Pričaonica
Deportacija Srba
- Detalji
- Datum kreiranja: 12 Februar 2020
Slijedi izsječak iz knjige dr Nikole Živkovića "Ratna šteta koju je Nemačka učinila Jugoslaviji u drugom svjetskom ratu" u izdanju "Instituta za savremenu istoriju i NIP Export Press, Beograd 1975. godine.
Podaci koje pružaju raspoloživa dokumenta, govore o tome, da je pitanje deportacije Srba, s područja NDH, postavljeno još od prvih dana okupacije. Već 19. aprila 1941, u ustaškoj štampi su se pojavile vesti, pa i naredbe, o iseljenju Srba s područja NDH. Osnovu za masovne progone nad srpskim stanovništvom u NDH, dao je Treći Rajh svojim planom iseljavanja Slovenaca iz slovenačkih pokrajina okupiranih od strane Nemačke, o čemu je već bilo reči. Tim planom bilo je predviđeno da se iseli 260.000-280.000 Slovenaca, s područja Slovenije u Srbiju, a kasnije je iz Berlina sugerirano da taj slovenački živalj prihvati NDH, s tim, da se njoj dozvoli da isto toliki broj Srba protera sa svoje teritorije u Srbiju, koja se nalazila pod nemačkom okupacijom.
Ta ideja je bila prihvaćena krajem aprila 1941, a konačno je razrađena 4. juna 1941, kada je nemački poslanik u NDH, Sigfred Kaše, sazvao konferenciju u Zagrebu, na kojoj je utvrđeno da se iseljavanje Slovenaca iz Slovenije u NDH, i Srba iz NDH u Srbiju, izvrši u tri talasa, od juna do kraja oktobra 1941. godine. Ovom odlukom bilo je određeno da lica, koja budu preseljena, mogu poneti sa sobom prtlja-ga težine 50 kg i 500 dinara po glavi, a sva ostala imovina imala je biti konfiskovana. Uporedo s ovim, u Zagrebu je bila formirana specijalna institucija „Državno ravnateljstvo za ponovu“, kojoj je bio poveren zadatak prikupljanja lica za deportaciju i popis njihove pokretne i nepokretne imovine.
Sačinjene popisnike je odmah predavala takođe novoformiranoj ustanovi „Zavodu za kolonizaciju“, čiji je zadatak bio da popisanu imovinu deli određenim licima. Kao pomoćni organi „Državnog ravnateljstva za ponovu“, formirane su tri podružnice sa sedištem u Banjaluci, Osijeku i Sarajevu, koje su preko sreskih i opštinskih vlasti, prema uputstvima od 2. jula 1941, prikupljale deportirce u sabirne logore. Najmasovniji logori bili su u Zagrebu, Sisku, Slavonskoj Požegi, Bjelovaru, Bijeljini i dr. U vezi s tim, od tadašnjeg Ekonomskog instituta u Zagrebu zatraženo je da, prema popisu iz 1931. godine, da tačan broj Srba na području NDH, kako bi bile preduzete efikasne mere za njihovo iseljenje. Na pomenutom sastanku ustaških i nemačkih funkcionera, održanom u Zagrebu 4. juna 1941. godine, kojem je predsedavao Kaše, a u ime nemačkih okupacijskih vlasti u Srbiji prisustvovali Franz Nojhauzen i dr Turner, raspravljalo se o deportaciji Slovenaca. Kaše je izjavio da može primiti na teritoriji NDH onoliko Slovenaca koliko Srba bude deportovano u Srbiju. U zapisniku s tog sastanka pominje se cifra od 179.000 Slovenaca, koje je trebalo preseliti u NDH. Da li je Kaše mislio da isto toliko Srba preseli iz NDH u Srbiju, danas je teško utvrditi. U nekim dokumentima., koji su nastali posle ovog sastanka, pominje se broj od 200.000 Srba. Međutim, iz sačuvanih dokumenata se vidi da je na teritoriji NDH, u toku rata, preseljeno svega 9.793 Slovenaca. Prema zvaničnim nemačkim podacima, do avgusta 1941, s teritorije NDH je proterano 95.000-100.000, a do septembra iste godine 118.110 Srba. Devetog jula 1941. godine, u beogradskoj „Obnovi" je objavljena vest, da će iz NDH u Srbiju biti proterano 300.000 Srba i 10.000 Slovenaca.
Nemački generalni opunomoćenik za privredu okupirane Srbije Franc Nojhauzen, je na saslušanju u Beogradu, 16.marta 1947. godine, pred jugoslovenskim istražnim organima, izjavio da je u Srbiju .iz raznih jugoslovenskih oblasti, koje su bile okupirane od strane Nemačke i njenih saveznika, u toku rata bilo proterano 400.000 lica, uglavnom Srba i Slovenaca. U drugom sumarnom izveštaju koji je Nojhauzen uputio glavnom opunomoćeniku za rudnike metala za Jugoistok u Beču, jula 1942, kaže da je u Srbiji bilo 420.000 izbeglica, medu kojima i 86.000 dece.
Teško je poverovati da je toliki broj lica bio preseljen u toku četvorogodišnjeg rata, ali treba imati u vidu to da ie Nojhauzen zaista s tim morao biti upoznat. Načelnik Štaba nemačke Komande za Jugoistok, izveštava 4. XI 1941. godine, o situaciji na Balkanu, i između ostalog navodi, da je u Srbiju, do novembra 1941. godine, preseljeno ukupno 167.000 lica i to: 110.000 iz NDH, 37.000 iz mađarske okupacijske zone (Bačka i Baranja) i 20.000 s teritorije koju je okupirala Bugarska, uključujući tu i Kosmet. Verovatno je ovaj izveštaj bio sastavljen na bazi zvaničnih podataka o preseljenjima. A u izveštajima nemačkih jedinica, koje su 1941. godine bile stacionirane na području zapadne Srbije i pored Drine, tj. na ondašnjoj granici izmedu Srbije i NDH, stoji da je, pod pritiskom ustaškog terora, »divlje« svakodnevno prelazilo na desnu obalu reke po nekoliko desetina, pa i stotine Srba s porodicama. Ako bi se sumirali svi podaci sačuvani u pomenutim izveštajima, izlazi da je preko Drine, do decembra 1941. godine, samoinicijativno u Srbiju prebeglo preko 35.000 lica. Verovatno je da je bilo i onih koji su prešli reku neprimećeni, jer se tako inače i prelazilo
U izveštaju Komesarijata za izbeglice, upućenog Ministarskom savetu Nedićeve vlade, oktobra 1942, stoji da je do tada evidentirano 258.500 izbeglica. Međutim, iz kartoteke, koju je ustrojio Komesarijat za izbeglice pri Nedićevoj vladi, vidimo da je u Srbiji, u toku rata, registrovano 324.840 izbeglica.
U sklopu svih planova za preseljenje Srba, i folksdojčerske vlasti su planirale, da s područja Banata, presele 45.000-50.000 Srba, da bi na njihovo mesto doveli nemački živalj. Medutim, nemački planovi o preseljenju Slovenaca, pa i Srba, nisu u potpunosti ostvareni, na šta je uticalo više faktora.
Neorganizovanost preseljavanja, naročito Srba, izazvala je metež medu ovim stanovništvom, pa je veliki broj otišao u šumu, a nemačke okupacijske vlasti u Srbiji nisu bile u stanju da prime planirani broj iseljenika, zbog čega su, naredbom Himlera od 20. avgusta 1941. godine, deportacije obustavljene.
Međutim, nemački poslanik u NDH, koji je podsticao iseljenje Srba iz NDH, nije bio zadovoljan ovom odlukom, pa je na njegovo insistiranje iseljenje nastavljeno. Ali, akcije iseljavanja su ubrzo ponovo bile obustavljene, jer je transportovanje deportiraca činilo izvesne teškoče razvoju ratnih operacija protiv Sovjetskog Saveza. Jedan od razloga što Nemci nisu ispunili svoje planove na ovom pitanju je i sve širi otpor naroda koji je, u leto i jesen 1941, prerastao u oružani ustanak.
U Srbiji, koja je u aprilskom ratu a i kasnije opustošena, iz koje je veliki broj zarobljenika zadržan u Nemačkoj, a na teret njene privrede palo izdržavanje ogromnog okupacijskog aparata, dolazak deportiraca pogoršao je već ionako tešku situaciju. Čim su došli prvi iseljenici u Srbiju, formiran je Komesarijat za izbeglice s Androm Popovićem na čelu, čiji je zadatak bio da obezbedi smeštaj za raseljene Slovence i Srbe. U tom cilju, Popović je odmah obišao zapadnu Srbiju i ispitao mogučnost prihvatanja proteranih, kao i njihovog trajnijeg smeštaja. Sredinom oktobra 1941. godine proširen je dotadašnji Komesarijat za izbeglice, a za novog komesara postavljen Toma Maksimović, raniji direktor Borova. Preko dnevne štampe je dat oglas da se sve izbeglice, u roku za četiri dana, jave Komesarijatu, da bi se utvrdilo koliko ih ima, radi rasporeda i smeštaja. S obzirom na veliki broj izbeglica, a i da ne bi dolazili svi u Beograd radi prijave, ovlašćena su neka sreska načelstva na terenu da primaju prijave, da smeste izbeglice i da o tome izveste Komesarijat.
Nedičeva vlada je odmah preduzela mere za formiranje logora za odrasle, kao i dečije domove. Preko štampe, a i putem plakata i raznih drugih oglasa, sve izbeglice su obaveštene gde se ti domovi nalaze. Skrenuta im je pažnja gde mogu da se zaposle i na kakvim poslovima, i da posao ne biraju.No, bilo je slučajeva da su i same izbeglice formirale svoje odbore, kao što je to bilo u Vranjskoj Banji, Leskovcu, Zaječaru i još nekim mestima. Ovi odbori su nastojali da organizuju zapošljavanje i snabdevanje iseljenika, koliko je to uopšte tada bilo moguče. Komesarijat za izbeglice je, preko kvislinške vlade i njenih organa na terenu Srbije, organizovao i prikupljanje dobrovoljnih priloga za izbeglice. Narod okupirane Srbije se odazvao ovom pozivu i vrlo rado je davao pomoć za svoje sugrađane. U jednoj takvoj akciji u Leskovcu je prikupljeno 349.000 dinara, a samo zadužbina Krsmanovič je dala 500.000.188 U Nišu je sakupljeno 700.000, u Kragujevcu 640.000, a u Čačku 380.000 dinara. Ovakvih primera bilo je dosta. Bilo je i slučajeva da su pojedine porodice samoinicijativno slale pomoć u novcu ili naturi Fondu za izbeglice. Pojedine porodice iz Srbije prihvatale su decu ili cele porodice, koje su s njima u kuči živele zajedno do samog oslobodenja. Ovako su prihvatane naročito porodice Slovenaca. Prijateljstvo između domaćina i izbeglica, stvoreno u tim teškim danima izbeglištva, produžilo se i do današnjih dana. Neke porodice u Srbiji, a naročito u Banatu, primale su decu na čuvanje i izdržavanje.
U jesen 1942. godine, kod srpskih porodica u Banatu, bilo je smešteno 700 dece, dok ih je u raznim domovima na teritoriji Srbije i Banata, bilo oko 16.000. No, i pored nastojanja Komesarijata, da svim izbeglicania izađe u susret, da organizuje njihov smeštaj i ishranu, veliki broj proteranih ostao je nezbrinut, zbog teške situacije u Srbiji koja se naročito pogoršala u jesen 1941. godine i kasnije. Zbog ustanka u Srbiji, nad srpskim, življem je vršen strahovit teror. Stanovništvo ustaničkih krajeva je, pod pritiskom nemačkih jedinica, bilo prinuđeno da se povlači, pa nije bilo u stanju da obezbedi najosnovnije potrebe ni za sebe, a pogotovo ne za izbeglice.
Bez dovoljno iskustva, a u nedostatku sredstava, smeštaj po logorima bio je veoma loš. Sačuvana dokumenta Nedićeve vlade, a i Komesarijata za izbeglice, govore o vrlo lošem stanju u tim logorima. U jednom izveštaju iz 1942. godine kaže se, da su logori pretrpani, da nema dovoljno prostora za smeštaj, da nema dovoljno vode, bez osnovnih higijenskih uslova, a da su bolesti, koje su uvek pra-tioci takvih uslova života, već savladale stare i nejake.
Svemu ovome Nedićeva vlada nije mogla da stane na put ni s više volje, jer nije imala nikakvih materijalnih mogućnosti. Njen je glavni zadatak bio, kako joj je i okupator odredio prilikom njenog formiranja, da čuva red i mir u zemlji i da obezbedi nesmetanu eksploataciju privrede Srbije i njenih građana za potrebe fašističke Nemačke.