Banjalučka regija – Srbac

 O istorijskoj prošlosti srbačkog kraja sačuvano je vrlo malo podataka i pisanih dokumenata. Takođe nisu vršena ni geološka istraživanja čiji bi rezultati ukazivali na prošlost ovog područja. Nešto više podataka o istorijatu naroda ovog kraja može se pronaći u publikaciji “Srbac, naselja i stanovništvo“, autora Danila Košutića. O prošlosti područja koje danas zahvata opština Srbac, u ovoj knjizi, između ostalog, se navodi: “… U prošlosti ovo područje bilo je u sastavu raznih carevina, kadiluka, banovina i srezova. Od nastanka prvih država starih Slovena do sredine 16. vijeka znatno veća otvorenost osjećala se prema Dunavskoj nizini pa je otuda prodor političkih i kulturnih uticaja bio neposredniji nego od brdovite i u neku ruku od prirode zatvorene prave Bosne.Prema jednoj karti Evrope, u X i XI vijeku ovi krajevi bili su u sastavu Hrvatske.Do turskih osvajanja župa Vrbas pominje se uglavnom u sastavu Kraljevine Slavonije i Ugarskog kraljevstva.Pred kraj XIV vijeka ovu župu pripojio je vojvoda Hrvoje Vukčić Hrvatinić svojim Donjim Krajima.Na osnovu karte teritorija samostalnih velikaša u prvoj polovini XV vijeka zemlje desno od Vrbasa do save i Drine bile su pod neposrednom ugarskom vlašću, a lijevo od Vrbasa ka Dubici, u privremenom posjedu Hrvoja Vukčića Hrvatinića.Godine 1463/1464. ovo područje ušlo je u sastav novostvorene Bosanske (Jajačke) banovine koju je tada osnovao ugarski kralj Matija Korvin. Takvo stanje ostalo je do pada pod osmanlijsku vlast sjevernih dijelova ove banovine godine 1535/36, kada je Husref beg zauzeo gradove Kobaš i Levač i prešao s vojskom u Slavoniju.Tada ovo područje ulazi u sastav kobaškog kadiluka, banjalučkog ejalata i Sandžak Bosne.Kasnije je sjedište kadiluka iz Kobaša premješteno u Banju Luku, a Kobaš je bio sjedište nižih upravnih jedinica (kapetanije, župe, nahije).Grad Levač nalazio se u župi Lifče (Lijevče), a kako se kasnije ne spominje, vjeruje se da je u vrijeme turskih osvajanja porušen i nije više obnavljan.Poslije poraza i povlačenja turske vojske u Bosnu, uspostavlja se po prvi put državna granica Savom, godine 1699. Ali u ratovima 1716-1718. Turska gubi dio južno od Save pa su mjesta: Trstenci, Kobaš, Kaoci, Bosanski Svinjar, područje današnjih Bajinaca, Dolina… pripali Austriji, a Lepenica, Brezovljani, Nožičko, Lilić… Turskoj.Poslije tursko-austrijskog rata (1736-1739) granica je ponovo vraćena na Savu. U XIX vijeku na ovim prostorima jača otpor naroda protiv turskog režima, kao i svijest o potrebi ujedinjenja sa Srbijom, što se posebno manifestovalo u toku ustanka u Bosni (1875-1878). U periodu 1878-1918. godine ovo područje je u sastavu Bosne i njene Okružne oblasti Banja Luka, s ti m što je područje Lijevča pripalo bosansko-gradiškom, a Župe prnjavorskom kotaru.I u periodu između dva rata (1918-1941) ovaj dio Bosne i dalje je u sastavu okružne oblasti Banja Luka i njenih srezova Bosanska Gradiška i Prnjavor, a osnivanjem banovina (1931) ulazi u satav Vrbaske banovine. Međutim, u avgustu l939. godine po tzv. Sporazumu Cvetković-Maček, srez Derventa, a uz to i Kobaš sa okolinom, dodijeljen je novoosnovanoj Banovini Hrvatskoj.Kapitulacijom stare Jugoslavije, područje Bosne i Hercegovine pripojeno je tzv. Nezavisnoj državi Hrvatskoj. Veći dio srbačkog područja pripao je tada Velikoj Župi Livac i Zapolje sa sjedištem u Novoj Gradišci, a općina Bosanski Kobaš pripojena je Velikoj Župi Slavonski Brod i kotaru Bosanski Brod.Poslije Drugog svjetskog rata po prvi put ovo područje ujedinjuje se u jednu administrativno-teritorijalnu cjelinu, osim u vremenu od l955. do l958. godine kada je srez srbački ukinut, a teritorija podijerljena na srezove Derventa i Banja Luka, tako što je derventskom srezu pripao župski dio (bez sela Šeškovci i Kriškovci), a banjalučkom lijevčanski dio čija su sela bila u sastavu opština Nova Topola i Bosanska Gradiška.Teritorija opštine uspostavljena l958. godine, ima površinu od 453 km2. Veći dio nalazi se u Župi, odnosno sjevernom dijelu Srednje Bosne, a deset naseljenih mjesta su u Lijevču polju, pa je Srbac istovremeno srednjobosanska i krajiška opština“.Danas je opština Srbac sastavni dio Republike Srpske i Bosne i Hercegovine.

N A S E Lj A

Na području opštine Srbac danas ima 39 naseljenih mjesta: Srbac, Srbac selo, Kaoci, Vlaknica, Brusnik, Kobaš, Nova Ves, Korovi, Seferovci, Donja Lepenica, Gornja Lepenica, Sitneši, Donji Srđevići, Gornji Srđevići, Resavac, Inđol, Povelič, Crnaja, Prijebljezi, Nožičko, Brezovljani, Selište, Ćukali, Župski Razboj,Ilićani, Novi Martinac, Stari Martinac, Kukulje, Lilić, Razboj Lijevče, Mali Razboj, Donji Kladari, Gornji Kladari, Glamočani, Dugo Polje, Bardača, Bajinci i Gaj.Opštinski centar je Srbac smješten u neposrednoj blizini ušća Vrbasa u Savu. U vrijeme postojanja naselja Gradina (Donja Dolina), prije nove ere, na ovom lokalitetu pominje se Cagan-grad (jedan dio ravnice na ovom području i danas nosi naziv Cagani). Do raspada Zapadnog Rimskog Carstva, u blizini ušća Vrbasa spominje se relejna stanica Vrbate (Urbas). Kasnije, na ovom prostoru spominje se naselje Svinjar (naziv dobilo po uzgajivačima svinja). U pisanim dokumentima spominje se pod tim imenom l596. godine, a mjesto Svinjar upisano je na jednoj karti Germanije l621. godine. Naselje Svinjar promijenilo je naziv u Srbac rješenjem ministra Kraljevine Jugoslavije od 2. novembra l933. godine i ovaj datum se od 2006. godine obilježava kao Dan opštine.Ostala naselja nose nazive po najbližim geografskim pojmovima, po zanimanju ili zanatima stanovništva, po drugim poznatim pojmovima i događajima (D. Košutić: ˝Srbac, naselja i stanovništvo˝, SPKD ˝Prosvjeta˝ l995).

STANOVNIŠTVO

Povoljni geostrategijski, saobraćajni i klimatski uslovi, plodno zemljište, bogatstvo šuma, obilje vode i pašnjaka omogućili su naseljavanje ovog prostora u dalekoj prošlosti. Najstariji stanovnici, kako navodi prof. dr Zdravko Marjanac (“Život u močvari“, Urbanistički zavod RS 2004) bili su plemena Oserijata, Mezeja, Japoda, Breuca i Kelta. Rimljani su ovim prostorom vladali četiri vijeka o čemu, pored ostalog, svjedoče rimske grobnice otkrivene u selu Kladari 2003. godine. Pređeli oko Motajice i donjeg toka Vrbasa bili su izloženi čestim migracijama pa su stalna i veća naselja formirana relativno kasno, od XVI do XIII vijeka. Ovo se može objasniti činjenicom da su se na ovom području često ukrštali putovi različitih osvajača i pljačkaša. Migracije su bile naročito česte za vrijeme turske vladavine ovim područjem (1535-1875). Period austro-ugarske vladavine (1878-1918) karakteriše povratak iseljenog hrišćanskog stanovništva i organizovano doseljavanje iz drugih krajeva BiH i drugih zemalja. Doseljeni su Poljaci, Ukrajinci i Česi koji su od 1894. do 1905. godine formirali naselja Kobaški lug (Nova Ves), Novi Martinac, Rakovac, Gumjera, Kunova, Grabašnica i Resavac.Po programu tzv. unutrašnje kolonizacije, na ovo područje doseljavani su muslimani koji su 1890. godine formirali naselja Inađol, Brnjavicu, Selište i Sitneš.U periodu između dva svjetska rata (1922. godine) doselilo se na područje Sitneša 18 domaćinstava Hrvata. Dominantno stanovništvo i poslije svih doseljavanja (više od 85%) bili su Srbi.Prvi zvanični popis stanovništva prema evropskim kriterijima obavljen je 1979. godine.Prema popisu iz 1885. broj stanovnika iznosio je 8.363, da bi na sljedećem popisu 1910. godine bio udvostručen i iznosio je 16.740. Od tada broj stanovnika bio je u blagom porastu ili je stagnirao. Godine 1993, prilikom vanrednog popisa stanovništva u R. Srpskoj, na području opštine Srbac popisano je 6.091 domaćinstvo sa 22.145 stanovnika.U novije vrijeme prirtodni priraštaj stanovništva je negativan. Od 1996. godine broj novorođene đece se smanjuje. Te godine broj novorođenčadi iznosio je 213, a 2002. godine 176. Starosna struktura je negativna. U period od 1961. do 1991. godine masa mladih se smanjila sa 44,6 na 25,6%. Prosječan broj ukućana takođe je osjetno smanjen. Godine 1885. iznosio je 6,18, a 1991. pao je na 3,46. Smrtnost odojčadi ne prelazi 2 promila i manja je nego u Evropskoj uniji. Polna struktura je povoljna: 49,2% muških prema 49,8% ženskih.

Kako je Bosanski Svinjar postao Srbac

Ime mesta u kome se pominju „Bosna i svinja” malo kome se dopadalo, pa su uoči Mitrovdana 1933. meštani poslali delegaciju kod kralja u Beograd da im preimenuje varoš.
Novi naziv je Srbac je dobio po planinskom vencu Srp Srbac – Dobacivanja i uvrede, zbog imena naseobine, stanovnici Bosanskog Svinjara više nisu mogli trpeti. Ime mesta u kome se pominju „Bosna i svinja” malo kome se i dopadalo. Zbog toga su, uoči Mitrovdana trideset i treće, meštani u Beograd poslali delegaciju koja je tada „privolela kralja i njegovu vladu da Bosanski Svinjar ubuduće ponese ime Srbac”.– Radosti Vida Kataline, načelnika opštine, Jove Bajića njegovog zamenika, te Milana Radukića, sveštenika, i Nikole Vasiljevića, upravnika osnovne škole, nije bilo kraja kada im je ministar unutrašnjih poslova Živojin A. Lazić, uručio „dekret o preimenovanju Bosanskog Svinjara u Srbac”, priča Obrad Nikičević.Novi naziv je varoš dobila po planinskom vencu Srp ponad Srpca, ali i zbog činjenice da su u ovom kraju gotovo svi bili Srbi. Srpčani danas Bosanski Svinjar pominju samo o proslavama i svetkovinama kada se sete dekreta kraljeve vlade. Nekako radije pričaju o Bardači „močvarnom području od međunarodnog značaja i filteru životne sredine” kako piše u sertifikatu dobijenom prošle godine od Ramsarskog sekretarijata iz Švajcarske, institucije koja se bavi zaštitom prirodnih bogatstava Starog kontinenta. A u toj Bardači danas je više od dvesta vrsta ptica te dvesta osamdeset biljnih i trideset i dve vrste riba.Pre pet-šest godina u Bardači se kuvao riblji paprikaš u kotliću od rosfraja. Skuvano je oko tri i po hiljade litara čorbe. U kotlić je stavljeno trista šezdeset kilograma ribe i 42 kilograma ikre. Uz 40 kilograma ajvara i isto toliko limuna te malo manje drugih potrepština, sve je to kuvano i u stotinak litara ulja. Turistički radnici i više hiljada njihovih gostiju imali su nameru da tih, više od tri hiljade litara pripremljenog ribljeg paprikaša bude upisano u Ginisovu knjigu rekorda.– Došla je i komisija koja je resgistrovala rekord koji nikada nije uvršten u Ginisovu knjigu. Trebalo je, izgleda, to malo „podmazati”, a mi za to nismo imali novca. Ili možda bolje reći sluha. A da smo to tada uradili ko zna dokle bi se daleko proneo glas i Srpca i Bardače, kaže Žarko Šarić.Šezdesetih godina prošlog veka, kada su se kopali kanali i podizali nasipi za odbranu od poplava u srbačkom kraju, uz obale Save pronađeno je dvadeset i sedam praistorijskih, četiri antička i četrnaest srednjovekovnih građevina i objekata. Posebno značajno je sojeničko naselje, koje je, kako kažu arheolozi „podignuto uz obale reke sedamsto godina pre Hrista”.Imaju Srpčani običaj reći da je se u njihovom kraju danas poseče najviše glava u BiH i bivšoj nam Jugi, pošto se, u kraju sa dve stotine peradarskih farmi i desetak klaonica podignutih uz njih, svake godine zakolje više od deset miliona tovnih pilića.U Srpcu se i danas, uz bezbroj drugih priča iz prošlosti, sete se i Saliha Bahtijarevića, poslednjeg srbačkog bega koji je skončao 1937. godine. Beg je gazdoavo sa šezdesetak posto srbačkih poseda. I uz takvo bogatstvo ostao je sam i umro među Srbima. Žena mu i kćer zamolile su seljake da bega dovezu i sahrane u Banjaluku. Oni su i pristali na to. Umotali su ga u nekakav ćilim i stavili na konjska kola. I krenuli.– Na putu prema Banjaluci, negde oko Kriškovaca, kočijaš se okrenuo i video na bega nema. Ispao je negde usput… Vratili su se, našli ga i nastavili svoj put. Kada su bili nadomak Banjaluke setili su se da nemaju nikakve papire kojima bi sa mrtvim begom prošli kroz grad. Ali kočijaš i pratnja, bega su uspravili i umotali u onaj ćilim u nameri da policiji, ako ih presretne kažu kako je čovek bolestan i kako hitno mora doktoru. Na kraju se sve nekako završilo. Poslednji srbački beg koji usput ispao sahranjen je na porodičnom mezarju u Banjaluci, priča Stojan Zvonar.Pričaju danas u Srpcu i o kukuruzu koji je u srbačkom kraju sve do pedeset i pete godine sada već prošlog veka, bio osnovna hrana… I o prvom aeroplanu koji je, 1919. godine, nadletajući Posavinu, rasterao kosce koji su se, zbog „straha od sotone odozgo sa nebesa” razbežali na sve starne. Samo da spasu glavu.Pričaju Srpčani i o dvadesetak Titovih boraca koji su učestvovali u borbama za oslobođenje Beograda… I o svom velikom glumcu Uglješi Kojadinoviću koji je sahranjen u Srpcu, tamo gde su mu koreni… I o akademiku Jovi Vraniću… I o operskoj divi Verici Vranić koja je na put po svetskim metropolama krenula iz svog rodnog, srbačkog kraja.

Slaviša Sabljić