Zapadni Srbi

Republika Srpska - Kratak istorijski pregled

Detalji
Datum kreiranja: 08 Februar 2015

Indeks članaka

Strana 5 od 7

 Najstarija praistorijska nalazišta u Bosni potiču iz mlađeg kamenog doba. To su Butmir kod Sarajeva, Donji Klakar kod Broda i Kraljevine kod Novog Šehera. Od njih je najviše proučen Butmir, koje je svetski poznato nalazište. Naselja čisto bronzanog tipa u Bosni nema; sva naselja s tim materijalom su dugotrajna, održavaju se kroz više vekova i perioda, a u njima je bronzano doba samo etapa. Od takvih poznata su pobliže naselja u okolini Sarajeva, posebno na Debelom Brdu, koja delimično obuhvataju razdoblje od kamenog doba, pa sve do rimskih vremena, zatim Varvara u prozorskom srezu i Cungar kod Cazina. U taj niz dolazi i vrlo važno sojeničarsko ili nakoljsko naselje kod Ripča, u bihaćkom kraju, i bogato, isto tako sojeničarsko, naselje u Donjoj Dolini, kod Gradiške, jedno od dosad najbogatijih na celom Balkanu. Halštatski period u predistoriji BiH zastupljen je vanredno bogatim nalazištima na Glasincu, u podnožju Romanije, gde je ogroman broj humki (oko 5.000) pun oružja, nakita, pribora i svakojakog drugog materijala. Nešto mlađa od Glasinca je nekropola ravnih grobova u Sanskom Mostu. Nekropola u Jezerinama kod Bihaća u najvećoj meri pripada latenskom periodu, a čisto latenska je ona u Ribićima.

 Predrimsko i rimsko doba

 Za najstarije stanovništvo Bosne smatraju se Tračani, a poslije njih Iliri, koji su imali više plemena. Prve veze tih plemena sa svetom počinju preko grčkih kolonista sa dalmatinskih ostrva i iz Dirahijuma (Drača) i Apolonije (Pojana) iz Albanije. U 4. veku pre Hrista osnovana je na Neretvi veća grčka kolonija, Narona, koja je postojala nekoliko vekova i vršila veliki uticaj na svoje zaleđe. Sredinom 4. veka prodrli su Kelti u zemlje oko Save i u unutrašnjost Bosne i ostali su tu duže u nekim oblastima. Uticaj Kelta je primetan kod ilirskog plemena Japoda u Bosanskoj Krajini, oko Bihaća.  

Kao istorijski činilac javljaju se ilirska plemena i njihova država tek oko 230. p. n. e. U to vreme, radi gusarenja svojih primorskih saplemenika, došli su u sukob s Rimljanima. Iz sukoba su se razvili ratovi i postepeno rimsko osvajanje unutrašnjosti Balkana. Oko 168. p. n. e. sva ilirska država (nazivala se »kraljevina«), bar što se tiče pristupačnih primorskih predela, bila je pod vrhovnom vlašću Rimljana. Ali, Rimljanima je trebao čitav jedan i po vek da potpuno pokore zemlju, koja je uporno branila svoju slobodu. Poslednji veliki ilirski ustanak savladan je tek 6-9. nove ere. Posle toga, godinama je trajao mir. Svojom poznatom administrativnom sposobnošću Rimljani su uredili zemlju nakon čega počinje proces romanizacije stanovništva. Romanizacija je bila intenzivnija u Primorju i duž reka Save i Neretve, kao i duž puteva, nego u teže pristupačnoj i opasnoj unutrašnjosti. Proces romanizacije bio je već toliko uzeo maha, naročito preko vojske, da od 3. veka Iliri sarađuju u poslovima carstva, daju svoje vojne zapovednike, od kojih neki čak postaju rimski carevi. To je vreme, koje Momzen naziva »ilirizacijom rimske vojske i uprave«. Pri definitivnoj podeli Rimskog carstva, 395, provincija Dalmacija je potpala pod zapadnu sferu uticaja. U provinciji Dalmaciji, čija je granica na istoku išla do Rudnika i do doline gornje Drine, nalazila se i čitava Bosna. Još pre propasti Zapadnog carstva (476.) Bosnu su osvojili Goti, ali su je napustili tridesetih godina 6. veka. Od tada je Bosna dugo vremena bila pod Vizantijom.

Srednjovekovna Bosna 
Knez Časlav i kralj Bodin  

Sredinom 7 vijeka Bosna je uglavnom bila naseljena slovenskim elementom. Car Konstantin Porfirogenit u De administrando imperio piše da su Bosnu naselili Srbi. Organizacija Južnih Slovena bila je plemenska i demokratska. Od 9. vijeka, uslijed opasnosti od stranih zavojevača, uređene su jače državne zajednice; na istoku kod Srba prema Bugarima, a na zapadu kod Hrvata prema Francima. Bosna je zadugo bila podijeljena u više nepovezanih župa, koje su podlijegale čas jednoj čas drugoj strani. Za vrijeme Časlava (931—960) i Bodina (1081 —1101) Bosnom je vladala jedna srpska dinastija. U 9. vijeku, završen je u njoj i proces pokrštavanja, kojem su se najduže odupirala gusarska plemena oko Neretve, Neretljani. Od početka 12. vijeka počelo je širenje Mađara na Balkan. Poslije zauzimanja Hrvatske (1102) i dalmatinskih gradova (1107—1110), oni su se okrenuli prema Bosni i nju su osvojili i nju (1136). Kako je došlo do toga, nije pobliže poznato. Zna se samo, da je to bilo vrijeme srpsko-mađarskog saveza i uskih porodičnih veza, stvorenih ponajviše radi zajedničke borbe protiv Vizantije. U Bosni su vladali banovi, koji su priznavali vrhovnu vlast mađarskoga kralja.

 Prvi banovi  

Prvi poznati bosanski ban bio je Borić (1150—1163), koji je kao vazal Mađarske ratovao s Vizantijom u Braničevu. On je bio svrgnut s vlasti, jer je u dinastičkim borbama Mađarske bio na suprotnoj strani od kralja pobednika, Stefana IV. Bosna je tada za kratko vreme došla ponovo pod vrhovnu vlast Vizantije. Novi, u narodu veoma omiljeni ban Kulin (1180—1204), borio se uspešno zajedno s Mađarima i Srbima protiv vizantijske prevlasti. Inače je njegova mirna vladavina zapamćena kao doba sređenosti i blagostanja. Kulin je optuživan da je štitio bogumile, pa čak i da je i sam prešao u njihovu veru, ali se javnim odricanjem oslobodio neprilika. Njegovi naslednici, koji nisu imali njegovu vladarsku veštinu, imali su zbog toga velike probleme s papinskom kurijom i Mađarima, jer su dopuštali narodnoj crkvi nesmetan razvoj. Ban Matej Ninoslav (1233—1250) je čak odoleo jednom opasnom krstaškom ratu protiv njega i njegove zemlje. Jedva je ostao na vlasti i to pomoću izjava odanosti rimskoj crkvi.

 Kotromanići  

Posle njegove smrti Bosnu su osvojili Mađari i podelili je na više oblasti. U užoj Bosni, tj. u oblasti oko izvora reke Bosne, ostao je na vlasti Ninoslavov rođak, ban Prijezda, koji se smatra osnivačem dinastije Kotromanića. U istočnoj Bosni, u oblasti Soli i Usore, vladao je od 1284. srpski kralj Dragutin, inače mađarski zet. Njegova kći Jelisaveta udala se 1284. za Prijezdinog sina Stefana I Kotromanića. Na osnovu te bračne veze, Tvrtko je pretendovao da nasledi celokupno srpsko kraljevstvo.

 Šubići i Stefan II  

Za vreme borbi za presto u Mađarskoj, pošto je Arpadova dinastija izumrla, dolazi do velikog uticaja hrvatsko-dalmatinske porodice Šubića, koja se zalagala za to da Karlo Robert sedne na presto Ugarske. Glava te porodice, knez Pavle Šubić, dobio je 1299. izvesne delove Bosne, a posle, osvajajući nove oblasti Bosne i potiskujući Stefana I, i čitavu njegovu oblast (1305). U Bosni je tada na vlasti bio ban njegov sin Mladen Šubić (1305—1322). Ali on nije znao da održi očeve tekovine. Bezobziran i nasrtljiv, on je okrenuo protiv sebe veliki deo suseda i podanika, a došao je u sukob i sa srpskim kraljem Milutinom i s mađarskim kraljem Karlom. U borbi s ovim drugim on je izgubio vlast, uklonjen je sa svog upravnog područja i odveden je u Hrvatsku. Kao pomagač mađarskog kralja protiv Šubića istakao se Stefan II Kotromanić, koji je nekoliko godina pre toga bio vraćen na očev presto kao Mladenov kletvenik. Stefan II je bio oprezan, ali aktivan vladalac. Obično je koristio nesreće i meteže drugih da ojača svoju vlast. Padom Šubića on se okoristio na zapadu svoje države uzimanjem delova Završja. Kad su posle smrti kralja Milutina nastale u Srbiji borbe za vlast, on je zauzeo Hum (1322—1326), i time se zamerio Nemanjićima. Car Dušan mu to nikada nije mogao oprostiti i četvrt veka kasnije (1350), preduzeo je vojni pohod na Bosnu, da povrati izgubljene teritorije.

 Posle smrti kralja Dragutina i poraza njegovog sina Vladislava u Srbiji i na Rudniku (oko 1324.), Stefan je stavio pod svoju vlast i Soli i Usoru. Novi mađarski kralj, Ludvig Veliki, ukazivao mu je veliku počast i uzeo je njegovu kćer Jelisavetu za ženu (1353). Stefan II je ojačao Bosnu, ujedinio je od Drine do Cetine i Vrbasa, dao joj izlaz na more i tako snažnu i uglednu ostavio ju je 1353. svom nasledniku Tvrtku I.  

Tvrtko I Kotromanić

 Tvrtko je bio najslavniji vladar Bosne, a po majčinoj liniji bio je Nemanjić. Njegov pradeda bio je srpski kralj Dragutin. Tvrtko je na presto došao mlad, sa petnaestak godina. Imao je mnogo neprilika prvih godina s Mađarima, koji su mu uzeli zapadni Hum kao miraz uz Jelisavetu (1357), i kasnije s pobunjenom vlastelom u zemlji, s kojom je bio i njegov brat Vuk (1366—1367). Kada je Tvrtko, pomoću Mađara, ugušio tu bunu, počeo je da sređuje odnose u zemlji, a 1374. je, u savezu s knezom Lazarom, pobedio Nikolu Altomanovića i dobio njegove oblasti - Podrinje i delove Raške. U Mileševi, na grobu Sv. Save, Tvrtko se krunisao 1377. za kralja Srba i Bosne: „Po milosti Božjoj kralj Srbljem, Bosni, Pomorju i Zapadnim stranama“. Od tog vremena Tvrtko je preuzeo ime/titulu Stefan i nije je se odrekao do kraja života.  

Kasnije, 1378—1385, Tvrtko je svoju vlast proširio u trebinjskoj oblasti, Konavlima i severnoj Zeti. Iskoristio je borbe u Mađarskoj, do kojih je došlo posle smrti kralja Lajoša I (1382), i dobio je od njegovih naslednika Kotor. Posle je otvoreno pomagao bunu hrvatskih velikaša protiv Mađarske, i s knezom Lazarom bio saveznik napuljske dinastije. Knezu Lazaru je pomogao i u Kosovu (1389). Pred kraj života, 1388—1390, Tvrtko je nastojao zadobiti pod svoju vlast Dalmaciju, u čemu je i uspeo. 1. avgust 1390. zabeležena je prvi put njegova ponosna titula: »Kralj Raške, Bosne, Dalmacije, Hrvatske i Primorja«. Ali, usred tih uspeha, on iznenada umire oko 17. mart 1391., ostavivši kao i car Dušan, nedovršeno svoje veliko delo. Njegovi nasljednici gube Tvrtkove tekovine, dolaze u zavisnost čas od Turaka, čas od Mađara, i postaju ponekad oruđe svoje ojačale vlastele (Hrvoje Vukčić, Sandalj Hranić, Pavle Radenović i dr.).

 Propast i turska najezda  

Sinovac Tvrtkov, Dabiša, vladao je vrlo kratko (1391—1395), i ostavio je vladu u nasljedstvo svojoj slaboj kraljici Jeleni. Jedan jak upad Turaka u Bosnu, 1398, natjerao je velikaše, da na upravu zemlje dovedu nekog s više autoriteta. Tako je došao za kralja Stefan Ostoja. Od 1404. on je dobio kao kraljevskog protivkandidata Tvrtka II Tvrtkovića. — Bosna je otada bila često poprište građanskih borbi. Ni naočigled opasnosti od turske najezde, sebični i kratkovidni ljudi nisu mogli da obuzdaju svoje strasti i prohtjeve. Dva kralja u Bosni u isto vrijeme javljaju se više puta. Poslije Ostojine smrti (1418) javlja se kao kralj njegov sin Stefan Ostojić (1421), za vlade Tvrtka II Nekoliko godina kasnije, protiv istog Tvrtka, diže se 1432. drugi sin Ostojin Radivoj.

 Za vrijeme tih borbi Srbi su od Mađara dobili Srebrenicu (1412), Dubrovčani su otkupili Konavle (1419, 1427), a što je najgore, Turci su ušli u zemlju i učvrstili se u gradovima Hodidjedu i Vrhbosni. Kralj Stefan Tomaš (1443. do 1461), koji je od svih nasljednika Tvrtkovih imao ponajviše državničkog, mogao je samo s bolom gledati neminovno srljanje u propast. Domaća vlastela držala je delimično otvoreno stranu Turaka i pozivala ih je u svoja razračunavanja kao pomagače i sudije, katolička oštra gonjenja gurala su bogomile u protivnike državnog poretka, Mađarska pomoć mogla se je dobiti samo uz skupe ustupke na račun državne samostalnosti i cjeline. Kralj Tomaš pokušao je da ženidbom svog sina Stefana s Jelačom, kćeri i nasljednicom despota Lazara, ujedini Bosnu i Srbiju za zajednički otpor Turcima, ali je taj pokušaj, i ako izveden, došao kasno. On je samo ubrzao katastrofu Srbije (1459), a domalo doveo i sultana protiv Bosne. Neslavno, bez ijedne borbe, Bosna je pala 1463. Nešto duže držala se Hercegovina, ali su i tu sablazne scene borbe između oca i sina podrivale snagu otpora. 1482. došla je najposlije i ona pod tursku vlast. — Mađari su pokušavali u više prilika, da preotmu Bosnu od Turaka. Oni su dali i jednog novog kralja, Nikolu Ujlaku-a (Iločkog) (1471—1477), preduzeli su i jedan uspješan pohod do Sarajeva, u kom se naročito odlikovao despot Vuk (Zmaj Ognjeni Vuk) (1480), ali to nije moglo izmijeniti neminovni razvoj događaja. Turci su prodirali stalno. Srebrenička banovina pala je 1512, Beograd 1521, i najposlije dugo i uporno branjeno bosansko Jajce 1528, i Turci su postali neosporni gospodari Balkana.  

Dobar dio bosanskog plemstva bio je otprije u vezama s Turcima. Jedan dio bio je čak na njihovoj strani u borbi protiv katolika i Mađara. Stoga je on dosta lako prešao na islam (Hranušić, Hercegović, Borovinić, Branković, Vranešević itd.). Neki su to činili da očuvaju povlašteni položaj, neki iz ličnih motiva. — Turci su uveli u zemlju svoje agrarne uredbe i spahijski sistem, koji su se dosta brzo osjećali kao veliki pritisak na radni narod. Vjerska gonjenja javila su se dosta brzo i bila su često vrlo surova. Danak u krvi bio je strašan. Radi toga mržnja hrišćana protiv turske vlasti bivala je sve veća i bili su spremni na svaku političku kombinaciju protiv Turaka. Čak i pravoslavne vladike, kao Sv. Vasilije Ostroški, nisu se ustručavali ući u veze s Rimom, samo da bi se oslobodili turskoga jarma.

 Osnivanje Sarajeva i sandžaka Bosna  

Napadi na Bosnu vršeni su uglavnom iz Skopskog krajišta (osnovanog još 1392.) koje je nadziralo sve okolne vazalne oblasti. Napadi su išli preko Zvečana koji je zauzet 1396. Napade su vodili udžbegovi ("begovi krajišnici") Ishak-beg i njegov sin Isa-beg Ishaković. Ovaj drugi 1448. (po drugima tek 1455.) osvaja tvrđavu Hodiđed i trgovište Saraj-ovasi ("Sarajsko polje") pod njim, u župi Vrhbosna, i tu uspostavlja svoj has ali sam nikada nije postao namesnik vilajeta Vrhbosna. Od 1457. on počinje da podiže svoje čuvene zadužbine u Sarajevu.

 Bosanski sandžak nastaje 1463. nakon pogubljenja Stefana Tomaševića a za sedište mu je uzet novi grad Sarajevo. Obuhvatao je teritorije zauzete od bosanskog kralja, Pavlovića i Kovačevića, do tada osvojeni deo Hercegovine i ranije vilajete u Raškoj koji su bili has Ishak-bega (kasniji Novopazarski sandžak). Obim mu je smanjen iste godine u protivofanzivi kralja Matije Korvina. Ovde je isprva primenjen sistem subašluka a kasnije su osnovane nahije sa seraskerima. Da bi smirili nezadovoljstvo koje je kod sitnih plemića koji su prihvatili tursku vlast proizveo gubitak mnogih feudalnih prava, ali i osećajući se nesigurni od Ugara na svom novom posedu, Turci od 1465. do 1476. obnavljaju Bosansku kraljevinu u severnom delu Bosanskog sandžaka kao koridor prema Jajačkoj banovini. Ova nevelika formacija obuhvatala je oblast oko 6 gradova severno od Lašve. Na čelo joj je postavljen Matija (Radivojev) Kotromanić, renegat oženjen Turkinjom iz Stambola, sa rezidencijom u Vranduku. U ovoj oblasti nije bilo dvovlašća niti su tu delovale ikakve turske vlasti. Kako Matija nije mogao zadovoljiti bosanske vlastelinčiće on je svrgut negde pre 1471. i zamenjen Matijom Sabančićem, plemićem iz Vrhbosne. 1476. na mesto bosanskog kralja postavljen je Matija Vojsalić koji je imao nameru da ga priznaju i Ugari pa su mu iz tog razloga gradove opseli Turci. Izbavio ga je ugarski kralj ali to ujedno bi i to kraj bosanskog kraljevstva.  

1470. osnovan je Hercegovački sandžak koji je proširen na račun Bosanskog. Sedište mu je u Foči. Oba sandžaka potpadaju pod rumelijskog beglerbega.

 Posle osvajanja Husrev-bega osnovan je 1537. i Kliški sandžak. Ofanzivna uloga Bosanskog sandžaka tada je dodatno naglašena premeštanjem sedišta u Banja Luku 1553. gde je ostalo do 1663.  

1579. osnovan je Karlovac sa namerom da se spreče upadi u Kranjsku i dalje. Kao odgovor na ovo, ali i u želji da se pojača eksploatacija podanika 1580. stvoren je Bosanski ajalet (tj. pašaluk). Prvi beglerbeg mu je Ferhat Sokolović. Osnovan je izdvajanjem Bosanskog, Hercegovačkog, Kliškog, Krčkog i Pakračkog sandžaka iz Rumelijskog a Zvorničkog i Požeškog iz Budimskog beglerbegluka. Nakon osnivanja ejaleta Bosna postaje njegova središnja oblast i matica.

 Ustanci  

Ustanci u Bosni i Hercegovini bili su vrlo česti. Od njih je najvažniji ustanak vojvode Grdana, s kraja 16. veka, u vezi sa akcijom pape Klementa VIII, koji je hteo da pokrene širu borbu za oslobođenje balkanskih hrišćana.

 Pred kraj 17. veka hrišćani Hercegovine pridružili su se, u velikom broju, mletačkoj vojsci, koja je ratovala protiv Turaka. Princ Eugen Savojski je1697. u smelom naletu prodro do Sarajeva, opljačkao ga je i odveo sa sobom veliki broj ljudi, delom kao roblje (muslimane), a delom kao prisilne koloniste (pravoslavne). Spomen o tom pohodu, usled toga, nije ostao mnogo slavan.  

Opadanje moći Otomanske carevine

 U 18. vijeku Bosna i Hercegovina je postala periferna oblast Osmanskog carstva. Muslimanski redovi zbijaju se i postaju gušći, jer se u zemlju povlače potisnuti muslimani iz Slavonije i Dalmacije. Između 1718. i 1739. godine, severnim delovima Bosne uz reku Savu vladaju Austrijanci. Ovo područje pod austrijskom upravom je u literaturi poznato kao Severna Bosna ili Kraljevina Bosna. Dokaz porasle muslimanske snage pokazuje donekle njihova pobjeda nad Austrijancima kod Banje Luke 1739. Ali 18. i 19. vijek su bili vreme naglog opadanja moći turske carevine. Posrnulost središta povlačila je za sobom i opadanje pokrajina. U Bosni je počela obijest pojedinih vezira, koja se odlikovala korupcijom i brutalnošću. 1777. je objavljeno pravo nasljedstva za spahiluke. Bosanski begovi videli su opadanje moći i krivicu za to pripisivali su novim reformama, koje tobože nisu u muslimanskom duhu, i Osmanlijama »Turkušama«, kao da su oni nosioci pokvarenosti. Stoga su od 19. veka počele česte borbe bosanskog begovata za lokalnu autonomiju, za čuvanje starog reda i za isključenje Turkuša iz službe u Bosni i Hercegovini. Od tih pokreta najznamenitiji je Husein-bega Gradaščevića, »Zmaja od Bosne«, kapetana grada Gradačca, 1831.. U vezi sa Škodra-pašom Bušatlijom on je krenuo protiv sultanove vojske i postigao je uspjehe. Ali nevješt i nadut, nije znao da se održi, i kad je 1832. na njega krenula nova carska vojska, potpomognuta od hercegovačkih begova, Husein je bio potučen i morao je da beži iz Bosne. Potpuni slom upornog i konzervativnog bosanskog begovata dovršio je Omer-paša 1851—1852.  

Hercegovački ustanak

 Od druge polovine 19 veka učestali su ustanci raje u Bosni i Hercegovini. Razloga je za to bilo više: agrarni pritisak, koji je od obligatnog uvođenja kmetovske trećine, od 1848., bivao sve teži, nesavesno prikupljani i veoma povišeni porezi, neposredni primeri oslobođenja Srbije i borba Crne Gore. U borbama begovata s Turkušama raju su pozivale obe strane, davale joj oružje i time podizale njeno samouverenje. Pored toga, bilo je i nacionalne agitacije. Hercegovački ustanak iz 1852. i 1857. pokrenuo je nesumnjivo crnogorski knez Danilo. Zatim je 1858. izbila Protina buna u Obudovcu. Ustanak Luke Vukalovića 1861. u vezi je s nacionalnom propagandom omladine i revolucionarnim planovima Italijana i Mađara. Poslednji veliki narodni ustanak iz 1875. uveo je u rat protiv Turaka Srbiju i Crnu Goru, a zamalo i Rusiju s Rumunijom. Taj veliki rat je završen Berlinskim Kongresom 1878., koji je dao Austrougarskoj mandat da okupira Bosnu i Hercegovinu. Austrougarska vojska je na osnovu tog mandata ušla u Bosnu, ali tek pošto je pretrpela velike gubitke u ljudstvu, naročito kod Doboja i Sarajeva, gde joj je otpor pružio Hadži Lojo.  

Aneksija

 Austrijska uprava u Bosni trajala je 40 godina, 1878—1918. Da suzbije srpsku nacionalnu svijest, ona je s planom razvijala »bosanski« patriotizam i njegovala kult bosanske prošlosti. Sistematski je sijala mržnju između naroda, da ih, zavađene, lakše izigrava i onemogući za zajedničke akcije. 7/10 1908. proglašena je aneksija Bosne Austrougarskoj. To je izazvalo proteste pravoslavnih i muslimana u Bosni, o čijoj se sudbini rješavalo bez njihovog sarađivanja. U Srbiji je uzbuđenje radi tog akta dovelo do ratne opasnosti, u ostaloj Evropi, osim Njemačke, do opšte osude.  

1910. Bosna i Hercegovina dobile su ustav i svoj sabor, podijeljen po konfesijama. U strahu od Srba, vlast je preduzimala često brutalne mjere protiv srpskih društava, čak i najnevinijih (1913, za vrijeme skadarske krize, bio je obustavljen rad u svim društvima, a neka su bila potpuno zabranjena) i protiv srpske štampe. 1914. spremani su veliki vojnički manevri u Bosni i Hercegovini. Na sam Vidovdan, priređivač tih manevra, austrougarski prestolonasljednik Franc Ferdinand sa suprugom, demonstrativno je priredio vožnju kroz sarajevske ulice; tom prilikom su oboje poginuli od revolverskih hitaca omladinca Gavrila Principa. To je dalo povod za veliki Svjetski Rat. U njemu je pravoslavni elemenat Bosne i Hercegovine trpio strahovite progone i stradanja. 3/11 1918. prestala je austrijska uprava u zemlji, a vlast je preuzelo Narodno Vijeće.

 Prvi svetski rat  

Neposredni povod za rat je bio atentat na naslednika austrougarskog prestola, nadvojvodu Franca Ferdinanda u Sarajevu 28. juna 1914, koga je ubio Gavrilo Princip, Srbin iz Bosne, koja je tada bila deo Austrougarske. Objava rata Austrougarske Srbiji aktivirala je niz savezništava koja su pokrenula lančanu reakciju objava rata. Do kraja avgusta 1914. veći deo Evrope se našao ratu.

 U DANIMA koji su usledili posle atentata na prestolonaslednika Ferdinada antisrpsko raspoloželje se osećalo na svakom koraku u celoj Austrougarskoj. U Bosni i Hercegovini oformljena je specijalna milicija, pretežno od muslimanskog življa, sa jednim jedinim zadatkom da progoni Srbe.  

Posebna umotvorina austrougarske kaznene politike bilo je hašenje talaca i njihova bezrazložna likvidacija. Naravno, taoci su bili najviđeniji i najugledniji Srbi:učitelji, sveštenici, trgovci,činovnici... Među njima su bili i nacionalne veličine, kao što su književnici Aleksa Šantić i Svetozar Ćorović. Uhapšeno je i proterano oko 5.500 viđenijih Srba, 460 je osuđeno na smrt.

 Surovost austrougarskih okupacionih vlasti najbolje se vidi preko više iskonstruisanih suđenja intelektualcima, učiteljima, nastavnicima, đacima i studentima, u Sarajevu 1914, 1917, u Banjaluci 1915-1916, u Bihaću...  

Sve srpske štamparije su razrušene, a mašine skrhane, kako bi se onemogućilo bilo kakvo izlaženje srpskih listova.

 Jedna poslovica veli: kad bog hoće nekoga da kazni, on mu prvo pamet oduzme. Tako će ovi zločini, vandalizmi i pogrom jednog naroda biti uvod u nestanak jedne od najmoćnijih evropskih monarhija.  

Cela monarhija je pretvorena u ludu kuću - piše tih dana beogradski ”Trgovinski glasnik“ - "pored strašne krize, koja stalno tamani trgovce i zanatlije i uveličava vojsku besposlenih, sada na svim linijama vlada potpuni darmar, koji će ovu nesretnu državu zaviti još u crnji veo i ubrzeti njenu konačnu propast.”

 U novosadskoj “Slobodi” mogao je da se pročita i ovaj zapis:  

“Policaji su se smejali, dok su mangupi rušili, a vojska je bila ravnodušna. Štaviše, jedan je oficir izjavio jednom mađarskom novinaru ‘da vojsci nije bilo ni na kraj pameti da spreči zulume ogorčenog naroda’. Protiv nekoliko Srba vojnika poveden je postupak, jer su hteli sprečiti pljačkanje mangupa. Isto ovako shvatanje ima i sarajevska policija, koja ravnodušno gleda sve što čine mangupi. Uhapšen je jedan Srbin policaj, jer je hteo zadržati mangupe od rušenja. Sve srpske štamparije su razrušene, a mašine skrhane, te zasada ne može nijedan srpski list izlaziti.

 Sarajevska vlada je proterala preko 4.000 Srba iz Srbije i drugih krajeva, koji su se nastanili u Bosni i Hercegovini. Proterani su čak i muzikanti Cigani, iako si imali svoje kuće u Bosni, samo zato što im je neko od predaka bio rođen u Srbiji. Desilo ono najgore: Srpski narod pravoslavne veroispovesti u Bosni proglašen je van zakona.  

SVE DO TEMELjA U SVOM prvom naletu pomahnitala rulja je najpre zapalila srpsku zastavu i onda krenula prema kući oca jednog od atentatora Nedeljka Čabrinovića, kafani i trgovini samlevene kave, Vase Čabrinovića, u Ulici Franje Josifa. Usput su polupali sav nameštaj i prozore kafane “Park”, koja je bila vlasništvo jedne udovice Srpkinje i stolarsku radnju “Stanišić”. U Čabrinovićevoj kući sve je uništeno.

 Njegova imovina postala je meta pljačkaša. Sliku svakodnevne pustoši i vandalizma nisu mogli da sakriju ni austrougarski listovi. Iz dana u dan navodili su primere “mahnitosti mržnje”. Opisivali su kako je razularena masa “upala u veliku trgovinu pokućanstva braće Vekić. Demonstranti su i tu na kući porazbijali prozore, a od silnog i skupocenog pokućanstva nije ostao ceo ama ni jedan sto. Sve je uništeno, porazbijano i izbačeno na ulicu. Vele, da tu ima štete oko 20.000 kruna".  

“Preko puta od Vekića nalazi se ‘Mis Irbijin zavod’, gde je i ‘Zadruga Srpkinja’. I ova je sva kuća demolirana, a sve, što je bilo u njoj, uništeno. Pedest koračaja odatle leži Pešutov raskošno uređeni ‘Hotel Imperijal’, koji drži udova Maksima Prnjatovića. Sve su, što se tu nalazi, demonstranti razbili: stolove, stolice i drugi nameštaj, prozore itd. I odatle je sve izneto na ulicu i slomljeno."

 Ausrijskim listovima pridružuje se i budimpeštanski “Mađarorsag”:  

“Sarajevski Hrvati, Muslimani i Jevreji uništili su otprilike hiljadu srpskih trgovina i privatnih stanova. Šteta je ogromna. Neki je cene na deset miliona kruna. Značajno je da se sve to desilo u prisustvu vojske i policije. Rulja je u svome neobuzdanom besu mogla da ruši i razorava, a nisu je sprečile vojska ili policija. Čak i onda, kada je već bio proglašen preki sud, rulja je napala kuću Srbina Katića i tamo počinila grdnu pustoš!”

 Dopisnik iz Budimpešte posetio je krojača Dušana Besarovića kome su sve uništili. Nijedna stvar u stanu nije ostala čitava! Šteta je preko 80.000 kruna. “I trgovina Srbina Prnjatovića posve je uništena. Sva roba je izvučena i pobacana na ulicu. Šteta iznosi do po miliona kruna.”  

Dopisnik “Mađarorsaga” je bio zaprepašćen kada je video kako se razaraju sve srpske škole, pa čak i dom za srpsku siročad.

 "Neki Srbi su se žalili odeljnom predstojniku Zuruniću i tražili da se srpsko stanovništvo zaštiti", piše mađarski novinar i nastavlja: “Zaštita” je najzad došla: proglašen je preki sud. No i posle toga je rulja nasred ulice napala vladinog poslanika dr Vasića. Vasić se spasao samo tako što je jedan školski nadzornik uspeo da uveri rulju da je Vasić - katolik. Rulja je uništila i sav nameštaj u srpskom klubu, a taj nameštaj je nabavljen tek prošlog meseca za 20.000 kruna. Nameštaj je sav iskrhan i pobacan na ulicu. Sa sprata bačen je čak i bilijar.  

- Uhapšeni zlatar Nikola Mitričević pušten je na slobodu, jer se dokazalo da je samo iz puške pucao u vazduh (bio je optužen da je bacio bombu), kada je rulja navalila, da mu opljačka zlatarnicu.

 - Trgovac Jovičić je sa revolverom u ruci dočekao rulju, kada je navalila u radnju mu. Neki Krajna je poginuo, a dva demonstranta su ranjena.  

- Prekjuče se po Sarajevu bio proneo glas da Srbi spremaju protivdemonstraciju. Tada je zapovednik vojnog kora pozvao k sebi nekolicinu uglednih Srba i rekao im: ’Gospodo, upozoravam vas, da su moji topovi napunjeni!‘ - Uhapšen je neki bolničar, Srbin, što je navodno tešio ranjene Srbe u bolnici da ne tuguju, već neka se raduju, jer Bog svagda pomaže Srbima, pa će im i sad pomoći. Uhapšen je i policaj br. 65. što je hteo da razgoni rulju, kada je napadala Srbe.

 - U Sarajevu je danas mir. Samo ruševine podsećaju na počinjena divljaštva. Ali u vazduhu miriše barut.”  

Posle nezapamćene pohore u dotadašnjoj civilizovanoj Evropi, i ako je koja radnja ili kuća u Sarajevu slučajno ostala nedirnuta, njen vlasnik nije smeo da se vrati.

 Ivo Andrić je te dane opisao kao “sarajevsku mahnitost mržnje”.  

Jozef Redlih, profesor bečkog univerziteta i vrlo ugledni političar u svojim dnevničkim beleškama, 22. novembra 1914. godine, piše: “U Hrvatskoj sprovodi Frankova partija režim užasa. U Sremu je ubijeno deset hiljada Srba... Koliki je broj ubijenih Srba u Bosni i Hercegovini, to ne zna niko... I tamo se sprovodi sistematska politika istrebljenja pravoslavnih...” Mesec dana ranije zapisaće da južnoj Ugarskoj (čitaj Srem, Banat i Bačka) ”išpani i komesari vode rasni rat protiv Srba. Stotine i stotine su uhapšene bez ikakve krivice”. Hiljade Srba završilo je po logorima u Mađarskoj i Austriji. U Aradu je internirano skoro 3.500 i to bez onih iz Sarajeva.

 Prema podacima, do kojih je došao poznati književni istoričar, Pero Slijepčević, “kroz logor u Doboju, prošlo je preko 16.000 muškaraca i isto toliko srpskih žena i dece, tako da je Doboj, uz Arad, bio grobnica našeg sveta”.  

“Zločini nad Srbima u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, a posebno u Bosni, s obzirom na neposredne počinioce, i okolnosti pod kojima su izvršeni, bili su, u stvari, samo početak one velike drame koja će u Drugom svetskom ratu, u vreme postojanja hrvatsko-muslimanske države, dostići svoj vrhunac i po mnogo čemu približiti se strašnom masakru Turaka nad Jermenima u Prvom svetskom ratu”, zapisaće Vasa Kazamirović.

 O zločinima nad Srbima u Bosni i Hercegovini raspravljalo se i u Skupštini Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, potom Kraljevine Jugoslavije.  

“Na sednici održanoj 2. juna 1921. godine, narodni poslanik Dragutin Janjić izneo je, između ostalog, podatke o zločinima koje su ‘šuckori’, predvođeni muslimanskim uglednicima, počinili u Hercegovini. Kao poseban primer naveo je da je u selu Bogojeviću kod Trebinja pobijeno od šuckora-muslimana osamdeset i troje srpske dece, a obešeno 85 odraslih. Izneo je da je šuckore, među njima i one koji su na drumu za selo Tuli ubili 17, ni krivih ni dužnih Srba, predvodio trebinjski beg Feiz-aga Salaković iz Lastve.”

 “Poslanik Milan Božić je 1937. godine, na sednici Narodne skupštine od 23. februara, izneo, da je u Bosni i Hercegovini obešeno i streljano oko 1.600 Srba presudom vojnih sudova u Čajniču, Višegradu, Rogatici, Sarajevu, Foči, Zvorniku, Srebrenici, Vlasenici, Mostaru, Trebinju, Bileći, Gacku, Nevesinju i Tuzli. ’Ali najviše svijeta‘, rekao je Božić, ‘izginulo je u Bosni i Hercegovini bez suda, a njihov tačan broj nije se mogao ustanoviti’.”  

Srbi su uglavnom slati na stratišta bez sudske presude, na osnovu sumnji ili potkazivanja. Propisi doneseni početkom rata omogućavali su vojnim vlastima takvo ponašanje. Po njima, specijalno odeljenje pri Vrhovnoj komandi, moglo je da radi šta hoće i da nikom ne polaže račun. Hapsili su, streljali ili vešali koga su hteli i kad su hteli.To je uzelo takve razmere da je morala da interveniše vlada iz Beča, na čiji zahtev je i sam car Franc Jozef, pismeno 19. septembra 1914. godine, naredio Vrhovnoj komandi da smesta upozori sve da naloge za hapšenje smeju izdavati samo na osnovu “teško optužujućih elemenata”.

 Kraljevina SHS i potom kraljevina Jugoslavija  

Po završetku Prvog svetskog rata stvorili su se uslovi za stvaranje države koja bi okupila Južne Slovene koji su živeli na području Srbije, Crne Gore i slovenskih delova Austrougarske. Kraljevina Srbija je na početku Prvog svetskog rata za svoje ratne ciljeve postavila ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca, donošenjem Niške deklaracije 7. decembra 1914. godine. Ubrzo je usledilo formiranje Jugoslovenskog odbora u Londonu 1915. godine i Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje 1917. godine. Konkretni pregovori o uređenju buduće države vođeni su neposredno u dva navrata - na Krfu 1917. godine kada je doneta Krfska deklaracija i u Ženevi 1918. godine kada je potpisan Ženevski sporazum. Nakon rata, pod vođstvom Jugoslovenskog odbora u Zagrebu je formirana Država Slovenaca, Hrvata i Srba, dok su istovremeno crnogorski delegati na spornoj Podgoričkoj skupštini doneli odluku o prisajedinjenju Crne Gore Srbiji. Pritom, i delegati Velike narodne skupštine Vojvodine su 25. novembra doneli odluku da se direktno pripoje Kraljevini Srbiji. Ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne države Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca proglasio je regent Aleksandar I Karađorđević, u ime svog oca, kralja Petra I Karađorđevića, 1. decembra 1918. godine

 Drugi svetski rat  

Bosna i Hercegovina je tokom okupacije Jugoslavije 1941. godine pripojena Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Ustaše su stavile srpsko stanovništvo van zakona i počele da vrše progone i masakre nad njime. Takva je situacija stvorila uslove za oružani ustanak jednog dela stanovništva BiH. Prvi masovni ustanak izbio je 27. jula 1941. kod Bosanskog Grahova i ubrzo se proširio Bosanskom krajinom. Bosna i Hercegovina je veći deo rata bila poprište najtežih bitaka i većine okupatorsko-kolaboratorskih ofanziva, poput Kozare 1942, Neretve i Sutjeske 1943. i Drvara 1944. godine. U BiH su se tokom rata desili i politički događaji presudni za ustroj nove Jugoslavije, poput Prvog i Drugog zasedanja AVNOJ-a. Borbe za oslobođenje BiH započele su jula 1944, a završile 1. maja 1945. godine.

 Teritorija Bosne i Hercegovine je tokom okupacije Jugoslavije 1941. pripojena novouspostavljenoj Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Demarkaciona linija, kojom su Italija i Nemačka odredile svoje interesne sfere u NDH, prolazila je kroz BiH. Linija je išla od Bosanskog Novog preko Sanskog Mosta, Mrkonjić-Grada, Donjeg Vakufa, južno od Sarajeva, preko Ustiprače do Rudog.  

Ustaše su vlast u celokupnoj BiH uspostavili do jula 1941. godine. Teritorija NDH, pa tako i BiH podeljena je na Velike župe, a pojedine župe zahvatale su delove teritorije Hrvatske i BiH kako bi se time eliminisala posebnost BiH i afirmisala teza o njoj kao istorijskom delu Hrvatske. Odmah po proglašenju NDH, ustaše su u hrvatski nacionalni korpus uključili Muslimane, propagirajući ideju o hrvatskom poreklu muslimanskog stanovništva i, s druge strane, istrebljenje srpskog i jevrejskog stanovništva. Ubrzo je 1,300,000 Srba u BiH, od ukupno 2,850,000 stanovnika BiH, bilo stavljeno van zakona. Prvo su na udaru bili pripadnici srpskog građanskog sloja, a potom su usledila masovna proterivanja u Srbiju krajem maja, hapšenja i ubijanja. Srpsko stanovništvo počelo je da beži u planine, da bi početkom juna 1941. u istočnoj Hercegovini izbio ustanak, koji je nakon napada Nemačke na SSSR 22. juna poprimio masovan karakter, a napadima italijanskih trupa početkom jula počeo da jenjava.

 Organizacija KPJ u BiH počela je intenzivne pripreme za oružanu oslobodilačku borbu nakon Majskog savetovanja CK KPJ 1941. godine. U prvoj polovini maja, bio je formiran pri Pokrajinskom komitetu KPJ za BiH Vojni komitet, a zatim i vojni komiteti pri oblasnim i nižim rukovodstvima KPJ, koji su organizovali prikupljanje oružja, pripremali ljudstvo za oružanu borbu, organizovali obaveštajnu službu, sanitetske kurseve i ostalo. U to vreme, pokrajinska organizacija KPJ u BiH imala je oko 830 članova, a SKOJ oko 4000 njih. Osnovni deo članstva KPJ i SKOJ-a bio je u Sarajevu, Tuzli, Mostaru, Banjaluci, Zenici i Drvaru.  

Odluke Centralnog komiteta KPJ od 4. jula 1941. godine o pokretanju oružane oslobodilačke borbe preneo je Pokrajinskom komitetu KPJ za BiH delegat CK KPJ Svetozar Vukmanović Tempo. Zaključeno je da je progonjeno srpsko stanovništvo spremno da prihvati poziv KPJ na ustanak, ali je rešeno i da se preduzme sve da se u borbu uključe i Hrvati i Muslimani. Odlučeno je da se pri dotadašnjim partijskim oblasnim rukovodstvima (Banja Luka – Bosanska krajina i srednja Bosna; Tuzla – istočna Bosna; Mostar – Hercegovina; Sarajevo – šira okolina) formiraju oblasni vojni štabovi kao rukovodeći centri ustanka. U centar u Sarajevu poslan je sekretar PK KPJ za BiH Isa Jovanović, u Banjaluku Đuro Pucar, u Tuzlu Uglješa Danilović, a u Mostar Avdo Humo.

 U početku ustanka, usled slabih veza sa višim rukovodstvima, oblasna rukovodstva, a često i lokalna, samoinicijativno su rešavala u pojedinim ustaničkim žarištima iskrsle probleme organizovanja ustaničkih snaga i oslobođenih teritorija. U nekim krajevima, gde nije bilo jačeg uticaja KPJ, na vest o ustanku dolazilo je do spontanog ustaničkog pokreta srpskog stanovništva. U takvim uslovima na čelo ustanka dolazili su pojedinci koji su kroz svoja nacionalistička shvatanja poticali na osvetničke pohode protiv hrvatskog i muslimanskog stanovništva. Taj proces su podsticale i ustaše, šireći propagandu o četničkom karakteru ustanka, naoružavanjem hrvatskih i muslimanskih sela i ostalo. KPJ u BiH je vodila borbu protiv nacionalističkih tendencija u srpskim ustaničkim masama i protiv kursa NDH da za sebe veže hrvatsko i muslimansko stanovništvo.  

Posle neuspešnog pokušaja ustaša da slome ustanak, krajem avgusta 1941. godine, italijanske trupe zaposele su Drugu, demilitarizovanu, zonu i pokrenule ofanzivu pod izlikom da zaštite srpsko stanovništvo. Pod tom je propagandom deo boraca ostavio oružje i vratio se kući. Do kraja septembra italijanske trupe su zaposele Drugu, a do sredine oktobra i Treću zonu. U osto je vreme ustanak u istočnoj Bosni bio veoma intenzivan, što je iskoristio Dragoljub Mihailović, poslavši neke bivše jugoslovenske oficire da preuzmu komandu nad ustanicima. U septembru 1941, njegov glavni delegat za istočnu Bosnu, major Jezdimir Dangić, proglasio se komandantom Gorskog štaba bosanskohercegovačkih četnika.

 Dana 26. septembra 1941. godine, u Stolicama je bilo održano savetovanje na kojem su donesene odluke na temelju kojih je izvršen ustroj partizanskih oružanih formacija. Tada je na teritoriji BiH formirano 10 partizanskih odreda. Do kraja 1941. godine, na svim slobodnim teritorijama osnovani su seoski, gradski i mnogi opštinski Narodnooslobodilački odbori. Dana 21. decembra 1941. godine u Rudom u istočnoj Bosni bila je formirana Prva proleterska brigada.  

Oktobra 1941, propali su napori KPJ da uspostavi saradnju sa četničkim jedinicama u istočnoj Bosni u borbi protiv okupatora. Izvršavajući naredbu Dragoljuba Mihailovića, četnici su poveli akciju razbijanja partizanskih odreda. Da bi sprečio ove događaje, Vrhovni štab NOPOJ uputio je krajem decembra 1941. u istočnu Bosnu Prvu proletersku brigadu i tamo preneo svoje sedište. Radi stabilizacije Narodnooslobodilačkog pokreta u BiH i suzbijanja četničke akcije, bilo je održano pokrajinsko savetovanje u Ivančićima 7. i 8. januara 1942. godine, na kome je učestvovao i Josip Broz Tito i više članova Centralnog komiteta KPJ. Nešto docnije, Vrhovni štab je doneo odluku o osnivanju dobrovoljačkih odreda od ljudstva koje se kolebalo između partizana i četnika, a koje je bilo voljno da brani svoja mesta od okupatorsko-ustaškog terora. Za vreme boravka Vrhovnog štaba NOP i DVJ u Foči, od 25. januara do 10. maja 1942. godine, utvrđeni su tzv. Fočanski propisi na temelju kojih se tokom rata razvijao sistem narodne vlasti.

 Za to je vreme u Bosanskoj krajini, proces stabilizacije Narodnooslobodilačkog pokreta, započet u jesen 1941, bio nastavljen u prvoj polovini 1942. godine. Italijansko-četnička akcija čišćenja terena ostala je bez uspeha. Četnici su u tom razdoblju uspeli da stvore svoje oružane formacije i politička uporišta na Zmijanju i Manjači, oko Mrkonjić-Grada i delimično oko Glamoča i Bosanskog Grahova. Posle oslobođenja Prijedora i Ljubije, 21. maja bila je formirana Prva krajiška brigada, a na oslobođenoj teritoriji Bosanske krajine je razvijen sistem narodne vlasti.  

Na teritoriji BiH vodjene su tokom Drugog svjetskog rata: druga, treća,četvrta,peta i česta neprijateljska ofanziva.

 U prvoj etapi završnih operacija za konačno oslobođenje Jugoslavije, od jula do kraja 1944, na tlu BiH snage NOVJ zadržale su inicijativu i izvodile uspešna ofanzivna dejstva proširujući oslobođenu teritoriju. U vreme priprema operacija NOVJ za oslobođenje Srbije od maja do avgusta 1944. osobito žestoke borbe bile su vođene u istočnoj Bosni s krupnim nemačkim snagama koje su pokušavale da ofanzivnim dejstvima spreče prodor Dvanaestog vojvođanskog korpusa preko Drine u Srbiju.  

U operacijama za konačno oslobođenje Srbije, Makedonije, Crne Gore, Kosova i Dalmacije jedinice Trećeg i Petog korpusa i 29. hercegovačke divizije konačno su oslobodile najveći deo teritorije BiH. Definitivnim oslobođenjem 17. novembra 1944. godine, Tuzla je postala veoma značajan oslonac ratnih dejstava jedinica Trećeg korpusa NOVJ.

 Početkom 1945. godine, nemačke i kvislinške snage držale su Mostar, Sarajevo i dolinu reke Bosne, kuda su se povlačile jedinice nemačke Grupe armija E, te severni deo BiH linijom Bijeljina, Doboj, Derventa, Banja Luka, Bosanski Novi, Bihać. U Mostarskoj operaciji, od 6. do 14. marta 1945. godine, jedinice Osmog korpusa i 29. hercegovačka divizija oslobodile su Mostar, Nevesinje, Široki Brijeg i Konjic. U drugoj polovini marta, na početku završne ofanzive JA, oslobođen je Bihać, a 6. aprila Sarajevo. U borbama do 1. maja 1945, bila je oslobođena celokupna teritorija BiH.  

Još pre završetka vojnih operacija u BiH, u Sarajevu je od 26. do 28. aprila 1945. održano Treće zasedanje ZAVNOBiH-a na kojem je ZAVNOBiH proglašen Narodnom skupštinom i formirana prva vlada BiH.

 Nakon raspada SFRJ  

Socijalistička Republika Bosna i Hercegovina (SR BiH) je bila jedna od šest republika u sastavu Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. Postojala je od aprila 1945. do marta 1992. godine i u tom periodu je promenila nekoliko naziva - najpre je aprila 1945. nazvana Federalna Država Bosna i Hercegovina, donošenjem prvog Ustava 1946. nazvana je Narodna Republika Bosna i Hercegovina, a u „Socijalističku Republiku“ preimenovana je kad i ostale jugoslovenske republike, Ustavom iz 1963. godine.

 Spadala je među srednje razvijene jugoslovenske republike. Po privrednom razvoju iza nje su bile SR Crna Gora i SR Makedonija. Bila je treća po veličini posle SR Srbije i SR Hrvatske. Glavni grad je bio Sarajevo.  

Konstitutivni narodi u SR BiH bili su - Muslimani (zvanično šesta jugoslovenska nacija, od 1971. godine, danas koriste naziv Bošnjaci), Srbi i Hrvati. Od autohtonih nacionalnih zajednica najbrojniji su bili Ukrajinci, ali nisu imali status zvanične narodnosti.

 Nezavisnost Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine je proglašena marta 1992. godine, a 8. aprila 1992. krnje predsedništvo joj je promenilo naziv u Republika Bosna i Hercegovina. Skupština Republike Srpske Bosne i Hercegovine je proglasila svoju nezavisnost od Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine dan pre promene imena, 7. aprila 1992. Po proglašenju nezavisnosti SRBiH, u njoj je izbio građanski rat, koji je trajao do 1995. godine kada je potpisivanjem Dejtonskog sporazuma stvorena nova Bosna i Hercegovina. 

pdfVaso Glušac - Bosna i Hercegovina srpske su zemlje po krvi i jeziku