Doboj, Posavina i Semberija – Istorijski korijeni i nazivi naselja teslićkog kraja

ISTORIJSKI KORIJENI NASELjA I TOPONOMASTIČKE ODLIKE TESLIĆKOG KRAJA

Apstrakt: U ovom radu se razmatra geneza naselja i toponima teslićkog kraja. Najstariji toponim je Usora, a iz srednjeg vijeka su i toponimi Liplje, Ukrina, Čečava, Rastuša, Gornja Radnja. U vrijeme uspostave i stabilizacije turske vlasti (XV–XVI vijek) desile su se krupne demografske promjene, praćene nestankom nekih starih i nastankom novih naselja i toponima. Većina toponima vezana je za šumu, kao glavno prirodno bogatstvo teslićkog kraja. Druga velika grupa vezana je za privredne djelatnosti kojima se većinom bavilo stanovništvo kraja. Jedna grupa toponima ima porijeklo u istorijskim događajima i ličnostima, kao i u živoj narodnoj mašti. Industrijalizacija krajem XIX i u HH vijeku, kao i krupne političke i društvene promjene u tom vremenu, uslovile su izrastanje grada Teslića, a ostavile traga i u toponomastici kraja čiji je centar postao novi grad.

Toponomastika je naučna disciplina koja ispituje porijeklo i značenje imena pojedinih mjesta. Njeni rezultati su značajni i za istoričare, naročito za one koji proučavaju lokalnu istoriju. U ovom tekstu razmatramo porijeklo naselja i toponomastiku teslićkog kraja. Teslićki kraj obuhvata oko 900 km² u slivovima Velike i Male Usore, sastavnica rijeke Usore, kao i dijelove slivova Velike i Male Ukrine. Šume i vode su njegova glavna prirodna bogatstva. Grad Teslić, na sastavu Velike i Male Usore, nastao je na razmeđu XIX i HH vijeka zahvaljujući izgradnji fabrika za hemijsku i mehaničku preradu drveta. Šumske pruge iz Teslića razilazile su se na četiri strane: prema Doboju, Pribiniću, Blatnici i Šnjegotini (preko Čečave), uvezujući ih u jednu ekonomsku cjelinu. Teslić je 1933. godine, proglašenjem za središte sreza, postao i političko-teritorijalni centar tog kraja. Do tada, sreski centar bio je 15-ak km udaljeni Tešanj. On je još od XVI vijeka bio središte nahije, koja je obuhvatala uglavnom sliv rijeke Usore, odnosno, prostor srednjovjekovne župe Usore.¹

Župa Usora je bila matica „zemlje“ Usore. Pavao Anđelić ukazuje na mnogoznačnost pojma Usora: rijeka, župa, oblast sa pet župa (Maglaj, Usora, Nenavište, Koraj, Bijeljina), te proširena oblast sa Soli i Podrinjem. Pretpostavlja se da je oblast („zemlja“) Usora preuzela ime od matične župe, koja je opet preuzela ime od rijeke u čijem slivu se nalazila. Hidronim (ime rijeke) je vrlo star i zbog toga teško objašnjiv.² Krunoslav Draganović pokušava taj hidronim dovesti u vezu sa plemenom Oserijati, koje je u antičko doba nastanjivalo i usorski kraj_.³ P. Anđelić je ukazao na neke indicije istorijskog i lingvističkog karaktera u pokušaju objašnjenja pojma i istorijskog sadržaja imena Usora. On polazi od staroslovenske osnove vsor. „Taj pridjev se u izvornom obliku izgubio, ali je sačuvan u izvedenici osoran, u značenju: asper, auster, grub, oštar, strog, ohol, ponosit, srdit, gnjevan. Prateći faze i pravac razvitka osnove, može se zapaziti da je najprije došlo do supstitucije (prvog) poluglasa, pa su se pojavili oblici vosor(a), vasor(a), vuzur(a), a možda i visor(e). U drugoj fazi došlo je da otpadanja početnog v, pa su ostali oblici usor(a) i osor(an). Po tom bi ime Usora označavalo ‘osornu’ – to jest – oporu, neprijaznu, odbojnu ili oholu zemlju. Takav naziv mogao je potjecati od susjeda – Panonaca i Slavonaca – koji su takvu predstavu stvorili zbog osobina zemljišnog reljefa i klime ili zbog karakternih crta usorskog stanovništva“, zaključuje Anđelić. U najstarijim izvorima pisanim u ugarskim i rimskim kancelarijama na latinskom jeziku pojavljuju se razni oblici: Wosora (1225), Wassora (1225), Wasscura (1236), Wozora (1244) i Vozora (1273). U domaćim izvorima Usora se pojavljuje u prvoj polovini XIV vijeka u jasnom obliku: Usora i „usorski“ (na pečatu bana Stjepan II Kotromanića).⁴ Turci su u XV i XVI vijeku osvojili Bosnu. Na prostoru župe Usore obrazovali su dvije nahije – Usoru i Tešanj. Nahija Usora obuhvatala je prostor koji se uveliko poklapao sa granicama današnje teslićke opštine. Početkom XVII vijeka prisajedinjena je tešanjskoj nahiji.⁵ Usora je u vrijeme austrougarske uprave bila naselje kod ušća istoimene rijeke u Bosnu, a u okviru gradske opštine Doboj. U njoj je izgrađena fabrika za preradu šećerne repe. Tu se od pruge dolinom Bosne (Bosnabahn), odvajala šumska pruga koja je dolinom Usore vodila do 40-ak km udaljenog Pribinića. Služila je prvenstveno za transport drveta, a kasnije i industrijskih proizvoda iz Teslića.⁶ Danas se Usorom naziva, i to samo ponekad, prediona cjelina koja obuhvata sliv istoimene rijeke. Najniži njen dio, niže od Jelaha, naziva se i Župa. Najviši dio predjela Usore, u izvorištu Velike i Male Usore naziva se Planina.⁷ Po današnjoj teritorijalno-političkoj organizaciji, na usorskom području imamo opštine Tešanj, Doboj Jug i Usoru u Federaciji Bosne i Hercegovine, opštinu Teslić i dio opštine Doboj u Republici Srpskoj.

U XIV vijeku pominju se i Čečava i Rastuša, sela u slivu Male Ukrine, na sjeveru današnjeg teslićkog područja. Naime, ban Stjepan II i njegov brat Vladislav Kotromanić u povelji iz 1329. ili 1330. za „vjernu službu“ daju Grguru Stjepaniću pet sela u oblasti Usori, „prvo Čečavu, drugo Hrastušu…“. Nije navedeno kojoj su župi pripadala pomenuta dva sela, a mogla su po svom položaju biti ili u Usori ili u Ukrini.⁸ Postoji tumačenje da je ime Čečave izvedeno od ilirske riječi čeč, što znači tjesnac, klanac. Isti korijen nalazi se imenima hercegovačkih sela Čičevo kod Kalinovika i Čičeva kod Trebinja. Što se tiče Rastuše, postoji i tumačenje da je dobila ime po Hrstušu, sinu pomenutog Grgura Stjepanića, kao što je i selo Žarkovina, kod Teslića, dobilo ime po drugom bratu, Žarku.⁹

U jednoj latinskoj ispravi iz 1273. pominje se neki posjed po imenu Lipye.¹⁰ Akademik Miloš Blagojević je 1994. pojasnio da se posjed Lipye nalazio na sjevernim obroncima planine Kozare.¹¹ Dakle, to nije prvi pomen Liplja, sela na padinama planina Borja, Uzlomca, Trešnjeve glave i Bjelobora, na granici današnjeg teslićkog i kotorvaroškog kraja. Poznati manastir Liplje prvi put se pominje u Kruševskom pomeniku (pomenik manastira Dobruna kod Višegrada), i to u njegovom dijelu iz druge polovine XV vijeka.¹² Jovan Novaković, paroh bistrički, u „Bosansko-Hercegovačkom Istočniku“ 1892. piše da je u njivi Pojatine „bila velika i tvrda trava ‘lipica’ te zbog toga se zove manastir Liplje, jer se i danas po đekoja nađe lipica tamo u zemlji“.¹³ Inače, toponima, preciznije oronima (ime brda, planine), izvedenih od naziva drveta lipe ima više u teslićkom kraju (Lipova glava, Lipovac), a u ataru Liplja su Lipovo brdo i rječica Lipljašnica. Uz Liplje se u Kruševskom pomeniku, kao i u kasnijim izvorima, pominje i manastir Stuplje. Petar Bogunović je obrazložio pretpostavku da se Stuplje nalazilo u Crkveni, zaseoku sela Očauša, kroz koji teče i istoimena rijeka, pritoka Velike Usore. Međutim, manastir je 1994. ubiciran u ataru sela Gornji Vijačani (opština Prnjavor).¹⁴

Više je toponima u teslićkom kraju koji upućuju na postojanje srednjovjekovnih crkava: Crkvine se nalaze u Barićima, Rastuši i Čečavi; u Čečavi je i Crkvište; u Radešićima je Crkvišće.¹⁵ Registrovani su kao neistražena nalazišta iz antike i srednjeg vijeka.¹⁶

Po svemu sudeći, manastir Stuplje se nalazio u župi Ukrini. Ta župa „zemlje“ Usore pominje se 1313. godine, a obuhvatala je sliv rijeke Ukrine, uključujući vjerovatno i dio današnjeg teslićkog kraja.¹⁷ Ime Ukrina Vladislav Skarić objašnjava njenim graničnim položajem (kraj, krajina – Ukrina).18 Momčilo Spasojević navodi da u Rusiji i Njemačkoj (na području Lužičkih Srba), postoje rijeke pod imenom Ukra sa značenjem granice.¹⁹ Istog korijena i značenja je i naziv države Ukrajine.

U nekim knjigama i istorijskim kartama navodi se 1446. kao prvi pomen Pribinića, sela u gornjem slivu Male Usore. Tada je bosanski kralj Stjepan Tomaš potvrdio Pribinovce, između ostalih posjeda, kneževima Pavlu, Marku i Jurju, sinovima Ivaniša Dragišića, iz poznatog velikaškog roda Hrvatinića.²⁰ Ali, tu pomenuti Pribinovci su selo u župi Glaž, koju je Miloš Blagojević 1994. ubicirao duž lijeve obale donjeg Vrbasa. Inače, vrlo česta su u srednjem vijeku u Bosni, Srbiji i Dubrovniku imena Pribisav, Pribislav, Priboje, kao i prezimena Pribinović, Pribičević, Pribisalić, Pribislavić, Pribojević, Pribišić, a i Pribinić.²¹

U susjedstvu Čečave i Rastuše su sela Gornja Radnja i Donja Radnja. Pominju se 1461. kao vlastelinstva Radivoja Kotromanića, strica posljednjeg bosanskog kralja Stjepana Tomaševića.²² Miroslav Niškanović pretpostavlja da su uz Gornju i Donju Radnju vjerovatno bili i Vitkovci, selo na granici teslićkog i tešanjskog kraja, za koje je u katastarskim planovima iz vremena osnivanja katastra, krajem XIX vijeka, korišćeno i drugo ime – Kotari.²³ Kotari se pominju i ranije: u „Opisu Bosne i Hercegovine“ od anonimnog autora, objavljenog 1866. i 1867.²⁴ Oba imena se nalaze i u popisu stanovništva BiH iz 1879.²⁵ Vitkovci su poznati po više srednjovjekovnih nekropola sa stećcima. Narodni nazivi za stare nekropole su grčka groblja (greblja), mramori, mramorja, kamenovi, gomile i sl.²⁶ Grčka groblja su u atarima sela Očauša i Gornjeg Bijelog Bučja. Lokaliteti sa nazivima Kamenje nalaze se u Barićima, Rankoviću i Čečavi. Nekropola sa nazivom Mramorje ima u Vrućici, Čečavi, Gornjim Vitkovcima, Rankoviću (dvije).²⁷ Kužna groblja širom teslićkog kraja svjedoče o pošasti koja je morila stanovnike teslićkog kraja u prošlosti. Na tim nekropolama u Gomjenici, Rudniku i Gornjim Vitkovcima nalaze se stećci.²⁸

*

U zadnjim decenijama XV i prvim decenijama XVI vijeka župa Usora je bila uz granicu Turskog carstva i Ugarskog kraljevstva. Stalna pustošenja pograničnih krajeva, koje su kao metod ratovanja koristile suprostavljene države, imala su za posljedicu nestanak velike većine starosjedilačkog stanovništva u njima.²⁹ Širenju turskih granica u tom vremenu veliki doprinos dao je Gazi Husref-beg, koji je upravljao Bosanskim sandžakom sa prekidima od 1521. do 1541. Poznatu džamiju u Sarajevu sagradio je 1530. godine, imaret³⁰ 1531, a medresu³¹ 1537. Sve tri građevine i danas postoje.³² Za njihovo izdržavanje on je 1531. uvakufio,³³ između ostalog, u blizini „tvrđave Tešanj“ mezre³⁴ Planje, Kuzmadinu, Gornju i Donju Modriču i Ćeslicu.³⁵

Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604. pokazuje da je veći dio tešanjske nahije pripadao Husref-begovom vakufu. Popis je publikovan u Sarajevu 2000. i prava je riznica podataka za naselja i toponomastiku. Vakufska sela u tešanjskoj nahiji nazivaju se čifluk Kuzmadina. To su: selo Planje, sa mahalom Mrkotić, selo Gornja Modriča, „drugim imenom Kalošević“, sa mahalama Kruščica, Dolnja Radnja, Gornja Radnja, Cerovica, selo Dolnja Modriča, „drugim imenom Ukrinica“, sa mahalama Hrastuča, Osivica i Hlib; selo Omanjska, sa mahalama Nakljevići, Lipnica i Vranjak; selo Ćeslica, „drugim imenom Pojezna“, sa mahalama Dedelovac, Brestovo i Crnča. Kao dio vakufa popisana je i mahala Dolnja i Gornja Ostružnja, ali nije navedeno kojem selu pripada.³⁶ Gornja Radnja, Ukrinica, Rastuša i Osivica su sela na području današnjeg teslićke opštine, dok je Donja Radnja u dobojskoj opštini. Između Gornje i Donje Radnje, Cerovice i Kaloševića danas se nalazi selo Vitkovci, pa vjerovatno u atar tog sela treba ubicirati mahalu Kruščicu. Najveći dio vakufa je na prostoru niske planine Krnjin, koja se pruža između rijeka Usore, Bosne i Ukrine. Zapravo cijeli prostor ima karakter pobrđa sa vrlo širokim dolinama rječica i potoka. Etnolog Milenko Filipović obišao je taj kraj 1937. i zabilježio da se za njega, pored imena Krnjin, upotrebljavalo i ime Vakuf. Zapisao je da se o postanku vakufa u narodu ne zna ništa određeno.³⁷

Iz današnjeg teslićkog kraja u okviru nahije Tešanj još su popisana 1604. i sela Čečava, Brić i Bilo (Belo) Bučje³⁸ i Šnjegotina, kao i mezre Brić i Belo Bučje, „mezra Tovarnica, Borovac, i Omarik Luka (…) u blizini sela Ruževići“. Možda je teslićkom kraju bila i mezra Badan („drugim imenom Ruževine“).³⁹

Ružević je selo uz današnji grad Teslić, na lijevoj strani doline Male Usore, pri njenom sastavu sa Velikom Usorom. Prema jednoj priči dobio je ime po nekoj Ruži koja je bila starješina sela.40 I ime susjednog sela Đulića ima isto značenje kao Ružević, jer turcizam đul znači ruža, ružica.

Nahija Usora se prostirala skoro u cjelosti u okvirima kasnijeg teslićkog kraja. Popisana su sela Savkovići (danas zaseok u Čečavi), Gomionica, Gradčanica, Stenjak, Ostružnica („drugim imenom Crkvica“), Kalošević, Barići, Vrućica („drugim imenom Kneza“), Bežlja, Komušina, Inohevo, mezra Studenci, „otlak »⁴¹ koji se proteže između sela Komušina, Željezno Polje, Starina⁴² i Belo Bučje, obuhvatajući prodolinu Blatnice, Sokoline,⁴³ Prisave i druga područja…“ i „otlak što se proteže između rijeke Bistrice i rijeke Ograše,⁴⁴ kao i jajlak⁴⁵ zvani Lipa…“.⁴⁶

Gomjenica se prvi put pominje 1562. kao selo u nahiji Usori.⁴⁷ Samo ime ukazuje na postojanje starog naselja. Po stećcima koje je narod zvao „gomilama“ ili „gromilama“, naselje je dobilo ime.⁴⁸ Istog imena je i pritoka Velike Usore.

Gračanica je danas rijeka i zaselak u selu Rankovići. Toponim Gradina, ili u izmijenjenim varijantama Grad, Gradište, Gradac, Gradić, Gradačac, Gračanica, zastupljen je ne samo u okolini Teslića već širom naših zemalja. Na većini tih lokaliteta kriju se još i danas – u većem ili manjem broju – ostaci materijalne kulture ljudi iz praistorijskog, antičkog ili srednjovjekovnog doba.⁴⁹ U Vrućici se nalazi Grad Vojvode Momčila i Gradina; Gradić je u Vrelima; Gradine su u Očaušu, Vrućici i Ukrinici.⁵⁰ Gračun je u ataru Ruževića na domaku grada Teslića. Vjerovatno se na njega odnose rečenice iz pomenutog “Opisa Bosne i Hercegovine“, u kojima se opisuju brda koja se uzdižu iznad lijeve obale Male Usore. „Među njima je i severozapadno od Teslića nisko, vrlo šumovito brdo – Gradina. Gradina se zove za to, jer ljudi govore, da su Hrvati i Mađari imali šančeve svoje tu i da je dvor nekakav bio.“⁵¹

Rijeka Blatnica, najveća pritoka Velike Usore, uz koju 1604. nije bilo istoimenog sela, po narodnom predanju se nekada zvala Zlatnica jer je bila zlatonosna, pa su mještani, da bi zavarali sve one koji su mogli da ih ugroze, promijenili ime.⁵²

Na osnovu popisa iz 1604. nameće se pretpostavka da je Vrućica stari naziv naselja i da ga novi naziv Kneza, koji su vjerovatno donijeli doseljeni vlasi, nije uspio potisnuti. Naravno, Vrućica nosi ime po termalnoj vodi. Po popisu stanovništva iz 1895. „sastavni dio mjesta“ Vrućica je Ilidža.⁵³ I na austrougarskoj karti iz tog razdoblja označena je Warme Quelle Ilidže pored Sauerbrimn Quelle.⁵⁴ Ilidža je turcizam u značenju izvor ljekovite vruće vode, banja, toplica.

Jedina dva sela u nahiji Usori koja su popisana 1604. a danas ne postoje pod tim imenom su Inohevo i Ostružnica. Rječica Inova u Buletiću ukazuje da bi tu trebalo ubicirati Inohevo. Zaista, ako na kartu smjestimo sva naselja u tešanjskoj i usorskoj nahiji koja su popisana 1604. godine, dobijemo veliku „bijelu mrlju“ između Barića, Gomionice, Komušine, Bijelog Bučja, Šnjegotine, Čečave, Ukrinice i Gračanice. Drugim riječima, praznina na karti obuhvata dolinu Male Usore, odnosno atare današnjih sela Pribinića, Buletića, Jasenove, Kuzmana, Gornjeg Teslića, Đulića i Vlajića. Uzimajući u obzir položaj i značajna prirodna bogatstva tog područja, nemoguće je da je ono bilo nenastanjeno. Vjerovatno je i Ostružnica bila na području Pribinića, a ne na terenu Gornje i Donje Ostružnje, kako su naveli priređivači izdanja popisa iz 1604. godine.⁵⁵ U ataru Pribinića i danas imamo Veliku i Malu Ostružnicu (Ostružnju), pritoke Male Usore. Pošto je u tešanjskoj nahiji već popisana mahala Gornja i Donja Ostružnja, i to kao dio Husref-begovog vakufa, ubikacija Ostružnice iz Usorske nahije ne djeluje tu uvjerljivo – bila bi usred vakufskog posjeda. Inače, ostruga je narodni naziv za kupinu, koja je u ovom kraju veoma raširena.⁵⁶

Što se tiče Komušine, Petar Bogunović prenosi narodno pričanje da se u tom selu prvo počeo sijati kukuruz, ali i pričanje da je ime sela nastalo poslije neke bitke („komušanja“), koja se tu odigrala. Međutim, Komušina se pominje još u turskom popisu iz 1489, tri godine prije Kolumbovog otkrića Amerike, odakle je prenijet kukuruz u Evropu. Pojava Komušine još u turskim popisima iz 1489. i 1516.⁵⁷ ruši i pretpostavku po kojoj su njeno ime donijele izbjeglice poslije ratova u XVII vijeku vrativši se iz sela Komušine kod Slavonske Požege. Ako se ime selilo, ta seoba je mogla biti samo u suprotnom pravcu. Nema osnove ni za tezu da je ime nastalo jednačenjem između riječi Kuzmadanje – Kozmadina – Komušina.⁵⁸

Kuzmadina (Kozmadina, Kuzmadanje, Kuzmadanj, Kosmadanje) nosi ime po svecima Kozmi i Damjanu. Prema fra Vjekoslavu Zirdumu, katolička župa Kosmadanje je prvi put pomenuta u izvještaju upućenom u Rim od biskupa Franje Baličevića 1600. godine. Tu je pobrojano sedam župa, koje su sve, po Zirdumu, u derventskom kraju. Župu Kosmadanje fra Zirdum ubicira na područje današnje župe Foče, oko sela Mišinaca, na sredokraći puta Doboj–Derventa.⁵⁹ Taj prostor bio je na granici nahija Tešnja i Dobora, pa je mogao biti u okviru Husref-begovog vakufa. Izgleda da je selo bilo napušteno, jer se u prvoj polovini XVI vijeka pominje mezra Kuzmadina, koje nema u popisu iz 1604. godine.⁶⁰ Župe iz derventskog kraja nalazimo u nizu izvještaja iz XVII vijeka koje su bosanski franjevci slali u Rim.⁶¹ U izvještaju biskupa fra Jerolima Lučića iz 1637. jasno se kaže da Komušina pripada župi Kuzmadanjskoj.⁶² Ta župa nestala je u Bečkom ratu (1683–1699), koji je uzrokovao masovne seobe. Prema izvještaju biskupa fra Nikole Olovčića iz 1700. godine, kao i fratri iz susjednih župa, i fra Juro Turbić je iz svoje župe Kosmadanj izveo 5.300 duša ka Slavoniji. Papin izaslanik fra Ivan de Vietri je 1708. Obišao cijelu franjevačku Provinciju Bosnu Srebrnu, ali u svom izvještaju ne pominje u derventskom kraju ni jednu župu.⁶³ Dakle, nestankom župa u derventskom kraju iseljavanjem stanovništva za Bečkog rata, nestala je i župa Kuzmadanje. Nešto kasnije pojavljuje se župa Komušina. Po svemu sudeći, u selu Komušini održalo se rimokatoličko stanovništvo u vrijeme seoba uzrokovanih Bečkim ratom. Razloge treba tražiti u relativnoj zabačenosti ovog brdsko-planinskog kraja uz Veliku Usoru. Iz ovako poređanih podataka zaključujemo da zaista nema osnove za poistovjećivanje naselja Komušine i Kuzmadine, a ni za hipotezu Adema Handžića da je sjedište župe Kuzmadine prvobitno bilo na području ljekovitih izvora današnje Banje Vrućice. Ovakav zaključak podupire činjenica da je mezra Kuzmadina bila uključena u Husref-begov vakuf u nahiji Tešanj, a Komušina i Vrućica (Kneza) niti su bile u vakufu niti u nahiji Tešanj, već u nahiji Usori. U XVIII vijeku, „čiftlik Kuzmadanje i Zagora“ u sidžilu tešanjskih kadija je naziv za posjede Husref-begovog vakufa u njihovom kadiluku.⁶⁴

Na rimokatoličku Veliku Gospojinu (15. avgust) u Komušini se iskupe hiljade hodočasnika i iz udaljenih krajeva da prisustvuju procesiji i nošenju stare ikone Bogorodice iz komušanske crkve do male kapele u mjestu Kondžilo. Kondžilo vodi ime od riječi latinskog porijekla koncil u značenju skupština crkvenih velikodostojnika, crkveni sabor. Zaista, prilikom pomenute svetkovine okupi se na Kondžilu veliki broj sveštenika.⁶⁵

Ugodnovići u gornjem dijelu sliva Velike Usore su 1604. selo popisano u nahiji Kotor. Danas se atar tog sela prostire sa obje strane Velike Usore. Prije četiri vijeka radilo se vjerovatno o današnjem Gornjem Ugodnoviću, koji je smješten blizu razvođa rijeka Velike Usore i Vrbanje.⁶⁶ Selo se, izgleda, u narednim decenijama i vijekovima širilo ispod planine, s obje strane Velike Usore, sve do njene pritoke Uzvinske (Donji Ugodnović). Slično je bilo i sa Bijelim Bučjem, a i brojnim drugim selima usorsko-teslićkog kraja. Njihova podjela na Gornja i Donja svjedočanstvo je unutrašnje kolonizacije koja se odvijala uglavnom spuštanjem stočara na niže, ravnije i plodnije zemljište i prelazak na zemljoradnju kao osnovno zanimanje. Što se tiče Ugodnovića, on je, po predanju, dobio ime od priloga ugodno. Ta riječ je bila odgovor izviđača svojim srodnicima u seobi (vjerovatno vlaha u XVI vijeku) na pitanje kakav je teren koji je on izviđao za njihovo naseljavanje.⁶⁷

Prema Ahmedu Aličiću, svo stanovništvo nahije Usore bilo je vlaško, kao i veliki dio stanovništva nahije Tešanj.⁶⁸ Planina Vlašić, selo Vlajići⁶⁹ i Vlaško brdo, istočni ogranak planine Manjače, su vjerovatno dobili imena po vlasima.

Promjena imena naselja, kao i dvojni nazivi potvrđuju drastičnu promjenu stanovništva u periodu turskog osvajanja i prvog perioda turske vladavine. Od gore pomenutih toponima nestali su u kasnijem vremenu Gornja i Donja Modriča, Inohevo, Ostružnica ili Crkvica, Kneza. Od starih srednjovjekovnih toponima održali su se: Usora, Liplje, Ukrina, Čečava, Rastuša, Radnja, Pribinić.

*

Sljedeći pisani izvor u kojem se navode naselja iz tešanjske nahije je sidžil (protokol) tešanjskog kadije iz perioda od 1639. do 1642. U njemu se iz današnjeg teslićkog kraja navode Vrućica, Ružetić (današnji Ružević), Hranković (Ranković ili Rankovići), Kamenica, Komušina, Teslić, Ukrinci (Ukrinica), Pribinić. Pominje se i naselje Bežul, čije ime asocira na Bežlju, Boljetići na današnji Buletić, Osojice i Osojnica na Osivicu, a Ostružje je Ostružnja ili možda Ostružnica po popisu iz 1604. godine.⁷⁰

Koliko je do danas poznato, u izvorima se Teslić prvi put pominje u pomenutom sidžilu. Ali, tu nije riječ o današnjem gradu Tesliću, koji je utemeljen tek na kraju XIX vijeka. Naime, i danas uz desnu obalu Male Usore, između grada Teslića i sela Buletića, na putu Teslić–Banjaluka postoji selo Gornji Teslić (drugo ime Gusti Teslić).

O postanku imena Teslić iznio je P. M. Bogunović, na osnovu pričanja koja je čuo, tri verzije. Po prvoj, toponim je postao od imenice tesanje i glagola tesati. Naime, tu je nekada bila gusta hrastova šuma, od koje su u Bogunovićevo vrijeme ostali „osamljeni stari dubovi“. Hrastovina je tesana i odatle transportovana vodom ili na leđima konja nizvodno. Po tom tesanju prozvano je mjesto Teslić. Dodajmo da se drvodjeljska alatka za tesanje slična širokoj sjekiri zove bradva ili tesla.⁷¹

Druga verzija dovodi ime Teslić u vezu sa turskom riječi teslim (täslim) u značenju:

„1. predaja, uručenje; uslov za uručenje.

1. uzvik kojim se na javnoj licitaciji oglašava prodaja licitiranog predmeta onome koji je ponudio najveću cijenu.
2. uzvik vojnika pri predaji neprijatelju…“.⁷²

Iz tog turcizma izveden je i glagol teslimiti u značenju: „uručiti, predati; ustupiti nešto za novac, prodati.“⁷³ Bogunović prenosi pričanje po kojem je na području Teslića „neka roba, građa nakon izrade ‘teslimljena’, prodavana od proizvođača kupcu“.

Treća verzija povezuje ime Teslić sa imenima obližnjih sela čija se imena završavaju na -ić ili -ići. To su Pribinić, Buletić, Ranković, Ružević, Đulić, Vlajići, Barići i nešto udaljeniji Ugodnović i Brić.⁷⁴ Prema Bogunoviću je „postanak tih imena vezan za imena srednjovjekovne vlastele, koja je te krajeve držala u svojoj vlasti“.⁷⁵ U oskudnim istorijskim izvorima ne pominju se takva imena u vezi sa ovim krajem. Nijedno prezime kao naziv pomenutih naselja u teslićkom kraju ne postoji. Izuzetak je selo Barići, danas prigradsko naselje Teslića. Njegovo ime se može dovesti u vezu sa prezimenom Barić, koje je prema popisima biskupa iz XVIII vijeka bilo zastupljeno u Bežlji i Vrućici. U matici krštenih župe Komušine pod brojem 8 piše da je 21.8.1757. otac krštene Ilijane „Jure Barić, Teslići“.⁷⁶ Ponavljamo da se Barići nalaze u turskom popisu iz 1604. kao selo u nahiji Usori.⁷⁷ Boško N. Petrović je pisao o prezimenu Teslić u Hrvatskoj. Između dva svjetska rata bio je poznati industrijalac Petar Teslić, između ostalog osnivač i vlasnik rafinerije nafte u Sisku.⁷⁸ Prezime Tesla iz Like proslavio je najveći srpski naučnik Nikola Tesla. Na cijelom srpskom geoprostoru, a i nešto šire, česta su imena zaseoka na -ić i -ići. Radi se o prezimenu roda koji tu živi. Pošto u selima obično živi više rodova, rjeđa su imena na -ić i -ići.⁷⁹

I u teslićkom kraju bila je raširena hajdučija, kao oblik otpora turskoj vlasti. Uspomenu na hajduke čuvaju: Hajdučka kosa na Manjači, Hajdučki brijeg u Ukrinici i Hajdučka voda na Borjima. Prema starijim stanovnicima Liplja, Hajdučka voda se ranije zvala Mortolačka voda. Martolosi su bili domaći ljudi koji su obavljali vojnu ili policijsku službu u našim zemljama pod turskom vlašću od XV do XVIII vijeka. Mortolačka (možda i Martoločka) voda je jedan od rijetkih tragova o martolosima koji se sačuvao u topografskoj nomenklaturi naših zemalja. Dr Milan Vasić navodi imena sela Martonoš u Banatu i Mrtovlasi (kod Tuzle).⁸⁰

*

Viševjekovnu tursku upravu Bosnom i Hercegovinom je 1878. smijenila austrougarska uprava (1878–1918). Mjesta teslićkog kraja koja su navedena u austrougarskim popisima stanovništva 1879, 1885, 1895. i 1910. godine, kao i u popisu stanovništva Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1921. godine, su Bjelobučje (danas Bijelo Bučje), Blatnica, Brič (Brić), Buletić, Vitkovci (1879. i Kotari), Vrela (1879. Vrelo), Vrućica, Žarkovina, Jezera, Kamenica Katolička (1879. Kamenica Šokačka), Kamenica Turska, Komušina, Mladikovina (danas Mladikovine), Osivica, Očauš, Pribinić, Radnja Gornja, Radnja Donja, Rajševa, Ranković (i Rankovići), Rastuša, Ružević, Stenjak, Studenci, Teslić, Ugodnović, Ukrnjica (Ukrinica), Čečava, Šnjegotina Ađulagina (danas Donja Šnjegotina), Šnjegotina Gornja, Šnjegotina Omerbegova (danas Velika Šnjegotina) i Šnjegotina Srednja.⁸¹

Selo Jezera nalazi se ispod Vučje planine. Dobilo je ime po jezercetu koje se nalazi u zaseoku Kusići, gdje izvire Jezeračka rijeka.⁸²

Jedna od najmarkantnijih planina usorskog kraja je Očauš. Ispod njega, u kotlini kraj gornjeg toka Velike Usore, smjestilo se istoimeno selo. Masivni vrh Očauša pokriven snijegom, često i u kasno proljeće ili ranu jesen, posmatran iz Teslićke kotline ili još mnogo dalje ocrtava se na horizontu posmatrača. Narodno predanje kazuje o Čaušu, kojega je dozivao brat Rauš i tako je nastalo ime Očauš. Možda je u osnovi ovog toponima turcizam čauš, u značenju:

„1. ist. starešina nad nekoliko vojnika u turskoj vojsci, vodnik.

2. etn. onaj koji se brine o redu u svatovima; svat koji svojim šalama razveseljava svatove, krcan.
3. ist. onaj koji je oglašavao naredbe u nekadašnjoj opštini, telal.“ ⁸³

U turskom popisu iz 1604. nema Očauša. Možda sa postankom ovog toponima ima veze čifluk⁸⁴ „Metrakči Ibrahima, čauša Visoke Porte“ u selu Kruševica, koje je prema popisu „ostalo bez raje“. Priređivači izdanja tog popisa ubiciraju Kruševicu u današnje selo Kruševo Brdo (kotorvaroška opština)⁸⁵, koje nije daleko od Očauša.

I u novijoj istoriji toponomastika teslićkog kraja je trpjela promjene. Po austrougarskoj okupaciji Bosne otpočela je intenzivna eksploatacija njenih šuma. Kranjsko groblje, lokalitet u Čečavi, dobilo je ime po Slovencima (Kranjcima) koji su sjekli potkraj XIX vijeka hrastove šume planina Javorove i Čavke.⁸⁶ Nešto kasnije nastao je Teslić kao industrijski grad.

Petar Bogunović u svojoj knjizi, koja je objavljena 1937. godine, napisao je: „Pod Teslićem razumjeva se današnji industrijski Teslić ali u stvari nije tako, jer se današnje najgušće naselje nalazi na terenu sela Stenjaka, dočim su naselja Teslića, kojih ima nekoliko, razvijeni više prema zapadu i jugozapadu po obroncima i podnožju planine Borja.“⁸⁷ I zaista, u austrougarskom popisu stanovništva BiH iz 1879. navedena su sljedeća sela: TeslićBarić, Teslić Gornji, Teslić Đulić, Teslić Stanojević i Teslić Vlajić.⁸⁸ U popisu iz 1895. godine, neposredno prije utemeljenja današnjeg grada Teslića, nalazimo političku opštinu (mjesto) Teslić, koja je brojala 1.471 stanovnika, sa sastavnim dijelovima: Barić, Đulić, Irice,⁸⁹ Simičevina (?), Stanojević, Teslić Gornji, Vlajić i Vujanović. Stenjak je imao 315 stanovnika.⁹⁰ Po sljedećem popisu stanovništva iz 1910. godine, politička opština Teslić je brojala 1.829, a Stenjak je zbog otvaranja fabrike narastao na 1.200 stanovnika.⁹¹ Po popisu u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca iz 1921. u opštini Teslić bilo je 1.833, a u Stenjaku 1.394 stanovnika.⁹² I istoričar Ćiro Truhelka, pišući 1901. o praistorijskom nalazištu u Vrućici, navodi da se hemijska fabrika nalazi u Stenjaku.⁹³ Dakle, u trouglu koji čine Velika Usora, Mala Usora i planina Borja, više je naselja koja su nosila ili nose ime Teslić. Industrijsko naselje Teslić, koje se kasnije razvilo u grad, nastalo je na nenastanjenom dijelu sela Stenjak, ali je ponijelo ime Teslić, jer je od nastanjenog dijela atara Stenjaka odvojeno rijekom Velikom Usorom, dok prirodne granice sa seoskom opštinom Teslić, koja je uz to bila mnogo veća od Stenjaka, nije bilo. Seoska opština Teslić obuhvatala je najveći dio trougla koji čine Mala Usora, Velika Usora i prva viša uzvišenja planine Borja. U tom trouglu izvan sela Teslić bila je Vrućica Turska, kako se označavaju na austrougarskim topografskim kartama iz tog razdoblja naselja Bardaci i Gomjenica. Vrh trougla na kojem je nastao grad nazivan je i Tabor polje. Na pomenutim kartama, dvije grupe kuća, jedna na sjevernom rubu današnjeg grada blizu sastava Velike i Male Usore, a druga uzvodno uz Veliku Usoru, gdje se kasnije proširio grad Teslić, označene su imenima Tabor.⁹⁴ Preduzeće Bosansko akcionarsko društvo za preradu drveta redovno je nazivalo Teslićem mjesto gdje je izgradilo 1896–1897. svoju fabriku za hemijsku preradu drveta. U jednom dokumentu šumskog odsjeka u Zemaljskoj vladi za BiH razlikuju se Ober Teslić (Gornji Teslić) i Unter Teslić (Donji Teslić).⁹⁵ U redu vožnje iz 1906. godine na željezničkoj pruzi Usora–Pribinić, razlikuju se stanice Teslić i Gornji Teslić.⁹⁶ Knezovi sela Stenjak, Teslić, Žarkovina, Turska Vrućica, Srpska Vrućica, Katolička Vrućica, Ružević i Žarkovina su 5. avgusta 1913. tražili od austrougarskih vlasti da im dozvoli da stvore „poveću organizovanu opštinu sa sjedištem u Stenjaku odnosno Tesliću“. U ovoj i drugim predstavkama upotrebljavaju dva naziva za industrijsko mjesto – Teslić i Stenjak.⁹⁷ Toponim Teslić je konačno poslije Prvog svjetskog rata potisnuo toponim Stenjak.

Za razliku od sela, gradovi na -ić i -ići u našim zemljama su rijetkost. U Bosni postoje, pored Teslića, još dva takva grada – Zavidovići i Banovići. Svi oni su se razvili u vrijeme industrijalizacije: Teslić i Zavidovići zahvaljujući industrijskoj preradi drveta, a Banovići zahvaljujući eksploataciji uglja. Njihova imena su u vezi sa selima iz kojih su ili u čijoj blizini su nastali.

Njemački i austrijski kapitalisti su kvalifikovanu radnu snagu za svoje fabrike u Tesliću doveli iz Njemačke i zemalja Austrougarske. U fabrici i radničkoj koloniji često se govorio njemački jezik. U osnovnoj školi postojala su i odjeljenja sa nastavom na njemačkom jeziku. I svojom fizionomijom industrijsko mjesto podsjećalo je na njemačke gradiće. Otuda je narod Teslić prozvao „Mali Berlin“. Nasuprot njemu stajala je Čečava, srpsko selo visoke nacionalne svijesti, koja je prozvana „Mali Beograd“ ili „Mala Srbija“.⁹⁸

Poslije sloma Austrougarske i nacionalanog ujedinjenja 1918. godine, jedan izvor u Pribiniću prozvan je po sarajevskom atentatoru Principovo vrelo; do tada je zvan Elizabetino vrelo, po austrijskoj carici, supruzi cara Franca Jozefa.⁹⁹ U „prvoj“ Jugoslaviji Šnjegotina Omerbegova je preimenovana u Šnjegotinu Veliku, a Šnjegotina Ađulagina u Šnjegotinu Donju. Vidjeli smo da je dio Gomjenice u kojem je otvoren rudnik i izgrađena rudarska kolonija prozvan Rudopolje (Rudo Polje); danas je to zasebno prigradsko naselje i mjesna zajednica – Rudo Polje ili Rudnik.

Poslije Drugog svjetskog rata, u socijalističkoj Jugoslaviji, nestale su odrednice katolička, srpska, turska u nazivima Vrućica i Kamenica. Uglavnom, umjesto Vrućice Katoličke imamo Gornju Vrućicu, a umjesto Vrućice Srpske Donju Vrućicu, koja je kasnije preimenovana u Banju Vrućicu; kod većine stanovnika Gomjenice i Bardaka nestalo je sjećanje da su nekada njihova naselja pripadala Vrućici Turskoj. Prevladavanje toponima Banja Vrućica svjedoči o usponu banje u ovom naselju do jedne od najposjećenijih u BiH i Jugoslaviji. Kamenica Katolička (Šokačka) preimenovana je u Dubrave, a Kamenica Turska ostala je bez nacionalne odrednice u svom nazivu. Čubrin gaj, šetalište iznad Banje Vrućice, dobilo je ime po ljekaru dr Branku Čubriloviću, utemeljitelju banjske zdravstvene službe.¹⁰⁰

Nakon pada socijalizma 1990. godine, Muslimani iz Gornjeg Rankovića počeli su svoje naselje nazivati Hranković. Ovaj toponim nije ozvaničen, kao ni Mladenovo; naime, Srbi su tako prozvali Stenjak, iz kojeg su izbjegli Muslimani. Na Gračunu, iznad Teslića (atar Ruževića), Srbi su izgradili veliki pravoslavni krst i taj brijeg preimenovali u Krstovu goru. Time, kao i izgradnjom impozantnog hrama u centru Teslića, kao da je simbolično okončan proces pretvaranja „Malog Berlina“ u prevashodno srpski grad, što je prirodno s obzirom na njegovo okruženje.

*

Vidjeli smo da je toponim Teslić u vezi sa obradom drveta kao glavnim proizvodom njegovog kraja, pa ga zato ocjenjujemo u potpunosti odgovarajućim. I u okolini Teslića najčešći su toponimi vezani za drveće i šumu. Od naselja to su Bijelo Bučje, Dubrave, Jasenova, Jasenica, Borica (zadnja dva su zaseoci sela Blatnice), Jasikova (zaseok Liplja), te naselja koja se najranije pominju u istorijskim izvorima: Liplje i Rastuša. Značenje riječi bučje u nazivu sela Bijelo Bučje je bukvik (bukova šuma). U osnovi toponima Liplje je lipa, a toponima Rastuša (ranije Hrastuša) je hrast. I toponim Čečava se može povezati sa riječi čečarje, kao zbirnom imenicom od čečar u značenju šipražje. U najbližem okruženju teslićkog kraja nalaze se sela Cerovica, Ljeskove Vode i Brezove Dane.

Hidronimi teslićkog kraja koji imaju veze sa šumom i drvećom su Borovnica, Žiraja, Jasenica, Lipljašnica, Grabovac i Velika Javorova. Borovnica je pritoka Velike Usore u Očaušu. Kroz Bijelo Bučje teče Žiraja, pritoka V. Usore. Jasenica teče kroz istoimeni zaseok Blatnice i pritoka je rijeke Blatnice. Lipljašnica utiče u Lukavac, koji sa Bistricom čini Veliku Ukrinu (Ukrnju). U Vrućici Velika Usora prima rječicu Grabovac. Velika Javorova teče niz planinu Javorovu u izvorištu Male Ukrine.

Većina naziva ove vrste vezana je za oblike reljefa (oronimi). Dvije planine koje se gotovo u cjelosti prostiru u teslićkom kraju su Borja i Javorova. Oba oronima su slovenskog porijekla.¹⁰¹ Borje je zbirna imenica od bor. Oronim Borja u narodu, koji ne haje za gramatiku, upotrebljava se kao množina od borje. Vjerovatno i ime planine Crni vrh dolazi od tamnih šuma kojima je obrasla.¹⁰² Produžetak planine Manjače je Smolin, koji dominira krajem istočno od Blatnice. Od manjih oblika reljefa tu su: Javor brdo (Očauš); Ravna šuma, Orahovo, Javorovo (Vučja planina); Zovik, Lipovac, Šušnjevica¹⁰³ (Trogir, ogranak Vučje planine); Tisovac, Bukovi doli, Prokres (Manjača); Visoki bor, Borova grana, Jelova kosa, Hrastova glava, Bukovačka kosa, Javorska kosa, Lipova glava, Topolovo brdo (Smolin); Jelik, Dubrave,¹⁰⁴ Brezova kosa, Cerova kosa, Jasikova ravan (Crni vrh); Brezici, Šikare, Krčevine (Osivica); Dubrava (Radnja); Hrastova kosa, Konđin panj (Rastuša); Gaj,¹⁰⁵ Smrečik, Brezici, Kadin rast, Šljive (Čečava); Krivna lipa, Lipovac (Čavka); Borak (Gornji Teslić); Jasik (Buletić); Šušnjovita glava, Tisovac, Velika Rastovača, Debeli rast, Rastova glava, Lipova glava, Brestovac, Brezova glava, Borak, Stobornica, Klade, Krčevine (Javorova); Bjelobor i Trešnjeva glava (732 m) se prostiru imeđu Javorove, Borja i Uzlom-ca; Omorika je najviši vrh šnjegotinskog područja; Zovik, Jelik, Visoka jelika, Lisnik, Kruščik, Orašac, Bornjaš, Borica, Borovnjača, Rastova glava, Jošik, Brezna (Borja); Brezovo polje je dio Teslićke kotline u Vrućici.

O divljači i pticama koje nastanjuju šume u okolini Teslića svjedoče imena: Vukov vis (Očauš); Vučja glava, Vepar (Vučja planina); Sokolina (Jezera); Zečja glava, Sokolovac (Crni vrh); Zečevina (Ružević); Sokolina (Rastuša); Orlovo brdo (između Čečave i Stanara); Čavka (planina između Čečave i prnjavorskog kraja), Zečevo brdo (Borja).

Na razvijeno stočarstvo upućuju: Janjilo (Očauš), Torevi (Vučja planina), Kozila (zaseok Blatnice ispod planine Manjače), Solara, Stupnica, Janjak, Veliki i Mali Magarac (okolina Blatnice), Staje, Plandište¹⁰⁶ (Crni vrh), Stupe, Košarine¹⁰⁷ (Čečava), Torine (Čavka), Volujsko plandište, Plandište, Mali i Veliki Konjušić (Javorova), Mlječnica (rijeka u Liplju), Solila, Katuništa,¹⁰⁸ Kozja strana (Borja).

O biljnim kulturama koje su nekad uzgajali ratari ovog kraja svjedoče Laništa (Pribinić), Vinogradi (Šnjegotina i Liplje), Vinograd i Lozik (Vrućica). Za Vinogradine u Čečavi Jevrem Stanković 1887. piše: „Po tim stranama i danas ima mnoga vinova loza, koja je podivljala u šumi; pripovijedaju da su to bili kraljičini vinogradi, odakle je dobivala dobro vino.“¹⁰⁹

Česti nazivi njiva su: Krčevina, Luka, Bare, Zobište, Graorište, Detelina, Do, Brdo, Brijeg, Obala, Kosa. Krčevine su očito nastale krčenjem šume. Luke su njive kraj rijeka, zbog svoje plodnosti obično zasijavane žitaricama. Posljednjih pet naziva njiva diktirala je konfiguracija terena.

Na istorijske događaje u teslićkom kraju, narodnu maštu ili nešto treće upućuju i toponimi: Kraljičino guvno (brdo u Čečavi), Kraljevac (Žarkovina), Grob Vojvode Momčila (Vrućica), Orid (u Ugodnoviću), Mihajlovac (zaseok Očauša), Trogir, Priština (Gornja Vrućica), Fratrova Ćuprija (Studenci), Stražbenica (Čečava, Vrućica), Husar, Bardaci, Marin grob, Tajan, Klupe, Parlozi.¹¹⁰ Prema Bogunoviću, narodna tradicija je dovela u vezu toponime iz okoline Tešnja i Teslića sa toponimima iz Kosova i Južne Srbije. Ti toponimi su: Vukovo (po Vlatku Vukoviću), Kosova, Zvečaj, Pločnik, Trepče, Studenica (sada Studenci), Priština, Kraljevac itd.¹¹¹ Brdo Kraljevac, prema P. Anđeliću, ukazuje na vladarsku domenu bosanskih srednjovjekovnih vladara oko Tešnja.¹¹² Ime Kraljičino guvno, proplanak planine Čavke, narodno predanje objašnjava dočekom bosanske kraljice i njenih svatova baš na tom mjestu. Ova legenda ima istorijsku podlogu u ženidbi bosanskog bana Stjepana II Kotromanića nevjestom sa dvora bugarskog cara Mihaila Šišmana. Za usluge učinjene tom prilikom ban je izdao povelju Grguru Stjepaniću, kojom mu je darovao, između ostalih, sela Čečavu i Rastušu.¹¹³ Grob Vojvode Momčila je nekropola u Vrućici sa tri stećka, gdje je očito sahranjen neki srednjovjekovni velikaš.¹¹⁴ Po narodnoj predaji Tajan, vrh Borja, prozvao se tako što je Crna kraljica tu „zatajila“, kao i da na njemu postoje zidine i podrumi.¹¹⁵ Ime Bardaci, selo nadomak Teslića, dolazi od turske riječi bardak u značenju krčag, vrč. Klupe su zaselak Pribinića i prevoj između Borja i Javorove, na razvođu usorskog i ukrinskog sliva. Tu je bilo odmorište sa hrastovim klupama na putu Tešanj–Banjaluka.¹¹⁶ Parlozi, šnjegotinski zaselak, potiče od mađarske riječi parlog – zapuštena, pusta, neobrađena zemlja.¹¹⁷ Husar, brdo iznad Vrućice, mađarska je riječ u značenju lako naoružani konjanik. Fratrova Ćuprija na Velikoj Usori u selu Studenci dobila je ime po franjevcima koji su vijekovima u nedostatku redovne crkvene organizacije obavljali župničku službu u bosanskim katoličkim selima.

Iz svega možemo zaključiti da je unekoliko pretjerana ocjena Špire Bocarića za našeg čovjeka: „Traži i nalazi etiku i estetiku u prirodi, narodu i sebi samom. Njegova jaka fantazija postaje religija, koja sve savlađuje. Da stigne do carstva, ide za zvijezdom. I u najzabačenijim gudurama i na nepristupačnim visovima, gdje mogu samo da se orlušine jate, nailazi na ‘crkvinu’, ‘kraljev vrh’, ‘vojvodin grob’ – kao da su tu skoro bili carski i vilinski dvori. A tamo vatru nikad nitko nije naložio…“.¹¹⁸

DRAGIŠA D. VASIĆ, Istorijski korijeni naselja i toponomastičke odlike teslićkog…

Filozofski fakultet u Banjoj Luci

UDK 930.1/.2:81’373,21(497.6Teslić)

10.7251/GUARS1406089V

Glasnik Udruženja arhivskih radnika Republike Srpske, god. VI, broj 6, 2014

***

1 Detaljnije: Dragiša D. Vasić: Teslić i okolina između feudalizma i kapitalizma (1878– 1941) (rukopis doktorske teze dostupan je u biblioteci Filozofskog fakulteta u Banjaluci)

2 Pavao Anđelić: „O usorskim vojvodama i političkom statusu Usore u srednjem vijeku“, Prilozi Instituta za istoriju, broj 13, Sarajevo 1977, str. 17. i 32.

3 Komušina i Kondžilo s posebnim osvrtom na Usorsku banovinu i stari Kuzmadanj, Komušina, 1981, str. 13.

4 P. Anđelić: n. d., str. 17–18. i 32.

5 D. D. Vasić: Teslić i okolina…, str. 17.

6 Isto, str. 58.

7 Milenko S. Filipović: Prilozi etnološkom poznavanju severoistočne Bosne, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Građa, knjiga XVI, Odjeljenje društvenih nauka, knjiga 12, Sarajevo 1969, str. 41; D. D. Vasić: Teslić i okolina…, str. 12.

8 Kao napomena 14.

9 Postoji i neubjedljivo tumačenje koje dovodi u vezu naziv Rastuše sa imenom gospodara oblasti Usore iz XIII vijeka Rostislava Mihailovića. – Vukašin Sirovina: „Istorijska i geografska nomenklatura mesta po starom tešanjskom srezu“, Razvitak, br. 12, Banja Luka 1940, str. 359; Advan Hozić: Teslić u NOB, Teslić 1985, str. 22.

10 Gordana Sedić: „Banjaluka i okolica na nekim kartama od XVI–XVIII vijeka“, Istorijski zbornik, br. 3, Banjaluka 1982, str. 170–171.

11 Miloš Blagojević: „Severna granica bosanske države u XIV veku“, Bosna i Hercegovina od srednjeg veka do novijeg vremena, Međunarodni naučni skup 13–15. decembar 1994, Beograd 1995, str. 65.

12 Đorđe Mikić: Banja Luka na Krajini hvala, Banja Luka 1995, str. 64.

13 Osovica (Novaković piše Osjevica), drugo ime manastira, po Novakoviću je od brda Osoje koja se nadvilo nad manastirom. – Jovan Novaković: „O manastiru Liplju i njegovom imenu“, Bosansko-Hercegovački Istočnik, sv. 12, Sarajevo 1892, str. 567–570;

14 O porijeklu imena Stuplja Petar M. Bogunović piše: „Poznato je, da naš planinski narod mora po sate i dane daleko nositi svoje sukno u stupe da ga izvalja. Za to valjanje sukna postoje naročiti mlinovi ‘stupe’, koje mogu postojati samo na jačim potocima i bukovima.“ – Petar M. Bogunović: Iz Usorskog kraja i okoline, istorija – tradicija – značaj – položaj, Sarajevo, 1937, reprint izdanje: Teslić 2000, str. 42–48.

15 D. D. Vasić: Teslić i okolina…, str.

16; Bogunović je Crkvenu u Očaušu povezao sa manastirom Stupljem, Orid sa Ohridem, a Mihajlovac (zaseok u Očaušu) sa svetim arhanđelom Mihailom kojom je bila posvećena manastirska crkva u Stuplju. – P. M. Bogunović: n. d., str. 39–49. i 42–46. 16 Arheološki leksikon Bosne i Hercegovine, tom 2, Arheološka nalazišta, Regija 1–13, Sarajevo 1988.

17 Jelena Mrgić-Radojčić: „Povelja bana Stjepana II Kotromanića knezu Grguru Stjepaniću 1329/30. godine“, Stari srpski arhiv, Knjiga 3, Laktaši 2004, str. 19–33.

18 Jelena Mrgić-Radojčić: Donji Kraji. Krajina srednjovekovne Bosne, Beograd – Banja Luka 2002, str. 27.

19 Momčilo Spasojević: Šnjegotina, prošlost – ljudi – život – običaji, Banjaluka 2005, str. 243; B. S.: „Ukrnja-Ukrina“, Razvitak, br. 11, Banja Luka 1940, str. 336–337.

20 J. Mrgić-Radojčić: Donji kraji…, str. 120; P. M. Bogunović, n. d., str. 63.

21 Vidjeti lična imena (antroponime) u knjigama Desanke Kovačević-Kojić: Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države, Sarajevo 1978. i Gradski život u Srbiji i Bosni (XIV–XV), Beograd, 2007; D. D. Vasić: Teslić i okolina…, str. 14.

22 P. Anđelić: n. d., str. 21; Komušina i Kondžilo…, str. 22.

23 Miroslav Niškanović: „Porijeklo stanovništva tešanjskog kraja“, Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu, Etnologija tešanjskog kraja, Nova serija, sv. 41/42, Sarajevo 1986/87, str. 4.

24 „Iz ‘Opisa Bosne i Hercegovine’, od jednog rodoljuba“, Glasnik Srpskog Učenog Društva, knjiga 4, sveska HHI (staroga reda), Beograd 1867, str. 349.

25 Štatistika miesta i pučanstva Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1880, str. 42; D. D. Vasić: Teslić i okolina…, str. 14.

26 Šefik Bešlagić: Stećci – kultura i umjetnost, Sarajevo 1982, str. 32.

27 Arheološki leksikon, 2, str. 118–120.

28 Isto, str. 119–122; P. M. Bogunović: n. d., str. 30; M. S. Filipović: n. d., str. 42; A. Hozić: n. d., str. 18; D. D. Vasić: Teslić i okolina…, str. 15.

29 Detaljnija analiza demografskih promjena u tom vremenu u: D. D. Vasić: Teslić i okolina…, str. 16–24.

30 Imaret je vrsta gostionice u Turskoj gdje su se hranili đaci i gdje su dijeljene životne namirnice sirotinji i putnicima.

31 Medresa je vrsta muslimanske škole.

32 Behija Zlatar: „Popis vakufa u Bosni iz prve polovine XVI vijeka“, Prilozi za orijentalnu filologiju, XX–XXI/1970–71, Sarajevo 1974, str. 130.

33 Vakuf je zadužbina zasnovana na propisima islamskog prava. Vakufi su osnivani za podizanje i održavanje džamija, mekteba, medresa, biblioteka, banja, česama, mostova, puteva, svratišta i kuhinja za putnike, siromašne ljude i đake.

34 Mezra je pusto, ranije obrađivano i naseljeno zemljište.

35 Važno je napomenuti da se kod raznih autora nailazi na različite transkripcije toponima. Tako se Kuzmadina naziva Kuzmadanje, Kuzmadanj, Kozmadina, Kozmadanje i Kozmadanj; Ćeslica se naziva i Česlice i Čilice, a Ćiro Truhelka ju imenuje kao Kinlice, pa čak i Teslić (Keslić), što je očito pogrešno. – Adem Handžić: „Gazi Husrev-begovi vakufi u tešanjskoj nahiji u XVI stoljeću“, Anali Gazi-Husrev-begove biblioteke, knjiga II–III, Sarajevo, 1974, str. 163–164; Ćiro Truhelka: „Gazi Husrefbeg, njegov život i njegovo doba“, Glasnik Zemaljskog muzeja, XXIV, Sarajevo 1912, str. 100, 134–135, 214–215. i 219.

36 Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604. godine, sv. I/2 (obradio Adem Handžić), str. 493. i sv. III (obradila Amina Kupusović), Sarajevo 2000, str. 343–360.

37 M. S. Filipović: n. d., str. 53. i 57.

38 Zbog osobina arapskog pisma kojim su pisani popisni defteri, nije jasno da li je u Bosni dominirala ekavština ili ikavština. U ovom konkretnom slučaju, nije jasno da li treba pisati Belo Bučje ili Bilo Bučje. – Ahmed S. Aličić: „Uvod“, Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604. godine, Sv. I/1 (obradio Adem Handžić), Sarajevo 2000, str. XIX–XX

39 Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604. godine, sv. III, str. 339–343. i 360–385.

40 Starješine sela (knezovi, muhtari) su mogle biti samo ugledne straješine porodičnih zajednica. Izuzetno je to mogla biti i žena, obično udovica. – Velibor Stojaković: „Društveni odnosi i društvene institucije stanovnika tešanjskog kraja“, Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine u Sarajevu, Etnologija tešanjskog kraja, Nova serija, sv. 41/42, Sarajevo 1986/87, str. 230.

41 Otlak je paša, ispaša, pašnjak.

42 Starina je selo na sjeveru današnje zeničke opštine, u južnom susjedstvu Željeznog Polja. 43 Iznad sela Jezera danas postoji oronim Sokolina, a Jezeračka rijeka sa Stupnicom čini rijeku Blatnicu.

44 Postoje dvije rijeke Ograjine. Jedna sa Šerića rijekom čini Bistričak, a druga sa Manjače teče Bosni na prostoru današnje žepačke opštine.

45 Jajlak je planinski pašnjak na koji se ljeti izgoni stoka.

46 Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604. godine, sv. I/2, str. 455–461.

47 Hazim Šabanović: Bosanski pašaluk. Postanak i upravna podjela, Sarajevo 1959, str. 150. – Šabanović je pogrešno smatrao da su Usora i Tešanj nazivi za istu nahiju.

48 P. M. Bogunović: n. d., str. 30.

49 Đuro Basler: „Prethistorijske gradine i njihova zaštita“, Naše starine, II, Sarajevo 1954, str. 87.

50 Arheološki leksikon, 2, str. 118. i 120.

51 „Iz ‘Opisa Bosne i Hercegovine’, od jednog rodoljuba samovidca“, Glasnik Srpskog Učenog Društva, knjiga 3, sveska HH (staroga reda), Beograd 1866, str. 371.

52 Neki idu mnogo daleko dovodeći ime Blatnice u vezu sa Zlatonosovićima, poznatom bosanskom velikaškom porodicom iz srednjeg vijeka. – P. M. Bogunović: n. d., str. 37; A. Hozić: n. d., str. 23.

53 Glavni rezultati popisa žiteljstva u Bosni i Hercegovini od 22. aprila 1895., sa podacima o teritorijalnom razdjeljenju, javnim zavodima i rudnim vrelima, Sarajevo 1896, str. 222.

54 Arhiv Republike Srpske (dalje: ARS), Područna jedinica Doboj (PJD), Fond „Destilacija drva Teslić“ (DDT), Nesređeno, Kutija: Karte.

55 Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604. godine, sv. I/2, str. 457.

56 D. D. Vasić: Teslić i okolina…, str. 23–24

57 Adem Handžić: „O kretanju stanovništva u regionu srednjeg toka Bosne (međuprostor Maglaj– Doboj–Tešanj) od druge polovine XV do kraja XVI st.“, Migracije i Bosna i Hercegovina, Sarajevo 1990, str. 60–62.

58 A. Hozić: n. d., str. 24

59 Vjekoslav Zirdum: Plehan i okolica (prigodom 100-godišnjice župe na Plehanu), Posebni otisak iz „Dobrog pastira“, Godina IV–V, Sarajevo 1955, str. 4.

60 Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604. godine, sv. III, str. 360.

61 Komušina i Kondžilo…, str. 46–48; V. Zirdum: n. d., str. 4–8.

62 Adem Handžić: „O nekim kulturno-historijskim osobenostima tešanjske nahije u XVI stoljeću“, Studije o Bosni: historijski prilozi iz Osmansko-Turskog perioda, Istambul, 1994, str. 3; Komušina i Kondžilo…, str. 47.

63 V. Zirdum: n. d., str. 8.

64 Sidžil Tešanjskog kadiluka (1740–1752), Prijevod i obrada: Hatidža Čar-Drnda, Sarajevo 2005, str. 15, 64, 66, 88, 96. i 112.

65 P. M. Bogunović: n. d., str. 60–61.

66 Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604. godine, sv. III, str. 394.

67 Razgovor autora sa Stevom Kuzmanovićem u Ugodnoviću 15. 6. 2008.

68 A. S. Aličić: „Uvod“, Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604. godine, sv. I/1, str. XXXIV i XXXVI–XXXVII; Vlasi su bili stočari sa širokim povlasticama slobodnih seljaka i obavezama vojne prirode. Turska vlast je vlahe porijeklom iz jugozapadne Srbije, jugoistočne Bosne i cijele Hercegovine, dajući im poreske olakšice, naseljavala na opustošena zemljišta uz granice.

69 Postoji i hipoteza po kojoj Vlajići nose ime po bosanskom knezu Vlaju (Vlah, Vlađ) Dobrivojeviću. Međutim, ovaj bosanski velikaš imao je matične posjede ne u župi Usori, već u župi Trebotić u „zemlji“ Podrinje. – A. Hozić: n. d., str. 23; Jelena Mrgić-Radojčić: „Povelja bana Tvrtka kojom potvrđuje baštinu Vlatku Vukoslaviću“, Stari srpski arhiv, Knjiga 4, Laktaši 2005, str. 110.

70 Osman Sokolović: Tešanj prije tri stoljeća (1639–1642), Preštampano iz kalendara „Narodna uzdanica“, Sarajevo 1942, str. 7–12.

71 P. M. Bogunović: n. d., str. 27–28; Vukašin Sirovina pretpostavlja da ime Teslić „nastalo je od glagol. imenice tesar, u množini tesar ili teslići“. – Vukašin Sirovina: „Istorijska i geografska nomenklatura mesta po starom tešanjskom srezu“, br. 12, 1940, str. 360.

72 Rečnik srpskohrvatskog književnog jezika, S-Š, Matica srpska, Novi Sad 1976, str. 195.

73 Isto.

74 Za većinu ovih sela nekad se upotrebljava završetak na -ić, a nekada na -ići, tako da ni njihovim stanovnicima nije jasno kako im se precizno zove naselje.

75 P. M. Bogunović: n. d., str. 27–28.

76 Komušina i Kondžilo…, str. 91, 101. i 104.

77 Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604. godine, sv. I/2, str. 457–458.

78 Boško N. Petrović: Tajne oko Tajna. Istorija – privreda – zanimljivosti – proza, Teslić 2000, str. 6; Stanoje Stanojević: Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko-slovenačka, knjiga IV, Zagreb 1929.

79 D. D. Vasić: Teslić i okolina…, str. 9. i 24–25.

80 Isto, str. 32; Milan Vasić: Martolosi u jugoslovenskim zemljama pod turskom vladavinom, Izabrana djela, Knjiga II, Istočno Sarajevo 2005.

81 Štatistika miesta i pučanstva Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1880, str. 41–42; Štatistika mjesta i žiteljstva Bosne i Hercegovine po popisu naroda od 1. maja 1885., Sarajevo 1886, str. 94–99; Glavni rezultati popisa žiteljstva u Bosni i Hercegovini od 22. aprila 1895., sa podacima o teritorijalnom razdjeljenju, javnim zavodima i rudnim vrelima, Sarajevo 1896, str. 214–223; Rezultati popisa žiteljstva u Bosni i Hercegovini od 27. septembra 1910, Sarajevo 1912, str. 210–221; Definitivni rezultati popisa stanovništva od 31. januara 1921 god., Sarajevo 1932, str. 113.

82 D. Bogdanić: n. d., str. 18; Jezera su pred bošnjačkom vojskom napustili Srbi u građanskom ratu (1992–1995). Dejtonskim sporazumom to srpsko selo je pripalo Federaciji BiH.

83 Rečnik srpskohrvatskog književnog jezika, S–Š, Matica srpska, Novi Sad 1976, str. 848.

84 Čifluk ovdje označava vrstu feudalnog posjeda.

85 Opširni popis Bosanskog sandžaka iz 1604. godine, sv. III, str. 342.

86 B. Perić: n. d., str. 144–145; D. D. Vasić: Teslić i okolina…, str. 59.

87 P. M. Bogunović: n. d., str. 27; U narodu je Stenjak poznat i kao Stijak.

88 Štatistika miesta i pučanstva Bosne i Hercegovine, str. 42.

89 Moguće je toponim Irice dovesti u vezu sa mađarizmom ihra ili ira u značenju učinjena, uštavljena ovčija koža.

90 Glavni rezultati popisa žiteljstva u Bosni i Hercegovini od 22. aprila 1895., sa podacima o teritorijalnom razdjeljenju, javnim zavodima i rudnim vrelima, str. 220–221.

91 Rezultati popisa žiteljstva u Bosni i Hercegovini od 27. septembra 1910, str. 218–219.

92 Definitivni rezultati popisa stanovništva od 31. januara 1921 god., str. 158–159.

93 Ćiro Truhelka: „Rezultati prehistoričkog istraživanja u Bosni i Hercegovini (Tečajem godine 1900.)“, Glasnik Zemaljskog muzeja, XIII, Sarajevo 1901, str. 14–15.

94 ARS, PJD, DDT, Nesređeno, Kutija: Karte; Tabor je turcizam i ima značenja: jedna od zaraćenih strana; mjesto sa razapetim šatorima, logor, ulogorena vojska, karavan i sl.; veća vojna jedinica, bataljon.

95 Arhiv Bosne i Hercegovine (dalje: ABiH), Fond Zemaljske vlade (ZV), 202, 166–33, Sarajevo 10.12.1904.

96 ABiH, ZV, 202, 166–27, Sarajevo 1906.

97 ABiH, ZV, 127, 47–4, Tešanj 5.8.1913.

98 D. D. Vasić: Teslić i okolina…, str. 9–10. i 100.

99 B. N. Petrović: n. d., str. 95–97.

100 Dragiša D. Vasić: „Djelatnost dr Branka Čubrilovića u Banji Vrućici“, Duhovnost srpska, broj 21, Teslić 2005, str. 77–78.

101 Jelena Mrgić: Severna Bosna 13–16. vek, Beograd 2013, str. 45.

102 „Kod Slovena riječ ‘crn’ znači sve što je surovo i opasno.“ – Artur Dž. Evans: Pješke kroz Bosnu i Hercegovinu tokom ustanka avgusta i septembra 1875, Sarajevo 1973, str. 138.

103 Šušanj je opalo suvo lišće.

104 Dubrava je hrastova šuma ili uopšte šuma.

105 Gaj je šumica, šumarak, lug. 106 Plandište je hladovito mjesto gdje stoka za vrućeg dana planduje, odmara se.

107 Košara je staja za stoku čiji su zidovi od opletenog pruća oblijepljeni blatom. 108 Katun je pastirsko naselje, pasište na koje se preko ljeta izgoni stoka.

109 Jevrem Stanković: „Čečava s okolicom i stanovnicima svojima“, Bosanska vila, Broj 2, Sarajevo 1887, str. 22.

110 Svi toponimi u ovom tekstu navedeni su na osnovu topografskih karata, literature i vlastitih saznanja autora koji se rodio i bezmalo cijeli život proveo u ovom kraju.

111 P. M. Bogunović: n. d., str. 21.

112 P. Anđelić: n. d., str. 21; M. Niškanović: n. d., str. 4.

113 P. M. Bogunović: n. d., str. 71–73; J. Mrgić-Radojčić: „Povelja bana Stjepana II Kotromanića knezu Grguru Stjepaniću 1329/30. godine“, str. 19–33.

114 P. M. Bogunović: n. d., str. 57–59; Š. Bešlagić: n. d., str. 217–218. i 237.

115 M. S. Filipović: n. d., str. 42.

116 M. Spasojević: Šnjegotina…, str. 19.

117 Aleksa Kasapović: Parlozi – pola vijeka škole, Banja Luka 2009, str. 12. i 156.

118 Špiro Bocarić: „Iz etnografije Bosanske Krajine“, Glasnik Jugoslovenskog profesorskog društva, Knjiga XIV, sveska 10–12, juli–avgust 1934, str. 959.