Banjalučka regija – Prijedor

Prijedor je sa svojim selima, zbog svog strateškog položaja i blizini državne granice bio često područje buna, ustanaka i odbrane o čemu svjedoče dešavanja uprvom i drugom svjetskom ratu, te zadnja ratna dešavanja na području bivše Jugoslavije.

Prvi put u istorijskim dokumentima Prijedor se pominje kao zemljana utvrda u ratnim izvještajima grofa Adama Bacanija za vrijeme Bečkog rata od 1683. do 1699 godine. Međutim, arheološka građa ukazuje da postojanje naselja datira još iz vremena praistorije i dolaska Rimljana u ove krajeve prvenstveno zbog novih osvajačkih poduhvata. Ali, i zbog ekspolatacije gvozdene rude koja je, pretapana u velikim topionicama Salone, Siscije i Sirmijuma. Veoma brzo Prijedor postaje značajan – trgovačko zanatski centar zahvaljujući rimskim putevima i plovnosti rijeke Sane, ali ponajviše prvoj željezničkoj pruzi u bivšoj BiH izgrađenoj 1873. godine u vrijeme barona Hirsa. Jedan vijek poslije, tačnije 1882, gotovo cijeli grad izgorio je u velikom požaru pa su austrougarske vlasti 1901. godine donijele prvi urbanistički plan po kome je Prijedor izgrađen kao savremeno naselje bez mahala i uskih sokaka.

Kao prvi veći industrijski kapacitet pominje se pilana izgrađena 1883. godine iznad Kozarca, a već 1891. godine osnovano je prvo poljoprivredno društvo i peradarska farma, jedini u to vrijeme u austro-ugarskoj Bosni i Hercegovini. Početak XX vijeka donio je nove industrijske objekte i preduzeća kao što su „Prva krajiška tvornica cigle i crijepa“ koju je 1926. godine osnovalo jedno srpsko akcionarsko društvo. U isto vrijeme jedan srpski trgovac osniva i prvo izvozno preduzeće. Riječ je o izvozu živežnih namirnica i živine u Evropu. Vrijedno je pomenuti da je u tom vremenu osnovana i čuvena stolarska radionica „Antonijević“, kao i prvo konditorsko preduzeće koje je poslije II svjetskog rata preraslo u Fabriku keksa i vafla „Mira“. Na početku XX vijeka Prijedor ima sva obilježja urbane gradske sredine. Prijedorski Srbi još više razvijaju trgovinu i bankarstvo, a da bi sačuvali svoj nacionalni identitet i tradiciju, imućne gazde i trgovci ulažu svoj kapital i ime u kulturni i nacionalni preporod i podižu kulturne ustanove i institucije. Još 1834. godine Prijedor je imao srpsku osnovnu školu koja je zajedno s tzv. komunalnom (osnovanom 1891. godine) prerasla u državnu školu 1919. godine. Pododbor „Prosvete“ osnovan je 1902. godine, a negdje u isto vrijeme osnovana je prva štamparija i „Prva srpska štedionica d. d.“, pa zatim još tri osnovne škole i zabavište, odnosno ženska zanatska škola, dok je Gimnazija osnovana 1924. godine. Samo pet godina kasnije, 1907. godine osnovano je društvo za tjelesno vaspitanje koje je naredne, 1908. godine, dobilo ime „Srpski Soko“. Godine 1885. osnovano je i pjevačko društvo „Vila“ za koje je himnu napisao Aleksa Šantić, a muziku je komponovao tada najpoznatiji živi srpski kompozitor Josif Marinković. Prilikom prenosa kostiju Stevana Mokranjca 1923. godine „Vila“ je na takmičenju jugoslovenskih horova u Beogradu osvojilo drugu nagradu. U toku II svjetskog rata prijedorski kraj je pretrpio ogromna razaranja. Pred ofanzivama hrvatskih i muslimanskih snaga ustaša kao i Nemaca, goloruki srpski narod je bježao u zbjegove na planinu Kozaru. Ratna fotografija Žorža Skirigina Majka sa Kozare ostala je potresno svjedočanstvo na stradanje srpskog naroda Potkozarja. Ustaše su sa Kozare odvele u smrt oko 60.000 nevinih srpskih civila. Među njima je bilo oko 11.900 djece od kojih su mnoga odvedena u logore za djecu(do tada istorija nije zabilježila logore tog tipa). Nakon rata na platou Mrakovica podignut je veličanstven spomenik žrtvama fašističkog terora. Dio planine Kozare proglašen je za nacionalni park.

Nacionalni park Kozara, rijeka Sana i prekrasni krajolici turistički su aduti prijedorskog kraja i cijelog Potkozarja.

Dakle, bez obzira na arheološke iskopine iz rimskih i predrimskih vremena i vremena Mezeja, bez obzira na nekropole iz mlađeg i starijeg bronzanog doba, antičke i poznoantičke nekropole, kao i neke tragove srednjovjekovnih građevina Prijedor je varošica iz novijeg doba, zapravo grad XIX i XX vijeka.

nekad