Banija
- Detalji
- Datum kreiranja: 05 Mart 2015
Indeks članaka
Naseljavanje Banije, u kojoj je posle izgona Turaka krajem devete decenije XVII veka zatečeno malo stanovnika, bilo je osnovna pretpostavka za njeno uključivanje u krajiški odbrambeni sistem.Zbog toga su zapovednici banijskih tvrđava morali da posvete dosta pažnje naseljavanju patčinjsnih im oblasti. U tome im je išla na ruku okolnost što je dugotrajni bečki rat, voćen pretežno na južnoslovenskom prostoru, pokrenuo velike seobe balkanskog stanovništva. Premda su ove seobe bile prvenstveno usmerene prema panonskim ravnicama, jedna od snažnijih mitracionih struja, čijs js izvorište bilo u Bosni i Hercegovini, slila se i u krajeve između Kupe i Une. Zahvaljujući brojnosti prebega sa turske teritorije, kao i znatnom prilivu doseljenika sa drugih strana, steklo se u novoj krajini do kraja XVII veka dovoljno stanovništva za njeno privredno oživljavanje i organizaciju odbrane graiice na Uni. Kasnija useljavanja i prirodni priraštaj stanovništva doveli su do tota da js Banska krajina već u lrvim decenijama XVIII veka imala više stanovnika nego što je škrta zemlja mogla prehraniti. Ova okolnost, ali i neki drugi činioci, podstakla je pojsdine krajišnike da napuste svoja staništa i presele se u druge krajeve Habsburške monarhije, kuda su ih vodili stvarni ili, iak, samo prividni izgledi da će naći povoljnije uslove života.
1. NASELjAVANjE KRAJEVA IZMEDJU KUPE I UNE
Prodirući silovito i nemilosrdno uništavajući sve što im se našlo na putu, turski akini su u drutoj loloviii XVI veka slomili pounski odbrambeni sistem i potpuno opustošili oblast između Une i Kupe. Starinačko hrvatsko stanovništvo, ako je imalo sreće da izbegne smrt ili odvođsnje u sužanjstvo, povuklo se dublje u unutrašnjost zemlje, delom čak i van granica „ostatka ostataka" kraljevina Hrvatske i Slavonije. U opustošeiim krajevima nisu mogle da se održs ni brojne tvrđavice hrvatskog gšemstva, pa se u jednom dokumentu iz 1596. godine spominje „sedamdeset pustih gradov, koi su pusti među Unu i Kupu." U tim okolpostima moralo je težište odbrane od Turaka da bude ireneto na Kulu, gde je obrazovana Pokupska krajina.
Zagoapodarivši krajevima između Une i Kupe, Turci su nastojali da na opustošenim zemljištima nasele novo stanovništvo. Rezultati njihovih nastojanja nisu dovoljno poznati, ali se na osnovu malobrojnih podataka stiče utisak da im je jedino pošlo za rukom da nasele Pounje i okolinu tvrđava Zrin i Gvozdansko. Kako je krajem XVI veka propao pokušaj turskog učvršćivanja na Kupi, krajevi uz ovu reku nisu mogli da budu korićeni za naseljavanje, pošto bi se stanovništvo u njima stalno nalazilo na udaru petrinjskih i pokupskih krajišnika koji su tokom XVII veka, otiskujući se u potragu za plenom i sužnjima, povremeno dotšrali čak do Une. Njihove provale, pak, pružale su mogućnost pojedinim turskim podanicimada pod vojničkom zaštitom u Habsburšku monarhiju. Tu mogućnost je do bečkog rata iskoristilo nekoliko manjih skutšna turskih podanika iz Pounja.
Već u prvim godinama bečkog rata, dok je težište ratnih operacija bilo još u ugarskim ravnicama, uznemirilo se hrišćanskostanovništvo u Pounju i Bosanskoj krajini. Da bi se obezbedili od nastupajuće vojske, bosanski „Kazaaš" i drugi hrišćani zatražili su i dobili zaštitno pismo iz Beča. Ali kićene fraze i uopštena obećanja, kakvima su car Leopold I i zapovednici njegove vojske tokom rata rado obasipali hrišćansko stanovništvo pod turokom vlašću, nisu obezbedile bogznakakvu zaštitu žiteljima Pounja i njihovoj imovini prilikom dolaska carske vojske 1688. godine. U pljačkanju lounskog stanovništva, sudepi na osnovu raspoloživih izvora, najdalje su otišli vojnici bana Nikole Erdedija. Zbog toga ih je Ludvig Badenski, kao glavnokomandujući na tom sektoru fronta, ogaustio iz vojske i, ne birajući reči, obavestio vladara o njihovom držanju. Na zahtev iz Beča, hrvatskn staleži su u jesen 1688.godine raspravljali o postupcima svojih vojnika i rešili da kazne one koji su otimali stoku od hriiRćana naseljenih sa jedne i druge strane Une („... tarn Christiarais, quam etiam Ulachis, ultra, uel äd hanc partem fluuij Unnae commorantibus..."). U nedostatku drugih podataka, navedeni saborsš zaključak pradstavlja pažnje vredno svedbčanstvo o stanju naseljenosti Pounja u vreme izgona Turaka iz oblasti izmeću Kupe i Une. Na svojim starim staništima dočekalo je oslobodjenje i srpsko i hrvatsko stanovništvo u oblasti Zrina i Novog. Na takav zaključak upućuje činjenica što su hrvatski stale ži u jednoj svojoj predstavci o problemu jurisdikcije u novooslobođenim krajevima izričito tvrdili da „Znnianus iam ab antique et imemorabili tempore circa praesidia Novi et Zrin residebat, fortalitijs illis semper subiectus".Zatečeno stanovništvo u oblasti izmeću Kupe i Une, kao što je već rečeno, nije bilo dovoljno brojno da bi samo moglo nositi teret odbrane nove granice na Uni i euvomeći od Une do Petrove gore, pa su vojne vlasti bile lriiućene da losvećuju veliku pažnju naseljavanju osloboćenih krajeva. Kako se za to nije moglo naći dovoljno stanovnipggva u starim krajinama i na posedima hrvatoke vlastele, pogotovo što je iseljavanje zavisnih seljaka sa vlastelinstava bilo otežano nizom prepreka, krajiškim zalovednicima nije ostalo ništa drugo nego da podstaknu useljavanje turskih podanika,prvenstveno onih naetanjenih u nšosrvdnoj blizini granice. Zahvaljujući tome dobili su prebezi iz Bosne, a u manjoj meri i Hercegovine, lrvorazredan značaj za razvoj stanovništva Banske krajine od kraja XVII do polovine XVIII veka. Forme u kojima se ostvarivalo njihovo useljavanje u oblast izmeću Kupe i Une varirale su od organizovanog ili, pak, stihijnog pomeranja većih populacionih mnoštava do preselenja nekoliko porodica ili pojedinaca. Seobe većih skupina stanovništva dešavale su se, po pravilu, u vreme ratova ili nvposredno lo njihovom okončanju, dok su seobe manjeg obima bile učestalije i manje zavisne od stanja austro-turskih odnosa.
Seobe turskih podanika za vreme bečkog rata, kako su u sporu oko jurisdikcije u oblasti između Kupe i Une tvrdili predstavnici Varaždinskog generalata, bile su dobrovoljne i podstaknute obećanjem povlasgica svima koji pređu na hrišćansku stranu. Iz njihovih izveštaja višim vlastima saznaje se da ou krajišnici dobili zaštitno pismo i od Ludviga Badenskog 1688. godins. Nažalost, ovaj dokument, na koji se krajiško stanovništvo često pozivalo u odbrani svojih prava, nije pronađen, već se o njegovom sadržaju može steći samo gruba predodžba na osnovu navoda u jednom izveštaju Hansa Galera Ratnom veću 1695. godine, što nije dovoljno za donošenje pouzdanog suda o ulozi austrijske propagande u podsticanju seoba u Baniju.
Hrvatski staleži, koji su predstavljali drugu stranu u sporu oko jurisdikcije, zastupali su stanovište da bi između Kupe i Une trebalo razlikovati dve skupine stanovništva: Zrinjane i Kostajničane. Prvi su, kako je rečeno u jednoj saborskoj predstavci iz 1696. godine, živeli od davnina u zrinokoj oblasta, dok su drugi do bečkog rata naseljavaln krajeve ivmeđu Kostajnice i Banjaluke. Zrinjani su dočekali osloboćenje na svojim starim staništima, nomažući hrišćanskoj vojsci da oslobodi njihova naselja. Kostajničani su se, pak, doselili u kostajničku oblast posle oslobođenja pounskih tvrćava, kada im je opstanak na njihovim starim staništima otežavala banoka vojska, pljačkajući i uništavajući njihova naselja. Zbog toga, po shvatanju hrvatskih staleža, stanovništvo u kostajničkoj oblasti ne može se računati u dobrovoljne preseljenike. Proverom svedočenja hrvatskih staleža, utvrćeno je da su banski oficiri stvarno organizovali povremene upade na tursku teritoriju, ali je teško reći da li su nasilja nad tamošnjim stanovništvom podsticala njegovo preseljavanje na hrišćansku stranu. Sigurno se zna samo da su pojedina bosanska sela, u želji da se zaštite od nasilja i pljačke, pristajala da plaćaju „harač" hrvatskom banu.
Doseljenicima u oblasti između Kupe i Une, nezavisno od toga šta ih je pokrenulo na seobu, krajiški zapovednici su, „hotejuchi z junaki krainu puniti d jachati", određivali mesto za iaseljavanje i dodeljivali zemlju. Tom prilikom izdavan im je lični ili, nak, zajednički „kotarski list", koji im je služio kao dokaz njihovot prava na dodeljeni posed. U "kotarskim listovima" bila su u osnovnim crtama uređena i prava i obaveze doseljenika, posebio obaveza vojničke službe, kojom je bilo i uslovljeno pravo korišćsnja dodeljene im zemlje.
****
Do novih masovnih seoba stanovništva sa turske teritorije u Baniju došlo je pri kraju austro-turskog rata 1716—1718. godine i neposredno po potpisivanju mira u Požarevcu. Banskoj krajini vraćeno je tada Zrinsko polje, a, pored toga, pripao joj je i prostran pojas zemljišta sa bosanske strane Une. Kako su ovi novopripojeni krajevi teško opustošeni ratom, bilo je u njima dosta pustoselina pogodnih za naseljavanje novog stanovništva. Ta pusta zemljišta počeli su još tokom rata zaposedati stanovnici sa hrvaaske strane Une, iako je podban Ivan Drašković zabranio da se to čini pre konačne odluke viših vlasti. Posle austro-turskog razgraničenja krajem 1718. godine, naseljavanje krajeva sa bosanske strane Une vršeno je pretežno stanovništvom pridošlim iz unutrašnjosti Bosne i Hercegovine. Nažalost, čitav tok ovih seoba nije poznat, jer ih banski oficiri nisu pratili onako pažljivo kako je to, na primer, činjeno u Posavskoj krajini, gde se posle Požarevačkog mira takođe doselilo mnoštvo turskih podanika.
Vojin Dabić - Banska Krajina
“Mila naša Banijo, Liko i Krbavo” — tim rečima počinje jedna strofa himne Sv. Savi. — O Lici i Krbavi nešto je već rečeno, a kao Banovac, ostavio sam moju Baniju na ovo, treće mesto. Banija, moj zavičaj, koja je najstrašnije postradala od Ustaša ovoga rata, proteže ce od reke Une na Petrovu Goru, Karlovac, reku Kupu, Sisak, Jasenovac i Unu. Kao što je bila postradala Lika i Krbava od Turaka, tako je i Banija bila opustošena, popaljena i raseljena za vreme Turaka, u 16 veku i nešto početkom 17 veka.
Jedan učeni hrvatski istorijski pisac piše o tom stanju Banije ovako:
“...vele da je bilo 1576— 1577 god. do pedeset (turskih) provala, a pali su skoro svi gradovi do (reke) Kupe. Kukavni narod bježao je kao ovce kada ce med nje vuci uvuku. Puk hrvatski u hrpah na hiljade prelazio je granice svoje otadžbine, da ce drugdje traži bolju i sretniju domovinu...” (Smičiklas II. st. 71). Turci su najviše popalili i uništili Baniju još 1548 g., tada su pali i utvrđeni gradovi: Perna, Steničnjak (danas Sjeničak), Topusko, Vranograč, Bojna, Kladuša, i dr. Godine 1556 osvoje Turci i glavnu tvrđavu Kostajnicu, na reci Uni, a 1558 g. popale sva mesta od Sjeničaka prema Kirin-Bović, pa sve do Petrove Gore. Tvrđave koje su tad bile ostale slobodne bile su Hrastovica, zapadno od Petrinje, Grac kod Kupčine i Sisak. Ovim ce je i odbrana Hrvatske prenela sa reke Une na reku Kupu i tada su plemići hrvatski kroz usta svoga bana u Saboru zakukali ovako: “..poslije Boga prva briga ide bana hrvatskoga da na ovoj rijeci uzdrži silnoga neprijatelja, da ne propadne sasvim ovo nesretno Kraljevstvo i sve susedne hrišćanske zemlje”... U bojazni od turske najezde oni počeše podizati utvrđenja po reci Kupi, a jedno od najznačajnijih je bilo Karlovac, koji je osnovan 13 jula 1579 god. Konačno 1593 g. Turci otmu i grad Sisak, i tada ostade Hrastovica i Grac, sa malim prostorom banijskog zemljišta, što znači da su Turci bili okupirali tada celu Baniju, koju su istrebili od starosedeoca Hrvata.
Pre nego počnem redovna naseljenja Srba po Baniji, napomenuću ovo:
dolaskom Turaka, koji su vodili pokorene Srbe sa sobom i iste kao svoju Raju naseljavali na osvojena zemljišta, dolaze i prva naseljenja Srba u Baniju. Tako su poznata najstarija naseljenja Kostajnica na reci Uni, Dubica, Jasenovac, Novi (Bosanski) sa okolinom, Brda oko Zrinja, Zrinjsko Polje, ili jednom rečju obe strane reke Une. Srbi iz pomenutih naselja još 1596 preko svoga Vladike i protopopova (nemački tekst: Von ans christlichen khinder an der Unaisshen gganizen, als biscoffen und erzpristern vber die 30 pfaffen des wahrhaften glaubens) započnu pregovore ca Austrijom za prelaz u Austriju, kao i raniji Srbi, koji ce već nalaze u ćesarevini. Ovo ce nekako dešavalo u vremenu bitke sa Turcima kod Klisa. Kako je Austrija bila izgubila bitku kod Klisa, to joj ovi pregovori o prelazu novih Srba bila dobrodošla, te izda naredbu karlovačkom đeneralu Đuri Lenkoviću (Hrvatu) da sa preostatkom vojske od Klisa odmah ide u Petrinju, odakle će doći da otme Kostajnicu od Turaka, i da će ga tamo Srbi pomoći sa obe strane Kupe. Ali, na žalost, đeneral Lenković je bio poveo samo 6,000 vojnika, što je bilo previše malo za rat protiv Turaka, i Srbi, koji su to saznali preko svojih uhoda, nehtedoše pomoći Lenkoviću računajući unapred na njegovu slabu i malobrojnu vojsku. I zaista, Lenković izgubi i bitku kod Kostajnice protiv Turaka, i on, besan radi izgubljenih bitaka i kod Klisa i kod Kostajnice počne da krivi Srbe za to, i stane im ce pretiti da će im ce za tu “izdaju” — “zgodnom prilikom mačem osvetiti”. Valjda je mislio hrvatski đeneral da će goloruki Srbi potući Turke bez njega, pa i sebe i zemlju predati hrvatskim velikašima na raspoloženje! — Banija je bila skoro 100 godina pod Turcima, ali napaćeni Srbi ustanu na svoje gospodare Turke, te 1640 godine vojvoda srpski Todor, posle pobede nad Oda-Bašom, pređe kroz Petrovu Goru u ćesarevinu i prevede priličan broj Srba, koji ce smesti oko Kupe do Petrinje. Docnije, 1680 g. Vojvoda srpski Bratić, po dozvoli hrvatskog bana Nikole Erdedija prevede 120 srpskih familija u ćesarevinu i naseli ih po istim krajevima kao i vojvoda Todor.
Ova dva slučaja zabeležena su kao najstariji slučajevi zakonitog prelaza Srba u Baniju (po dozvoli Vrhovne vlasti). Za vreme “velikog rata”, od 1683 pa nadalje do Karlovačkog mira, za vreme oslobađanja Like Krbave i Primorja od Turaka, koje oslobađanje (kako sam već ranije rekao) izvađala je uglavnom srpska vojska Karlovačkog đeneralata, Austrija upotrebi umesnu propagandu preko bana Nikole Erdedija, koji posla svoje poklisare u Bosnu među Srbe, da i njih dignu na sveopšti ustanak protiv Turaka, koji gube u zapadnom delu bitke. Ta je propaganda i poziv na ustanak uspela više očekivanja, te vojvoda Badenski javlja caru: “...oduševljeni hrišćani (Srbi) dan na dan lete pod zastave Vašeg Veličanstva, da zajedno sa nama na zajedničkog neprijatelja ratuju...” Ovaj veliki pokret i ustanak Srba u Bosni protiv Turaka imao je posledicu da je srpski Mitropolit Sarajevski Atanasije Ljubojević morao svoju vladičansku stolicu napustiti još pre nego li je to učinio Patrijarh Srpski Čarnojević. Srbi, prešavši u ćesarevinu sa svojim Vladikom i sveštenicima, knezovima i vojvodama, pobediše Turke i preoteše gradove (1688) Kostajnicu, Malu Kladušu, Vranograč, Brekovicu, ili jednom rečju rečeno, celu gornju Baniju. A Karlovačkim mirom (1699) i cela donja Banija bi očišćena od Turaka, i oduševljeni Srbi pobedama svojima u Primorju, Liki, Krbavi i Baniji, bili su prešli i reku Unu terajući Turke u Bosnu. Ali Karlovačkim mirom, oni su ce morali povratiti preko Une natrag, jer je Una bila određena kao Granica. Srbi tada vraćajući ce iz Bosanske Krajine povedu svoju braću i sestre, Srbe, te ce nasele u: Zrinj, Jasenovac, Dubicu, Živaju, Kinjačku, Svinjicu, Slabinju, Rausovac, Šakanlije, Babinu Rijeku, Čukur, Jastrebicu Strmen, Hrastovicu (kod Sunje), Pauču, Bjelovac, Velešnju, Prekovršac, Gradusu, Umetić, Klinac, Mačkovac, Staro Selo (moje selo), Komogovinu, Jošavicu, Bednik (danas Bjelnik), Moštanicu, Podrage, staru Petrinju, Sklop, Mlinogu, Čuntić, Tremušnjak, Bačugu, Luščane, Gradac, Majske Poljane, Klašnić i Žirovac. (Vidi: Spom. Hrv. Krajine Knj. III, str. 37 i 43).
Tako je cela Banija naseljena Srbima-borcima, junacima, ratnicima, a ne kmetovima zašto su ih hteli uzeti rimski biskupi, hrvatski đenerali, velikaši i banovi. Ratno Veće izdalo je popis Srpskog Naroda u Baniji g. 1701, po kome je tada bilo već preko 11,000 Srba, koji su ce odupirali na sve načine da izbegnu vlast hrvatske nepravične gospode (nuz gred budi rečeno, koji nisu govorili između sebe “prostim” narodnim jezikom, nego ili latinski ili njemački). Vodila ce nekoliko godina borba između austrijske vojske, hrvatske gospode, a jedno vreme čak i Štajerske, o tom ko će imati ili ima pravo da gospodari Srbima. Konačno, na molbu Srba 1697 g. naročita carska njomisija došla je i utvrdila opravdane razloge Srba da ce izjednače sa ostalim Graničarima u svojim pravima i dužnostima. Za primer ovakovih borbi izneću jedan slučaj sa Srbima iz Topuskog. Godine 1593 Turci po zauzeću Topuskog razorili su rimski manastir koji je imao “četiri dana jahaćeg hoda” zemljišta — imanja. Kako su Turci opustošili sve to, to je Topusko dugo godina stalo pusto. I po oslobođenju Topuskog, biskup Martin Borković, koji je još 1687 naselio Srbe na svoje imanje u Gradište, oko potoka Trepče, gde su danas naše parohije Bović, Kirin i Stjepan, kada mu je bilo malo njegovog naroda, naseli Srbe i u Topusko. Onda su naseljeni i Perna, Čemernica i Blatuša. Sedište upravne vlasti ovih sela bilo je Topusko, a Srba je bilo preko 4,000 duša. Ovi Srbi, naseljeni na manastirsko i biskupovo imanje budu prevareni, jer su potpali pod biskupsku i opatsku vlast, koji su ih ne samo radi harača nego i zato što nisu bili rimske vjere, strašno progonili, kinjili i mučili. Istoričar M. Grbić u Karl. Vladičanstvu, Knj. 1, str. 94 piše ovako: “...Godine 1701 pobune ce ovi Srbi (iz Topuskog i okoline) — naseljenici, jer ih je biskup sa svojim činovnicima užasno zlostavljao, nagoneći ih da plaćaju desetak (harač) i druge namete. Srbi ce tome odupru, a biskup ih stade progoniti sa zemalja pa naseljavati tuda svoje ljude. Kad ce Srbi i tome odupreše dođe biskup glavom (lično) u Topusko i stane narod globiti i pleniti pre ko podbana Stjepana Jelačića. PET STOTINA Srba ustanu na oružje i osujete biskupove namjere. Najposle ce nekako umire i Srbi ostanu «a zemljama, a kasnije prestanu biti kmetovi, i dobiju zemlju kao i ostali Graničari...”
Dakle, nije bio sladak srpski hlebac u tim krajevima, naročito kada je zavisio od naše “braće” Hrvata, ili rimske kurije, i ako su ih Srbi svojim junaštvom oslobodili od Turaka (a 1918 i od Austrije), koji su Turci nad njima vladali preko skoro stotinu godina. Godine 1713 Karlovački Sabor je dodelio Karlovačkom Vladiki i ova sela: Sjeničak, Slavsko Polje, Utinju i Trebinju. Banija je uglavnom naseljena Srbima u tri perioda i to: Prvo između 1640 i 1680 godine; drugo između 1683 i 1699 godine; i treće posle Beogradskog mira 1739 godine, kada je prešlo podosta naroda iz Bosne i dopunili pomenuta mesta, naselili Vojnić i druga mesta, tako da je broj Srba iznosio tada 15,000 (Vidi: Kukuljević “Književnik” I, strana 93; “Spomenik Hrvat. Kraj”. Knj. II i III; Rački “Starine” IV str. 203).
Sindjel Dimitrije Dusan Balac