Zapadni Srbi

Sokolska društva

Spomenik Kralja Petra u Dubrovniku

Detalji
Datum kreiranja: 26 Juli 2020

Dubrovnik spomenik 1Na javnom zboru građana Dubrovnika 1922. izabran je Odbor za podizanje spomenika Oslobođenja u Dubrovniku. Zbor je poverio izradu spomenika i njegovo postavlјanje Ivanu Meštroviću. Na dan Ujedinjenja, 1 decembra 1924. otkriven je Spomenik kralјa Petra I Oslobodioca (veliki barelјef) uzidan u bedemima grada, nad unutrašnjim vratima od Pila. Otkrivanju spomenika prisustvovale su sve škole, sve korporacije sa zastavama, dve muzike, Konavlјani, sokoli, dobrovolјci, orjunaši i gradska bratstva. Samo otkrivanje spomenika pratila je topovska palјba, počasni plotuni i zvonjava zvona sa svih crkava. Izveštač lista „Vreme“ svoj izveštaj iz Dubrovnika završio je konstatacijom: „Odavno već Dubrovnik, slavan sa svoga rodolјublјa, nije video lepše nacionalne svečanosti, niti je tako spontano manifestovao svoju lјubav prema jedinstvu, kralјu i državi“(1). Spomenik je predstavlјao kralјa Petra I ogrnutog pelerinom, na  konju sa sokolom u ruci. Nad spomenikom, u jednoj maloj udubini, postavlјen je kip Sv. Vlaha, zaštitnika Dubrovnika, takođe delo Meštrovića.

U knjižici „Dubrovnik ilustrovani vođ kroz dubrovačku prošlost i sadašnjost“ koju je 1929. izdao Oblasni Odbor Jadranske Straže Dubrovnik istakao je istoričar Jorjo Tadić: „I tako su Dubrovčani nad ulaznim vratima svoga grada postavili dva svoja simbola i ideala: Sv. Vlaha, predstavnika starog Dubrovnika, i Kralјa Petra, predstavnika ne samo općenarodnih nego i njihovih nacionalnih nastojanja i konačnih pobjeda.“(2) Prilikom otkrivanja spomenika kralјu Petru Prvog decembra  1924. sokolsko društvo je učestvovalo korporativno sa svojom muzikom. Na spomenik je društvo položilo lovorov venac sa natpisom : „Neumrlom Sokolu Kralјu Petru – Sokolsko Društvo Dubrovnik”. (3) Uz spomenik su kasnije postavlјane nove spomen-ploče. Jugoslovenski akademski klub u Dubrovniku postavio je 1923. spomen-ploču dubrovačkim omladincima, palim u borbi za oslobođenje i ujedinjenje. (4) Odbor  Saveza ratnih dobrovolјaca u Dubrovniku otkrio je 13. novembra 1928. spomen-ploču, na spomen 10-godišnjice ulaska srpske vojske u Dubrovnik, a u neposrednoj blizini spomenika kralјa Petra. (5)

Dubrovačka nacionalna društva (Narodna Odbrana, Dubrovačko Radničko Društvo, Dubrovačko Srpsko Pjevačko Društvo „Sloga”, Matica Srpska, Sokolsko Društvo, Jadranska Straža, Društvo „Knjeginja Zorka”, Nova Jugoslavija, Dubrovačka Građanska Muzika, Savez Dobrovolјaca i Udruženja rezervnih oficira i ratnika) obeležavala su značajne događaje (Dan Ujedinjenja, dan ulaska srpske vojske u Dubrovnik …) polaganjem venaca na spomenik kralјu Petru. List „Dubrovnik” pisao je o pripremama za proslavu 1 decembra 1939. u Dubrovniku. Na dan Ujedinjenja održavana su u bogomolјama svečana blagodarenja za sreću naroda, koji je poslije toliko muka, napora i borbi postigao svoj cilј, svoje ujedinjenje. Udruženja Soko, Nova Jugoslavija i Dubrovačka Građanska Muzika prisustvovali su sa svojim zastavama i sa svim svojim članovima blagodarenjima. Nakon blagodarenja pomenuta udruženja, predvođena muzikom, zajedno sa rodolјubivim građanstvom išla su „između vrata od Pila”, i tu polagala vijence na spomen-ploče podignut onima koji su svoj život žrtvovali za slobodu i ujedinjenje. Posle toga održavala se u Sokolani svečana sjednica. Uveče Dubrovačka Građanska Muzika obilazila je grad te je tom prilikom priređivana baklјada. Sokolsko društvo u Dubrovniku priređivalo je 2 decembra svečanu akademiju. (6) Društvo „Nova Jugoslavija” je 1938. osvetlila svoj novi barjak. „... Predvođeni sa tri muzike i zastavom „Nove Jugoslavije ” iz Sokolane se je formirala jedna uprav impozantna povorka omladine, njoj se je pridružilo i nekoliko naših nacionalnih veterana ...vratiše se da se poklone spomeniku kralјa Petra... . i spomen-ploči naših dubrovačkih omladinaca, koji su svoj mladi život žrtvovali za slobodnu Jugoslaviju. ...a gđica Veselinka Samardžića izrekla je divan govor, u kome je i ovo rečeno : „ .... Dolazimo i pred ploču koja nas potsijeća na naše predratne drugove, koji su se žrtvovali i koji nam služe za primjer kako se radi i stvara, čuva i trpi za  najsvetije cilјeve Naroda i Otadžbine.” ”(7)    Sokolsko društvo Dubrovnik zavetovalo se da će u Petrovoj Petoletki postaviti spomen–ploču sokolskim borcima strelјanim 1914/15. u Boki Kotorskoj : Filipu kap. Hadžiji, Vasi Milišiću i Milanu Srzentiću. U Dubrovniku je svečano obeležena dvadesetogodišnjica Ujedinjenja 1938. (8) U članku „Proslava Dana Ujedinjenja u Dubrovniku” u časopisu „Knjiga za sokolsko selo” D. Rajačić je istakao da se u Dubrovniku govorilo da proslave uopšte neće biti. Sokoli Dubrovnika su se spremali u tišini, bez galame, i sproveli proslavu tako da je mnoge začudilo i iznenadilo. (9) Sokoli u Dubrovniku 1

Pored nacionalnih društava sudelovale su i sve sokolske četa iz okoline Dubrovnika. Na dan Ujedinjenja Dubrovnik je osvanuo u svečanom ruhu iskićen zastavama i zelenilom. Naredba Mačekova da se za ovaj dan ne vešaju zastave ignorisana je. Franjevci su naredbu poslušali, zastavu su bili izvjestili pa je skinuli. Već ranim jutrom stizale su sokolske čete iz dubrovačkih sela. Čete iz dubrovačkih sela bile su pretežno u narodnoj nošnji. Dosta ih je došlo pa su sa svojim zastavama, muzikama i članstvom bili zapaženi na defileu. (10)  Uprkos ružnog vremena čete su došle sa 250 članova sa zastavama. Sokolska četa sa Mlјeta telegrafisala je da su 94 člana čekala da dođe brod ali zbog nevremena brod nije pristao u luku Sovru. Dan ujedinjenja 1 decembar osvanuo je tmuran ali bez kiše. Pucnjava lumbarda sa tvrđava ujutro najavila je svečanost. Sokolska muzika iz Dubrovnika i Orašca obilazile su grad. Nakon blagodarenja po crkvama svrstala se povorka pred dvorom. Prvo muzika i zastavnici pa za njima razne kategorije sokola, Nova Jugoslavija sa 120 članova, i građani. Povorka je krenula prema vratima od grada gde je čekala postrojena četa vojske. Čim se povorka svrstala govorio je starešina sokolskog društva N. Šutić. Evocirao je dane muka i patnje za vreme rata i opisao herojsku smrt sokola strelјanih od Austro-Ugarske. Za njim je govorio podnačelnik grada dr. Buconjić primajući ploču na čuvanje. Posle njih govorio je kapetan Baule opisavši život, rad i smrt svojih kolega dvaju pomorskih kapetana. Zatim je starešina sokola skinuo veo sa ploče a iz hilјadu grla zaorilo se “Slava mučenicima”. Ispod ploče stajali su sestra strelјanog Srzentića gđa prof. Rađenović i hercegovački selјak brat Vase Milišića. Nјegove suze i jecaji izazivali su suze kod svih prisutnih. Četa pešadije ispalila je počasni plotun, a muzika je svirala himnu. Nastalo je klicanje kralјu, Otadžbini, Domu Karađorđevića i Ujedinjenju. Na ploči od korčulanskog kamena bio je zlatan natpis : SOKOLSKIM BORCIMA ZA SLOBODU HADžIJI KAP FILIPU – MILIŠIĆU VASU SRZENTIĆU KAP. MILANU STRIJELjANIM OD NEPRIJATELjA JUGOSLOVENSKOG NARODA U BOKI KOTORSKOJ 1914-15 GOD. NA SPOMEN – OMLADINI NA UGLED O DVADESETOGODIŠNјICI UJEDINјENјA SOKOLSKO DRUŠTVO DUBROVNIK 1938 P. (11) Masa sveta pozdravila je svečani momenat klicanjem žrtvama za slobodu. Spomen–ploča sokolima, palim za čast i veličinu Otadžbine, otkrivena je među gradskim vratima od Pila, na mjestu određenom za spomen–ploče. Posle toga položen je venac na spomenik Ivana Gundulića povodom 300–godišnjice njegove smrti. (12) Povorka je krenula u sokolanu, gde je održana svečana sednica. Starešina N. Šutić je govorio o značaju dana, a D. Rajačić pročitao je poslanicu Saveza Sokola. Zakletvu je položilo 29 novih članova. Svečana sednica završena je sviranjem himne i pesmom “Hej Sloveni”. U članku u časopisu  „Knjiga za sokolsko selo” D. Rajačić je istakao da dvorana nije bila ovako puna  kao na ovaj praznik. (13)  Sokoli su posle podne održali u Sokolani (Sponza) Decembarsku akademiju u počast članovima sokolskih četa. (14) Posle akademije zetsko pozorište dalo je u pozorištu komad  „Đido” za sokolske seoske čete. Uveče je grad bio osvetlјen a Dubrovačka građanska muzika je dala koncerat. Grad je bio u državnim zastavama, a posebno ulica Kralјa Petra na kojoj su bili postavlјeni standali sa zastavama. U članku  „Proslava Dana Ujedinjenja u Dubrovniku” u časopisu  „Knjiga za sokolsko selo” D. Rajačić istakao je  :

„Ovogodišnja je proslava nadmašila mnogo drugih te je raspoloženje bilo potencirano i oživlјeno ovim radom sokolskog društva. Na mnogim građanima vidjele su se suze radosnice koje govorahu : „Naprijed tako, vodite nas sreći i veličini naše lijepe Otadžbine Kralјevine Jugoslavije”.    (15)

Posle stvaranja Banovine Hrvatske 1939. vlast HSS  nastojala je  da onemogući proslave Dana Ujedinjenja.  Prilikom obeležavanja godišnjice oslobođenja Dubrovnika 13. novembra 1939. Odbor dubrovačkih nacionalnih i kulturnih udruženja uputio je proglas : „Dubrovčani, Zaslugom „odgovornih” i „neodgovornih” već više od dva decenija stavlјa se u iskušenje vaša vjera u najveće i neprikosnovene svetinje Otačbine, tradicije i idejne vrednosti na kojima su vaši očevi izgradili slovinski kult – ogledalo duše starog kulturnog i slobodnog Dubrovnika. Ali kao što ni silna ćesarska vlast u prišlosti, ni crne pobožne želјe koje su joj neograničeno služile, nijesu uspjevale da u vama ubiju Vjeru i dostojanstvo slobodnih građana – tako ni savremene nevolјe neće uspjeti da vas „asimiliraju” po želјama, koje su vam uvjek bile tuđe. Vi ste kroz dugu predratnu i poratnu historiju više puta jasno pokazali, da znate ostati gospodari svoje volјe; … i zadržati dostojanstven stav prema svakomu i prema svakoj suvišnoj povici i pretnji. Dajući svakome svoje … vi ste dvadeset godina redom, na 13 novembra, javno manifestovali priznanje i zahvalnost Belim Orlovima, sinovima male predkumanovske Srbije, za sve što su dali za naš stari slovinski ideal, ostavlјajući kosti po krvavim klisurama čitavog Balkana. Dubrovčani, Pretstavnici svih dubrovačkih kulturnih i nacionalnih ustanova, koji vam upućuju ovu poruku, pozivlјu vas, da i ove godine ponovite manifestaciju poštenja i dostojanstva. U granicama onoga što vam je danas dopušteno, odužite se borcima u koje smo vjerovali i u koje danas vjerujemo, jer su bili veliki u pregaranju i umiranju za slobodu i jedinstvo našega naroda. Nije važno hoće li ta naša manifestacija proći kroz gradske ulice. Dovolјno je da prođe kroz naše duše i da niko više ne bude u sumnji da smo uz sva iskušenja i poniženja ostali vjerni idealima najjačih i najsvetlijih imena u historiji starog i slobodnog Slovinskog Dubrovnika. ..”.(16)

Dubrovčani su proslavili Dan Ujedinjenja, 1 decembar 1939. i pored svih tehničkih smetnji vlasti HSS u Dubrovniku. Grad i predgrađe bili su iskićeni zastavama. Na blagodarenja u crkvama bilo je brojno građanstvo uz prisustvo vojnih i civilnih vlasti. Za vreme blagodarenja pred katoličkom katedralom i pravoslavnom crkvom bila je postrojena vojska i članovi Nove Jugoslavije. Sokolska muzika predvodila je i jedne i druge. Posle blagodarenja održana je u sokolani svečana sjednica, i novi članovi su položili svečanu zakletvu. Posle svečane sjednice uprkos tehničkim smetnjama koje su imale svrhu da ometu svaki vanjski znak manifestacije, formirana je povorka Dubrovčana predvođena sokolskom muzikom. Pred povorkom su nošena četiri vijenca, koja su položena na spomen-ploče u vratima od Pila. Povorku su sačinjavali članovi sokola sa svojom zastavom, članovi Nove Jugoslavije sa barjakom, te mnoštvo dubrovčana, koji se zatekoše na ulici, jer je većina njih mislila da zbog tehničkih smetnji neće biti nikakve javne manifestacije. U povorci je uzelo učešća preko 2.000 građana. Povorka se zaustavila u vratima od Pila, gdje su na relјef-spomenik Kralјa Petra i spomen ploče dubrovčana, palih za oslobođenje položeni lovorovi vijenci. Predsjednik Nove Jugoslavije, kap. Niko Papa održao je vatren govor upućen omladini, koja je baš tog dana u Dubrovniku pokazala i svojim brojem i svojom odlučnošću, da ne postoji tehničkih smetnji kada hoće javno da se izrazi lјubav prema narodu i državi. U listu „Dubrovnik” istaknuto je: „Naša dična omladina zaslužuje ovom prilikom ne samo priznanje već najveću pohvalu.” Nakon govora kap. Pape kliknulo se je po tri puta Slava kralјu Ujedinitelјu i Živio mladom kralјu Petru II i Jugoslaviji. Posle toga povorka je prošla u potpunom redu preko place kralјa Petra do u Sokolanu (Sponza). Na placi kralјa Petra povorka je odala počast zastavama. U komentaru lista „Dubrovnik” istaknuto je : ,,… da u ,Dubrovniku – kraj svih zala – još se u punoj snazi održava duh lјubavi prema Kralјu i Otadžbini, da mu taj duh nijesu mogle da umanje ni novo povučene granice koje su ga bacile u jedan neizdrživ i neprirodan položaj u političkom i privrednom pravcu.” (17) Spomenik u Dubrovniku 1

Pritisak vlasti HSS je jačao. Povodom  proslave  Dana  Ujedinjenja  list  je  pisao : „zabranjuje  im  se  da  polože  vijenac  na  spomenik  našeg  Osloboditelјa, ...Kralјa  Petra;  zabranjuje  se  da  položi  vijenac  na  spomen-ploče  uzidane  na  čast  palih  boraca  za  slobodu  iz  Dubrovnika”. Skromna  proslava  Dana  Ujedinjenja  u  Dubrovniku 1. decembra 1940, ograničena je na  svečanost  priređenu  u  Sokolani. (18)

Spomenik kralјa Petra I smetao je hrvatskim separatistima. Povodom napada na spomenik 1936.  časopis Sokolske župe Mostar „Knjiga za sokolsko selo”, preneo je članak „Jedno divlјaštvo” iz lista „Samouprava” iz Beograda. U članku se isticalo : „U Dubrovniku je jedna zločinačka ruka pokušala da oskrnavi spomenik neumrlog Kralјa Petra Prvog, djelo Ivana Meštrovića. To se desilo istoga dana, kada se g. dr. Maček povratio, očito raspoložen, sa audijencije kod Princa Pavla. Ovu koincidenciju naročito ističe dubrovački hrvatski list „Narodna svijest” i oštro osuđuje ovo divlјaštvo. Dubrovački pretsjednik  opštine raspisao je nagradu od 5000 dinara ko pronađe krivca. Samo se od sebe razumije da ovaj mangupski ispad osuđuju svi razumni  Hrvati. ... Krajnje je vrijeme da se ovi agenti-provokatori jednom za uvjek izbace  iz naše narodne sredine i da se onemoguće.  ... Kad to nastupi, onda će ovakvi kriminalni tipovi morati da se sele u – Kanadu, da se jave svom „Poglavniku” i žive od Judinog novca narodnih izdajica i tuđinskih izmećara ...”. (19)  Napadi na spomenik kralјu su nastavlјeni.

U članku iz 1941. „Ponovo oskrnavlјenje spomenika Kralјa Petra I” list „Dubrovnik“ je pisao o aktivnostima ekstremnih elemenata na koje vlast nije reagovala : „ već prosto kao izlijev raspoloženja onih masa, koje, nemajući smjelosti da se otvoreno pokažu kao frankovci, pavelićevci, i drugi ekstremni elemenat, zaštićuje se plaštom hrvatskog imena a kao članovi HSS… Prozvani ne samo što „ne mogu” da pronađu zločince, nego mogu vrlo brzo da nađu i pronađu onoga ko reagira na ove zločinačke ispade. Najnoviji zločin ovih elemenata jeste oskrnavlјenje spomenika Kralјa Petra I Oslobodioca u vratima od Pila.” (20)

  Posle Aprilskog rata 1941. Dubrovnik je bio pod vlašću ustaša. Ustaše su skinule ploče posvećene strelјanim sokolima i Srpskoj vojsci koja je 13.11.1918. oslobodila Dubrovnik. Aprila 1941. spomen ploču palim dobrovolјcima ustaška trojka zalila je crnim mastilom, skinula, razbila i prenela kroz grad. Razbijene ploče ustaše su koristile za popravku pločnika. Italijanski komandanti naredili su da se Meštrovićev spomenik (relјef) kralјa Petra I brižno skine i stručno upakuje. (21) Rut Mičel je u svojoj knjizi „Srbi su izabrali rat” opisala svoj boravak u okupiranom Dubrovniku. Između ostalog pisala je i o rušenju spomenika kralјa Petra I : „ Gledala sam kako ga ruše, zajedno sa drugim zapisima i uspomenama na Jugoslaviju, koja je sada nestala”. (22)

Spomenik kralјu Petru I Oslobodioca u Dubrovniku  (veliki barelјef) otkriven je na dan Ujedinjenja, 1 decembra 1924. Bio je uzidan u bedemima grada, nad unutrašnjim vratima od Pila. Uz spomenik su kasnije postavlјane nove spomen-ploče. U međuratnom periodu Dubrovačka nacionalna društva su (Narodna Odbrana, Dubrovačko Radničko Društvo, Dubrovačko Srpsko Pjevačko Društvo „Sloga”, Matica Srpska, Sokolsko Društvo, Jadranska Straža, Društvo „Knjeginja Zorka”, Nova Jugoslavija, Dubrovačka Građanska Muzika, Savez Dobrovolјaca i Udruženja rezervnih oficira i ratnika) obeležavala  značajne događaje (Dan Ujedinjenja, dan ulaska srpske vojske u Dubrovnik …) polaganjem venaca na spomenik kralјu Petru. Zato je spomenik imao simbolični značaj. Ustaše su nastojale da oskrnave spomenik. Posle Aprilskog rata 1941. spomen-ploče su uništile ustaše, a spomenik je uklonjen.

                                                                                           

                                                                                                     Saša Nedelјković

                              član Naučnog društva za istoriju zdravstvene kulture Srbije

Napomene :

  1. Uglјeša Rajčević, „Zatirano i zatrto“, Novi Sad , 2001, str. 151;
  2. Jorjo Tadić, „Dubrovnik ilustrovani vođ kroz dubrovačku prošlost i sadašnjost“, str. 29–31, Izdanje „Jadranske Straže“, Obl. Odbor–Dubrovnik, Štamparija „Jadran“–Dubrovnik. 1929;
  3. “Spomenica 25. godina sokolskog rada u Dubrovniku”, Sokolsko društvo Dubrovnik, Dubrovnik, 1929, str. 66, 67;
  4. Milan Ž. Živanović, „Dubrovnik u borbi za Ujedinjenje”, Beograd 1962, str.97;
  5. Predrag S. Jerinić, „Organizacije Saveza ratnih dobrovolјaca u Kralјevini Jugoslaviji”, Dobrovolјački glasnik, Beograd,  Jun 2006, br.27, God.XVI, str.51;
  6. „1 decembra”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 2 decembra 1939, br. 48, str. 4;
  7. „Naša omladina”, „Dubrovnik” , 20 novembra 1937, br.43,str.2; „Svečanost razvijanja barjaka Nove Jugoslavije”, „Dubrovnik”, 15 januara 1938, br.2, str.3-4; O.N.O. „Nova Jugoslavija”, 29 Januara 1938, „Dubrovnik”, Dubrovnik, br. 4,  str. 4;
  8. „Uz proslavu 1 decembra“, „Dubrovnik“, Dubrovnik, 26 novembra 1938, br. 47, str. 4; „Dan Ujedinjenja“, „Dubrovnik“, Dubrovnik, 3 decembra 1938, br. 48, str. 3;
  9. D. Rajačić, „Proslava Dana Ujedinjenja u Dubrovniku”,  „Knjiga za sokolsko selo”, Mostar  1939, br. 1-2, str. 32, 33;
  10. „Uz proslavu 1 decembra“, „Dubrovnik“, Dubrovnik, 26 novembra 1938, br. 47, str. 4; „Dan Ujedinjenja“, „Dubrovnik“, Dubrovnik, 3 decembra 1938, br. 48, str. 3;  
  11. D. Rajačić, „Proslava Dana Ujedinjenja u Dubrovniku”,  „Knjiga za sokolsko selo”, Mostar  1939, br. 1-2, str. 32, 33;
  12. „Uz proslavu 1 decembra“, „Dubrovnik“, Dubrovnik, 26 novembra 1938, br. 47, str. 4; „Dan Ujedinjenja“, „Dubrovnik“, Dubrovnik, 3 decembra 1938, br. 48, str. 3;  
  13. D. Rajačić, „Proslava Dana Ujedinjenja u Dubrovniku”,  „Knjiga za sokolsko selo”, Mostar  1939, br. 1-2, str. 32, 33;
  14. „Uz proslavu 1 decembra“, „Dubrovnik“, Dubrovnik, 26 novembra 1938, br. 47, str. 4; „Dan Ujedinjenja“, „Dubrovnik“, Dubrovnik, 3 decembra 1938, br. 48, str. 3;  
  15. D. Rajačić, „Proslava Dana Ujedinjenja u Dubrovniku”,  „Knjiga za sokolsko selo”, Mostar  1939, br. 1-2, str. 32, 33;
  16. „Proglas na Dubrovčane”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 25 novembra 1939, br.47, str. 4;
  17. „Proslava 1 decembra”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 9 decembar 1939, br. 49, str.4; „Sokolstvo u Banovini Hrvatskoj je oduševlјeno proslavilo Dan Ujedinjenja”, „Sokolski glasnik“, Beograd, 15 decembar 1939, br. 50, str. 2;
  18. „Proslava Dana  Ujedinjenja u Dubrovniku”, „Dubrovnik”, Kotor-Dubrovnik, 7 decembra 1940, Bokeška štamparija (D.J.Čelanović) br.48, str. 4;
  19. „Samouprava” „Knjiga za sokolsko selo”, Mostar, decembar 1936, br. 10, str. 20;
  20. „Ponovo oskrnavlјenje spomenika Kralјa Petra I”, „Dubrovnik”, Kotor-Dubrovnik, 8 marta 1941, br.10, str.3;
  21. Mato Jakšić, „Dubrovnik 1941”, 32-33; Milan Ž. Živanović, „Dubrovnik u borbi za Ujedinjenje”, Beograd 1962, str.97;
  22. Ruth Mitchell, „Srbi su izabrali rat”, Beograd ,2007, str.95;