Sačuvajmo srpski jezik

Indeks članaka

Srpski jezik kroz istoriju

srpskiMnogi prvim srpskim književnim jezikom smatraju srpskoslovenski jezik, nastao unošenjem osobina srpskog narodnog jezika u staroslovenski krajem 11. ili u 12. veku.

Pitanje identiteta srpskog jezika ima dve ravni: savremenu i istorijsku. Krajem 20. i početkom 21. veka identitet srpskog jezika počeo se narušavati stvaranjem takozvanih političkih jezika, jezičkih standarda koji su u svojoj osnovi imali srpski tj. vukovski standardni jezik, normiran tokom 19. veka, počevši od 1818. godine.

Geneza hrvatskog, bošnjačkog i crnogorskog jezičkog standarda – oličenog u normativnim priručnicima i sporadičnom međunarodnom „priznanju“ više u političkim a manje u naučnim krugovima – zapravo je bila očekivana posledica preimenovanja srpskog u srpskohrvatski jezik, što je bio zajednički poduhvat srpskih i hrvatskih filologa u drugoj polovini 19. i tokom 20. veka.

O svemu ovome postoji lingvistička literatura od koje bi se mogla napraviti ogromna biblioteka sa hiljadama referenci i praktično nema istaknutijeg srpskog lingviste koji u poslednjoj četvrti veka nije pisao o ovom problemu. Manje se, međutim, pisalo o problemima identiteta srpskog književnog jezika, tj. njegovih različitih tipova kroz istoriju, od prihvatanja pismenosti kod Srba pa do stvaranja standardnog jezika.

Kada se pažljivo prouči domaća i strana literatura iz istorije srpskog književnog jezika, pokazuje se da je u navedenoj sintagmi – rečeno najjednostavnijim jezikom – diskutabilno šta se podrazumeva pod atributom „srpski“. Dva su tumačenja značenja ovog prideva u narečenom kontekstu: a) srpski po poreklu, tj. onaj koji su stvorili Srbi od srpske jezičke građe; b) srpski po funkciji, tj. onaj koji su upotrebljavali Srbi. Ovde ćemo prihvatiti drugo gledište. Prihvatanje hrišćanstva kod Srba otpočinje u drugoj polovini 9. veka, nedugo nakon početka Moravske misije Ćirila i Metodija.

Prvobitna srpska pismenost, dakle, podrazumevala je staroslovenski jezik, a naše bogoslužbene knjige bile su ispisane dvama pismima: glagoljicom i ćirilicom. Iako je staroslovenski jezik nastao na praslovenskoj osnovi i bio opšteslovenski književni jezik počev od druge polovine 9. veka, treba ga smatrati i srpskim književnim jezikom, ali – naravno – ne samo srpskim i ne primarno srpskim. Ovde u obzir uzimamo da su ga u funkciji književnog idioma Srbi upotrebljavali od 9. pa sve do 11/12. veka. Mnogi prvim srpskim književnim jezikom smatraju srpskoslovenski jezik, nastao unošenjem osobina srpskog narodnog jezika u staroslovenski krajem 11. ili u 12. veku.

U pitanju je jezik celokupne srpske srednjovekovne književnosti i kulture, počev od Svetoga Save i Stefana Prvovenčanog, preko Teodosija, Domentijana, Konstantina Filozofa, sve do Gavrila Stefanovića Venclovića. U upotrebi stolećima, sve do tridesetih godina 18. veka, srpskoslovenski jezik snažno je uticao na identitet srpske kulture u prošlosti, ali i danas. Mnoge savremene reči srpskog jezika okamenjeni su trag ove epohe: vaskrs, vaskrsnuti, vasiona, savet, sabor, opšti, opština, sušti, suština, mošti, sveštenik i sl.

Naporedo sa delima na srpskoslovenskom, tokom srednjeg veka nastajala su i dela na srpskom narodnom jeziku, uvek sa jakim prisustvom književnog, srpskoslovenskog. Počev od Povelje Kulina bana s kraja 12. veka i hiljada drugih povelja, preko Zakonika cara Dušana iz 14. i Zakona o rudnicima despota Stefana iz 15. veka, sve do beseda Gavrila Stefanovića Venclovića, pratimo i srpsko kulturno nasleđe stvarano na jeziku bliskom tadašnjem govornom.

Naporedo stvaranje na književnom i narodnom jeziku, tzv. diglosija, karakterisalo je ne samo srednjovekovnu Srbiju, već čitavo tadašnje pravoslavno slovenstvo (Slavia Orthodoxa). Budući da humanizam i renesansa na centralni srpski jezički prostor nisu stigli zbog najezde Turaka, prva književna dela na čistom narodnom jeziku nastala su na prostoru katoličkog slovenstva (Slavia Latina/ Romana).

Srbi katolici na tlu Dubrovačke republike od 15. do 16. veka učestvuju u stvaranju renesansne književnosti na jeziku u čijoj osnovi je srpski istočnohercegovački dijalekat, koji će u punom sjaju zasijati naročito u proznim delima, sa Gundulićevim Osmanom kao vrhuncem čitave književne epohe. Velika seoba Srba pod patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem 1690. najavila je i smenu književnih jezika kod Srba. Verski i kulturni pritisci na tlu južne Ugarske primorali su Srbe, koji su u seobama stigli sve do Budima, Pešte, Sentandreje, Đura i Komorana, da srpskoslovenski jezik u funkciji književnog zamene u prvoj polovini 18. veka bliskim ruskoslovenskim, kojem je u osnovi takođe bio staroslovenski jezik. Otuda u srpskom jeziku i oblici reči poput voskres, sovjet, nišči i sl. Posrbljavanjem ruskoslovenskog nastao je u drugoj polovini 18. veka slavenosrpski jezik, koji je prolazio kroz više razvojnih faza i kojim su pisali mnogi znameniti Srbi sve do četrdesetih godina 19. veka: Zaharija Orfelin, Dositej Obradović, Milovan Vidaković, Sava Mrkalj i dr.

Jedna od strategija Vukove borbe za uvođenje čistog narodnog jezika u osnovu srpskog književnog jezika bila je i da ismeje nedostatke nedovoljno propisanog, hibridnog slavenosrpskog jezika, koji nije imao gramatike, rečnika ni pravopisa.

Promene tipova književnih jezika kod Srba kroz istoriju (staroslovenski, srpskoslovenski, ruskoslovenski, slavenosrpski) uslovile su i brojne konkurentne oblike (Uskrs/ Vaskrs/ Voskres, otačastvo/ otečestvo/ otačestvo, putašastvo/ putešestvo/ putašestvo, savet/ sovjet i sl.).

Sve ove i slične reči istoga značenja dosta simbolično svedoče o živoj istoriji u savremenom srpskom jeziku. ¶

*Profesor Filološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu
Dr Aleksandar Milanović