rodoljubci-provalnici odnijeli su sve knjige i spise čete, te neke djelove namještaja. Odneseno je i jedno Raspeće koje su Župljani u svoje vrijeme postavili u sokolsku prostoriju kao odgovor na poznatu biskupsku poslanicu. Komentar je suvišan.” (21)
O svemu što se dešavalo sokoli su obaveštavali „Sokolski glasnik”, list Saveza Sokola, koji je izlazio u Beogradu. List je uređivao Niko Bartulović. U članku „Pišu nam iz Dubrovnika“ u „Sokolskom glasniku” ističe se : „Nakon mnogobrojnih otpuštanja sokolskih članova i Jugoslovena iz dubrovačke opštine, 13. marta su došle nared nove žrtve, pa su iz službe gradskog poglavarstva otpušteni inžinjer Jozo Dražić, stalni činovnik sa 9 i po godina službe; Milivoj Čurlica, stalni činovnik, sa isto toliko godina službe; Ivo Premić, strojar vodovoda, sa 8 godina službe; i Ivo Labaš, čuvar bolnice, sa 5 godina službe. Jedini razlog njihovog otpuštanja je, što su članovi Sokola. Otpušten je također i Andro Žile, činovnik blagajne, sa 8 godina službe, zato što je Jugosloven. – Čitava trezvena i čestita javnost je ogorčena zbog ovih sramotnih progonstava “ (22)
U članku „Otpuštanje iz službe u opštini Dubrovnik” u listu „Sokolski glasnik” preneto je da Opštinsko veće grada Dubrovnika otpustilo svojom odlukom od 9 juna 1940. sokole i rođene Dubrovčane : Nika Šutića, šefa finansijskog odseka opštine i starešinu sokolskog društva Dubrovnik. Šutić je bio stari sokolski i nacionalni borac. Starešina sokolskog društva je bio od 1928. Sve sokolske čete osnovane su bile na njegovu inicijativu. Njihovo izgrađivanje i napredak bili su tesno vezani za Nika Šutića. Komentar u članku bio je da se kod nas dobro nagrađuje zlim. Zajedno sa Šutićem bio je otpušten Vlaho Lučić, bivši tajnik sokolskog društva i šef anagrafskog odseka u opštini. Zatim inž. Jozo Dražić, opštinski arhitekta i sokolski radnik; Milivoj Ćurlica član Uprave sokolskog društva i predsednik organizacije „Nova Jugoslavija”; Dr. Pero Malešević, opštinski tajnik i pobornik jugoslovenske ideje. U članku se isticalo : „U svim naprednim i slobodnim zemljama ljudi se za dobra dela nagrađuju, a za rđava kažnjavaju. Međutim, kod nas je, izgleda, obrnuti slučaj. Naša velika stremljenja kao da nisu urodila željenim plodom. Mi se nismo svuda i jednako oslobodili. Ukoliko su od oslobođenja i ujedinjena osetili blagostanje i oni elementi, koji su svim silama i mogućim sretstvima radili protiv narodne misli, utoliko su potiskivani, zapostavljani, progonjeni i ponižavani oni sinovi i kćeri, koji su se dušom i telom zalagali za ovo, što danas imamo. Najveća hajka diže se protiv sokola, ... dobronamerni i iskreni pobornici svega onoga, što vodi jačanju celog našeg naroda. Uski šoveni kao da zaboravljaju u kakvim sudbonosnim časovima živimo. ... Za sokole, bilo je i biće i težih vremena. Ali svi oni stoje postojano na svome putu, koji je težak i često krvav, neustrašivo stremeći svome cilju. ... Ni neprijateljski progoni, tamnice, vešanja i streljanja nisu nam ubili veru i smanjili snagu, da se odreknemo svoga ideala, koji je visoko i daleko od niskih i podlih podmetanja siromašnih duša”. (23) I list „Dubrovnik“ pisao je o otpuštenima. List je 15. juna 1940. komentarisao otpuštanje 5 stalnih činovnika među kojima je bio i Niko Šutić. Nešto kasnije 20. jula 1940. list je u rubrici „Dubrovačke vijesti“ bez komentara objavio da je Nino Šutić, starosta (starešina) sokolskog društva u Dubrovniku sa familijom otputovao u Beograd „da tamo radi –– –– ––“ . U istoj rubrici list je preneo oproštaj Nina Šutića sa svim svojim prijateljima i poznanicima. (24)
U članku „Imali progona u Banovini Hrvatskoj“ u „Sokolskom glasniku” navodi se : „Prošlih dana je Ministarstvo pošta otkazalo službu, … svima ugovornim poštarima u srezu Dubrovačkom, koji su članovi Sokola. Otkazana je služba poštarima u selima Maranovići, Luka Šipanjska, Koločep, Topolo i Orašac, a izgleda da će biti otkazano i onome u Zatonu. Svi ti poštari su najsavesnije vršili svoju dužnost, ali gospodin ministar pošta im otkazuje samo zato što su Sokoli, i što tako traže lokalni partijski sovjeti.” (pristalice H.S.S.) „Da je to tačno, najbolje dokazuje činjenica, što su ti lokalni sovjeti bili obavešteni o otkazu pre no štu je odnosnim poštarima stigao zvanični akt, a što su oni trijumfalno razglasili po celom srezu, kao „pobedu”. (25)
Na članke sokolske štampe reagovao je časopis „Dubrava” iz Dubrovnika. U svom odgovoru na njihov članak redakcija „Sokolskog glasnika” istakla je : „Vodopad psovki osula je dubrovačka „Dubrava” na Savez Sokola K.J., što se založio za progonjene Sokole u Dubrovniku, koji su, na najsuroviji način, otpušteni od tamošnje opštine. Već po tome se vidi, da taj vodopad ne potiče od kog pravog dubrovačkog Hrvata, već bog zna od kog „furešta”, zakukuljenog u hrvatsku zastavu, jer je dubrovačka skladnost nadaleko poznata, radilo se o Hrvatima ili o Srbima. Ali svako govori kako ume, pa tako i redakcija „Dubrave”. Zato je, umesto odgovora na njene mirišljive izraze, pitamo – ŠTA KONKRETNO IMA DA IZNESE protiv odpuštenih Sokola u dubrovačkoj opštini, pa da se onda utvrdi, na kojoj strani je nasilje, denuncijantstvo i korupcija, a na kojoj pošten i rodoljubiv rad. Umesto paušalnih fraza, o „onima koji su kroz dvadeset godina mučili, proganjali i uništavali Hrvate”, i koji su „izmuzli svoj narod”, -- neka gospoda oko „Dubrave”, ako nisu klevetnici, iznesu konkretno o progonjenima, šta su skrivili i šta su „izmuzli?!” Da su imali šta, bili bi to već sada učinili. Ali baš to, što se ograničuju na općenite psovke, najbolje pokazuje, da su progonjeni Sokoli samo zato krivi, što su bili bolji Hrvati od njih; i što su u Dubrovniku osnivali „Hrvatski Soko”, onda kada su mnogi današnji grlati Hrvati bili poluitalijanaši, i klanjali se Beču ...”. (26) U „Sokolskom glasniku“ je u članku na naslovnoj strani „Velika seoba sokolskog nastavničkog naroda u Banovini Hrvatskoj” istakli su da kad su pročitali u „Hrvatskom dnevniku” dva saopštenja Banske vlasti o premeštaju 2.000 profesora i učitelja, da im je bilo jasno da je na obzorju nova nepravda. Komentarisali su izjavu o nastavnicima koji „ni po svome osjećanju ne spadaju u Banovinu Hrvatsku”. Preneli su iz Sarajevske „Jugoslovenske pošte” slučaj nastavnice, koja je 28 godina službovala u Dubrovniku i koju je za grad vezivao grob jedinca sina, pa je ipak premeštena. A samo Sokolsko društvo u Dubrovniku izgubilo je svoje članove : Mariju Mozetić, Milku Crnčević, Dušana Rajačića, Todora Hajdukovića, Leopoldinu Glumčić, Nevenku Smolčić, Antuna Stegara, Margaritu Delivejo i Lukreciju Kovačević. Svi su poslati u zabačena sela kao što su Stravča, Čelebić, Mihaniče, Gornje Ogorje, Medov Dolac .... . Sve zato da se paralizuje rad Sokolskog društva Dubrovnik, jer su sestre Crnčević i Mozetić bile načelnice, a Rajačić prosvetar. Svi ostali bili su agilni članovi. „I sad izračunajte, -- ako je iz samog Sokolskog društva Dubrovnik premešteno desetak učitelja, samo zato što su Sokoli, koliko li je učitelja i profesora premešteno u čitavoj Banovini, isključivo iz tog razloga?” (27) Dubrovačka „Narodna Svijest” pisala je sa oduševljenjem o velikom premeštanju nastavnika jugoslovena u Banovini Hrvatskoj, ali se nije zadovoljavala sa progonima već je tražila da se ti nastavnici maknu uopšte sa škola u Banovini Hrvatskoj, te da se „sa njima obračuna”. Komentar „Sokolskog Glasnika” bio je : „Kao što se dakle vidi, zagrebački vlastodršci ni ovakvim progonima ne uspevaju da nadlicitiraju franko-furtimaše. Oni ih i ovom prilikom napadaju, tvrdeći da su premalo učinili, i traže uvek sve gore i gore postupke.” (28) U listu „Sokolski glasnik” objavljeno je pismo koje je potpisano sa „Jedan od roditelja” i u kome se ističe : „Pišu nam iz Suđurđa, na otoku Šipanu : Premještanjem nastavnika u dubrovačkom srezu došla je na red i naša učiteljica Rita Kalas-Delivelio. Kod nas je neprekidno službovala sedam godina, a drugđe još toliko, i umjesto da joj se to prizna, pa da joj se podijeli mjesto u kojoj varoši, ona se šalje u najzabitnije selo Imotskog sreza! Slična su mjesta dobili svi jugoslovenski sokoli. Našu valjanu učiteljicu ispratili su mnogi seljani, da joj time pokažu koliko su je voljeli.” (29) U listu „Sokolski glasnik” izašao je dopis iz Dubrovnika pod nazivom „Premeštaji sokola”. Iz Dubrovnika je bio premešten u Varaždin Nikola Mehandžija, koji je služio skoro 10 godina u Dubrovniku, „jedino zato, što je bio agilan član uprave sokolskog društva”. Premeštena je bila Marija Perišić, učiteljica zanatske škole, u Livno „a na njeno mjesto je postavljena partijska mezimica. I njena sestra Katja, tajnica Sokolskog društva u Dubrovniku, morala je da ode pre nekoliko meseci u Stolac, zbog svoga sokolskog i nacionalnog rada. Uprkos svih onih progona, dubrovački sokoli nisu klonili, već čvrsto veruju u pobedu pravde, radeći i dalje neumorno.”(30)
Sokolska štampa pratila je i pritisak vlasti HSS na škole u Banovini Hrvatskoj. U listu „Sokolski glasnik” preneto je iz „Jugoslovenske Pošte” : „U našim osnovnim školama provodi se sistematska akcija za upisivanje đaka u tzv. stijegove „Hrvatskog junaka”. U muškoj Građanskoj školi izdan je izgleda, neki naročiti ferman, koji glasi : „svi učenici katolici moraju biti članovi Hrv. Junaka”. Presija je očigledna. Upravi Građanske škole prijavljen je – naravno bez uspjeha – slučaj, u kojemu je jedan učenik premlaćen zato što nije htio da postane Hrvatski junak, na silu.” (31)
U Sponzi su sokoli organizovali svoje proslave, predavanja i manifestacije u reprezentativnim prostorijama Sokolskog društva Dubrovnik. Dubrovačka opština otkazala je Sokolskom društvu u Dubrovniku, za prostorije koje su bile vlasništvo opštine. O otkazu je pisao list „Dubrovnik”. List „Sokolski glasnik” preneo je 2 avgusta 1940. sažeto prikaz teksta o otkazu prostorija Sokolskom društvu u Dubrovniku iz lista „Dubrovnik” pod nazivom „Hrvatski i srpski sokoli u Dubrovniku”. (32)
Sokoli su tvrdili da opština po ugovoru nije mogla da otkaže sokolskom društvu i da se radi o aktu političke šikane. Sud je dao za pravo opštini, a Okružni sud je tu presudu potvrdio. Dubrovački sokoli su se žalili na Sto sedmorice u Zagrebu, koji je odbacio ranije presude, i odlučio da opština nema prava tražiti od sokola da napusti prostorije. Odluka Stola sedmorice izazvala je veliko zadovoljstvo ne samo u redovima sokola u Dubrovniku, nego i kod svih trezvenih Hrvata i Srba, koji su smatrali da se autonomne i ostale vlasti, ne smeju povoditi za uličnim bukačima, “već da se imaju držati reda i zakona, i tražiti elemente koji spajaju sve građane, bez razlike, u današnjim vremenima”. Zagrebačka štampa beležila je odluku Stola sedmorice bez komentara. Ljubljansko “Jutro” pisalo je da je ta odluka “izazvala vrlo prijatan utisak, jer nije bila nikakva tajna, da je otkazivanje prostorija, sa strane dubrovačke opštine, predstavljalo partizanski akt, bez ikakve potrebe”. “Jugoslovenska pošta” iz Sarajeva istakla je “... da se sud znao izdići visoko iznad partijskog diktata, i nju su pozdravili svi dobromisleći dubrovački građani”. Početkom 1941. održano je novo ročište po tužbi dubrovačke opštine. Opština je tvrdila da da su joj prostorije potrebne za njene urede, i za to da ih popravi. Pretres je bio odgođen za 9 april 1941, da bi bio pročitan elaborat tehničkog odseka opštine o tim prostorijama. (33)
Skromna proslava Dana Ujedinjenja u Dubrovniku 1. decembra 1940, ograničena je na svečanost priređenu u Sokolani. U prostorijama sokola na prvom spratu Sponze održavane su priredbe i predavanja. List „Dubrovnik“ pisao je o proslavi: „Društvima koja bi se usudila da ne poslušaju .....g. šef policije zapretio je upotrebom sile i hapšenjem članova uprave. ... Pred vratima svih zgrada u kojima se nalaze nacijonalna društva stajalo je na dan Ujedinjenja po dva i tri policajca u uniformi ili bez nje. ... Posebnu pažnju privlačila je silueta jednog bivšeg c. k. policijskog agenta koji je pod svodovima Sponze brojio i kontrolisao učesnike na svečanoj sjednici Sokolskog društva, taman onako i sa onog mjesta, sa kojega nas je kontrolisao 1912. godine, ... Dvadeset koračaja od biv. c. k. agenta u službi današnje policije – vidjeli smo tri mlada čovjeka; ... Na licu i u očima mogao si im jasno pročitati, da vrše onaj isti posao, kojega je toga časa vršio biv. c. k. policijski agent, te sa različitom dužnosti, da o onome što su vidjeli referišu nekomu drugomu, koji vodi računa o onima koje strah i persekucije još nijesu izvukle iz Sokolane i kruga nacionalnog Dubrovnika.”(34)
Sokolsko društvo u Cavtatu trebalo je da 16 februara 1941. održi desetu, jubilarnu godišnju skupštinu. Uprava je morala da odgodi skupštinu na neodređeno vreme, jer sokoli nisu dobili odobrenje od nadležnih vlasti, iako je prijava bila blagovremeno podnesena. Tog dana društvo je posetio starešina župe Mostar, Čedo Milić. Upoznao se sa detaljno sa radom društva i prilikama u kojima deluje, izrazivši priznanje upravi na predanom i svesnom radu. Naglasio je da treba ustrajati, biti miran i oprezan. Čedo Milić se divio lepoti Cavtata i duhovnoj snazi njegovih rodoljuba, koji su postojano išli putem kojim su ih njihovi velikani uputili. Kako je istaknuto u dopisu u „Sokolskom glasniku“ : „napustio je ovu kulu sokolstva, uvjeren, da će Sokolsko društvo Cavtat i unapred biti jedno od najvrednijih u njegovoj župi.” (35) U listu „Sokolski glasnik“ isticali su da je Sokolsko društvo Cavtat jedno od najagilnijih i najborbenijih društava u Sokolskoj župi Mostar, „koje vrlo žilavo radi, i pored svih neprilika koje mu se čine, pa je imalo nameru da svoju desetgodišnjicu proslavi na vidniji način, ali mu to nije moguće. Međutim će, i pored toga, želje svih Sokola u Jugoslaviji toga dana biti uz našu braću u Cavtatu.” (36) Iz Dubrovnika sokoli su bili premešteni : Antun Branđelica na Cetinje, Bruno Vernaca u Stolac i Radomir Radović u Čapljinu. Nezaposleni sokoli u Dubrovniku bili su : Antonije Benusi, Lujo Korčulanin, Prosper Matijević, Jozo Didović, Mato Vlahušić, Bosiljka Ivanković, Adam Korjenić, Antun Skurić, Đuro Fioreoini, Vlaho Galjuf, Toma Petrušić, Pero Kristović, Milivoj Žile, Vjeko Koštre, Mišo Bona, Stanko Derikučka, Ivo Budić, Nikša Lazinbat, Vlaho Lise, Niko Nalbani, Drago Ajeli, Petar Bede, Alfons Svoboda, Pero Brili, Bogdan Vido, Niko Didović, Mato Didović, Santo Končina, Simo Đapić, Pero Đapić, Niko Grbić, Miloš Milutinović, Nikola Vukalović, Luka Mišić, Niko Paskojević, Mirko Lejao, Niko Đurišić, Niko Lazarević, Mihailo Šošić, Ilija Hamović, Ljubo Đamešić, Pero Knego, L. Buconjić, Vice Spaventi, Branko Tarana, Andrijašević i Bača. (37)
Hajka na pripadnike sokolske organizacije nije slomila sokole. Opisujući oduševljenje koje je izazvao prevrat 27 marta 1941. u Dubrovniku u listu „Dubrovnik” navodi se : „čestitanja jedno drugom i izvješavanjem narodnih zastava, kojima se je čitav grad okitio. ...Jednom našem sugrađaninu, radniku, velikom komunisti, slušajući vijesti radija o preuzimanju državne vlasti od strane naše uzdanice, našeg mladog Kralja, potekoše mu suze. Na upit, kako to da on, komunista, i tako osjeća, odgovori : istinski osjećaj je jači od nakalemljenog. I Dubrovnik ujedno sa narodom čitave Jugoslavije, osjeća sreću koju mu je donio 27 marta 1941 godine.” Sokoli Dubrovnika i okoline uputili su pozdrav kralju Petru II : „ i najsvetiji zavjet da ćemo sa pjesmom na usnama hrliti u boj za čast mladoga Kralja a za slobodu, veličinu i nezavisnost Jugoslavenske Otadžbine.”(38)
Sokolsko društvo u Dubrovniku je u okviru svog nacionalnog rada osnivalo seoske sokolske čete u okolini Dubrovnika. Društvo je osnovalo seoske čete u Zatonu, Orašcu, Mlini ... . Hrvatski separatisti zajedno su sa klerikalcima nastojali da onemoguće rad četa, paleći sokolske domove i uništavajući imovinu članova seoskih četa. Usled pritisaka hrvatskih separatista mnoge seoske čete prestale su sa radom. Posle stvaranja Banovine Hrvatske 1939. HSS je pomoću vlasti i putem otpuštanja sokola nastojao da onemogući rad sokolskom društvu. List „Sokolski glasnik” na čelu sa Nikom Bartulovićem i „Dubrovnik” na Kristom Dominkovićem vodili su polemiku sa hrvatskim listovima. Progon članova sokolske organizacije nije slomio sokole. Posle Aprilskog rata 1941. ustaše su preuzele vlast u Dubrovniku. U NDH nastavili su se progoni a Savez Sokola bio je zabranjen.
Saša Nedeljković
član Naučnog društva za zdravstvenu istoriju Srbije
Napomene :
- „Sokolsko društvo u Dubrovniku”, „Sokolski glasnik”, Ljubljana, 1. augusta 1928, 15, str. 94;
- „Glavna godišnja skupština Sokolskog društva–Dubrovnik”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 6 marta 1937, br.5,str.3; „Dubrovnik”, 6 marta 1937;
- Branko Hope, „Razgraničenje župa”, „Sokolski glasnik”, Ljubljana, 11 augusta 1930, 19, str. 2;
- „Rad Sokolske župe Mostar u godini 1933”, Sarajevo 1934, str. 187,198, 199, 200-202, 203;
- „Pop Dukaj i mađar Salkaj, vode križarsku vojnu ... “. „Dubrovačka tribuna”, Dubrovnik, 6 jula 1933, br. 209;
- , „Utisci sa sabora dubrovačkih četa”, „Knjiga za sokolsko selo”, Mostar, septembar 1935, br. 7, str. 15, 16;
- Nikola Mišić, „Naš Veliki Kralj”, „Knjiga za sokolsko selo”, Mostar, decembar 1935, br. 10, 20, 21;
- S, „Zimska pomoć”, „Knjiga za sokolsko selo”, Mostar, Sarajevo, april 1937, br. 3, str. 55;
- „Proglasi za proslavu rođendana Njeg. Vel. Kralja”, „Knjiga za sokolsko selo”, Mostar, Sarajevo, avgust 1937, br. 8, str. 179, 180;
- L. „Nova sokolska jedinica”, „Dubrovnik“, Dubrovnik, 20 februara 1937, br. 3, str. 2; „Pišu nam sa Šipana”, „Dubrovnik“, Dubrovnik, 27. februara 1937, br. 4, str. 7;
- „Luka Šipanjska, aprila 1937“, „Dubrovnik“, Dubrovnik, 17. aprila 1937, br. 11, str. 3;
- Nikola Žutić, „Sokoli”, Beograd, 1991, str. 127;
- Gojko Jakovčev, “Sokolska organizacija u borbi za za bratstvo jugoslavenskih naroda do 1918 godine: progon sokolske organizacije u Hrvatskoj”, Zagreb, 1970, str. 53;
- „Palež kuće u Orašcu”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 3 septembra 1938, br. 35, str.4;
- „Sokolskim radnicima pale kuće“, „Bratstvo“, Glasnik sokolske župe Osjek, br. 10, 15. oktobra 1938, God. VII, Osjek, str.204;
- „Političke štete u Orašcu”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 27. januara 1939, br. 4, str. 4;
- „Govor br. Nika Šutića starješine društva Dubrovnik na skupštini sokolske župe Mostar 19 marta 1939.”, „Knjiga za sokolsko selo”, Mostar, 5 1939, br. 3, 54, 55, 56;
- „Riječ sokola grada Dubrovnika i dubrovačkog primorja povodom pregovora o sporazumu”, „Knjiga za sokolsko selo”, Mostar, 1939, br. 5-6, str. 131-133;
- „U tom grmu zec leži”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 30 septembar 1939, br. 39, str. 3;
- „Hajka na sokolske domove”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 4. novembra 1939, br. 44, 3;
- „I njega su odnijeli ...”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 17 februara 1940, br. 7, str. 4;
- „Pišu nam iz Dubrovnika “, „Sokolski glasnik”, Beograd, 22. mart 1940, 12, Godine XI, str. 5;
- „Otpuštanje iz službe u opštini Dubrovnik”, „Sokolski glasnik”, Beograd, 21 juni 1940, br. 25, str. 5;
- „Šta rade sa ispravnim ljudima!“, „Dubrovnik“, Dubrovnik 15. juna 1940. br. 24, str. 4; „Odlazak“, „Oproštaj“ „Dubrovnik“, Dubrovnik, jula 1940, br. 28, str. 4;
- „Ima li progona u Banovini Hrvatskoj?” „Sokolski glasnik”, Beograd, 12. april 1940, br. 15, str. 4;
- „Još o premeštanju učitelja i otpuštanju sokola”, „Sokolski glasnik”, Beograd, 28 juni 1940, br. 26, 3;
- „Velika seoba sokolskog nastavničkog naroda u Banovini Hrvatskoj”, „Sokolski Glasnik”, Beograd, 20 septembar 1940, br. 38, str. 1;
- „Čitajući novine ...”, „Sokolski Glasnik”, Beograd, 27 septembar 1940, br. 39, str. 7;
- Jedan od roditelja, „Protivnici sokolstva”, „Sokolski glasnik“, Beograd, 4 oktobar 1940, br. 40, str. 4;
- „Premeštaji sokola”, „Sokolski glasnik“, Beograd, 11 oktobar 1940, br. 41, str. 6;
- „Sokolstvo u borbi”, „RAD „HRV. JUNAKA”, „Sokolski Glasnik”, Beograd, 22 novembar 1940, br. 47, str. 6;
- „Hrvatski i srpski sokoli u Dubrovniku”, „Sokolski glasnik”, Beograd, 2 avgust 1940, br. 31, str. 2;
- „Sokolskom društvu Dubrovnik priznato je njegovo pravo!”, „Sokolski glasnik”, Beograd, 13 decembar 1940, 50, str. 2; „Dubrovačka opština i sokolsko društvo”, „Sokolski glasnik”, Beograd, 28 mart 1941, br. 13, str 7;
- „Mozaik današnjice”, „Dubrovnik”, Kotor-Dubrovnik, 14 decembra 1940, 49, str. 3-4;
- V, „Jubilarna skupština Sokolskog društva Cavtat odložena”, „Sokolski glasnik”, Beograd, 28 februar 1941, br. 9, str.7;
- „Jubilej sokolskog društva Cavtat”, „Sokolski glasnik”, Beograd, 7 februar 1941, br. 6, str. 2;
- „Socijalno-politička pitanja”, „Knjiga za sokolsko selo”, Mostar, februar-mart 1940, br. 2-3, str. 43;
- „Dubrovnik je srećan”, „Telegrafski pozdrav Sokola”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 29 marta 1941, Jugoslovenska Štamparija, 12, str.2;