Prota Nikola Begović – srpski polihistor
U kulturnoj istoriji srpskog naroda, prota Nikola Begović (1821-1895) spada među one izuzetno plodne pisce iz svešteničkog staleža, koji su birali zanimljivu, uvek aktuelnu tematiku i pri tom negovali osobeni jezički izraz. U širim krugovima je poznat kao autor klasičnog etnografskog ostvarenja Život i običaji Srba graničara, koje je reprintovano u čuvenoj ediciji Prosvete „Baština”.
Uvek je važno isticati činjenicu da Nikola Begović nije bio samo sveštenik-etnograf, iako je svakako prvi u plejadi pisaca koji su „iz naroda” pisali „o narodu”. Sa razvijanjem srpske etnografske nauke u prvoj polovini 20. veka, nakon njega dolaze i sledeći sveštenici-etnografi, ali iz „škole” Jovana Cvijića, kao što su: Savo Nakićenović (1882-1926), Petar Rađenović (1885-1941) i Milan Karanović (1882-1955). Svi oni su, zahvaljujući svom parohijskom pozivu, imali uslove da se bave naučnim radom, ojačanim terenskim istraživanjima.
Nikola Begović, kao čedo epohe romantizma, „patio” je od strastvene ljubavi prema sopstvenom narodu. Nikako ne možemo reći da je bio šovinista, ili da je ikada pozivao na nacionalnu i versku netrpeljivost. Isto tako, mora da se prizna da je bio oprezni publicista, uvek na književnu kavgu raspoloženi apologeta svoga naroda i svoje vere u Vojnoj Granici.
BIOGRAFIJA
Rođen je 1. decembra 1821. godine na Baniji, u mestu Begovići kod Petrinje, a umro 20. aprila 1895. godine u Karlovcu. Školovao se u Kostajnici, Sunji i Plaškom. U Plaškom je završio episkopsko-klirikalno učilište, tadašnju srednju bogoslovsku školu koja je, uz onu u Pakracu, bila rasadnik bogoslovske prosvete za zapadne srpske krajeve. Nakon svršenog kursa srednjeg obrazovanja, Nikola Begović je 1842-1843. učitelj Srpske osnovne škole u Kostajnici. Ubrzo prima đakonski čin, a od 1845. je paroh, sa službom u Petrinji.
Kao katiheta se odlučuje i pristupa temeljitom nacionalnom radu.Njegov najveći uspeh je istiskivanje nemačkog jezika iz verske nastave i njegova razumna zamena srpskim u petrinjskoj školi. Od 1848. godine intenzivno propoveda i razvija srpska nacionalna osećanja. Zbog takvog „društveno korisnog” rada, od strane vlasti trpi progone. Iako je bio pripadnik duhovnog staleža, nekoliko puta je zatvaran, ali je i dalje ostajao nepokolebljiv u svojim ubeđenjima integralnog srpstva. Iz varošice Petrinje je premešten u ruralniju Pernu. Međutim, od 1862. godine mu se otvara široko polje rada, jer po potrebi službe popuje u samom Karlovcu, administrativnom i ekonomskom centru Gornje Krajine.
U starom, urbanističko germanski i vojnički ustrojenom Karlštatu, drži versku nastavu srpskoj i pravoslavnoj deci ne samo u tamošnjoj Osnovnoj školi, nego i u Višoj devojačkoj, zatim Realci, Gimnaziji, Kadetsko-šegrtskoj školi, Muškoj i Ženskoj učiteljskoj školi. Mladi i odgovorni sveštenkik Nikola Begović posećuje tamnice i bolnice, dajući svima pouku i utehu. Do njegovog dolaska, pravoslavna deca su išla na rimokatoličku versku nastavu, a njegov biograf je zapisao:
„Sav ovaj pokor Begović presječe jednim mahom i okupi svu Srpčad oko sebe u jednu školu… Tu on njima načička punu školu slika i prilika iz srpske istorije i obasu ih biserjem narodnih umotovrina i pjesama srpskih. Tu on s njima zajedno pjevaše: Prag je ovo milog Srpstva na kome stojimo!, Već se srpska zastava svuda vije javno!, Sabljo moja, dimiskijo!, Čuj Dušane, tebe vojska zove!”.
Drugi zanimljivi i značajni podaci iz njegove biografije govore kako je 1867. godine pohodio sveslovensku izložbu u Moskvi, na kojoj su se okupili predstavnici nacionalnih elita iz svih slovenskih krajeva Austro-Ugarske, pod pokroviteljstvom dobrotvornih društava Carske Rusije i samog ruskog cara. Nikola Begović je od 1861. godine narodni zastupnik iz Karlovačkog generalata u Zemaljskom saboru u Zagrebu, a od 1867 do 1881. je poslanik Slunjskog sreza na svima srpskim crkveno-narodnim saborima u Sremskim Karlovcima.
DELA
Prvi protini radovi su bili isključivo bogoslovske problematike. Urađeni originalno, ali upravo kao pionirski, oni nemaju onu dubinu i nisu zasnovani na faktografskom humusu potonjih decenija. Međutim, nisu samo ponavljački, povodljivi, osnosno radovi pisani u senci drugih autoriteta. U njegove rane radove spadaju: Srpske katiheze na osnovu sinodalnog katihizisa (Beograd 1860). To katihetsko delo nastavlja tradiciju ličkog katihizisa Stojana Šobata sa početka 19. veka. Nikola Begović je, može biti, i osnivač srpske biblistike (biblijske istorije i arheologije u modernom smislu), jer je autor priručnika: Biblijska povjestnica Staroga i Novoga Zavjeta i apostolska djela sa opisanijem Palestine od Hrista do naših vremena (Zagreb 1852). Tu se nadalje, nižu: Srpske besjede koje je sastavio i govorio Nikola Begović (Beograd 1870), omilitički zbornik na nedeljne i praznične biblijske i agiološke teme, u kojima ima mnogo mesta koja anticipiraju tragičnu političku sudbinu krajiških Srba. Njegova Istorija crkve srbske, priljubljena mladoj Srbadiji (Novi Sad 1874; drugo izdanje:1877) danas može biti zanimljiva samo sa muzeološke strane i aspekta razvoja nauke, geneze srpske istoriografske misli, jer su rezultati koje izlaže i naučno i pedagoški prevaziđeni. Doduše, ostaje primer kompozicionog sklada i pragmatično pisane povesnice. Liturgika za srpske škole i narod (Biograd 1885) predstavlja poslednje objavljeno bogoslovsko delo, kompendijum najčešćih bogoslužbenih tekstova sa tumačenjima, koji su sakupljeni za polaznike svetih bogosluženja.
Pored toga što se okušao kao pisac istorijskih radova, kao crkveni besednik, zatim autor udžbenika iz raznih bogoslovskih nauka, prevodilac i pesnik, Nikola Begović je na polju folkloristike ostavio trajan trag i pravu nezaprtu brazdu. Njegove Srpske narodne pjesme, koje su izdate u Zagrebu 1885. godine, svedoče o iskonskom prikupljačkom daru. On je trudbenik sa napornih terenskih istraživanja i majstor umešnog zapisivanja sa kazivačevih i pevačevih usana. Etnografski rad Život i običaji Srba graničara (Zagreb 1887) ostao je upisan, po jezgrovitosti i snazi stila, u stranice srpske književne istorije.
MISIJA
Njegov besednički dar je zasijao i 15. oktobra 1867. godine, kada je proizveden za protojereja. Nakon održane besede, vladika Lukijan Nikolajević (1865-1872) mu zameri: „Bilo je i oštrih reči”, ali je od prote dobio odgovor: „Bez oštrih reči naša guba ne spada!”.
Njegova Zbirka besjeda na crkvene praznike koje je izgovorio u sabornoj crkvi u Karlovcu (Beograd 1870) izašla je uz pomoć uglednih beogradskih trgovaca iz porodice Barako. Besede prate ritam crkvenih praznika. Imaju prigodan karakter i versko-didaktički sadržaj: poziv na pokajanje, ispravljanje života, potaknuće na čovekoljublje, praktikovanje vrlina, ali i jaku patriotsku svest:
„Pogledajmo još na naš narod i našu crkvu. Srpska je povjestnica u vrtlogu svjetskom omašćena sa krvi mučeničkom, i prošarana sa kletim licemerstvom na obadvije strane”.
Svedočanstvo tadašnjeg društvenog položaja srpskog naroda ostaju reči:
„U Hrvatskoj jest bogme tako; jer što je gođ tuda srpskoga navoda sa cijelim svojim opsegom (crkvenskim), sve je ukovano tako, da mu se ni za ime ne zna!”.
Jedna svetosavska beseda prote Nikole Begovića prožeta je sledećim mislima:
„Tolika, braćo, dobrota i samosvjesnost našega naroda lijepo vam se ukazuje u čovječijoj snagi, a oličena u našem Rastku Nemanjiću. Pa kako nas, bogme, teško boliti mora duša na mnogo koješta, što smo podpali najposle pod prevlast truleža: opet se možemo tješiti, da se je u Srpstvu nalazilo svjestnije muževa, koji su za bjednijem narodom pomišljali i utjehe mu davali, osobito pak naglašujem srdačnu blagodarnost našoj Crkvi srbskoj, što nam je postavila Sv. Savu na ugled i duhovnoga vođu. I doista je to veliki promisao Božiji po Srpstvo, da mi u crkvenom kolu gledamo na prvom redu posle Bogojavljenja našega narodnog prosvjetitelja”.
Nikola Begović, Srbin sa Banije, srcem i dušom privržen ideji svesrpskog jedinstva, propoveda katihizis, nauku hrišćansku, ali ne samo to. Za njega „vjeronauk” nije dovoljna školska disciplina. Da bi se đak srpskog porekla etički i duhovno izgradio u razvijenu i samosvesnu ličnost, i da bi odoleo asimilacionim nasrtajima prosvetnog sistema i prozelitske klerikalne propagande, prota Nikola Begović uvodi „srbouk”.
POLEMIKA
Tekstovi Nikole Begovića objavljeni u „Hrišćanskom vesniku”, listu kog je uređivao prota Aleksa Ilić, odlikuju se specifičnom književnom žaokom, političkom ironijom koja ne bi prošla cenzuru da se pokušalo da ti tekstovi budu objavljeni u nekim od časopisa na teritoriji Austro-Ugarske. U njima se prota obračunava sa „ježovitima”, udarajući na sve unionističke pokušaje, fabrikovanje mitova i falsifikovanje fakata. Navešćemo samo neke njihove naslove: Antihrist, Rimska majka, Glas u odbranu pravoslavlja, Glas pravoslavnog Srbina na Okružnicu biskupa Štrosmajera…
Nikola Begović se osvedočio kao majstor jetke invektive, realistički zajedljive, ali ne pakosne polemike. Uspeh kod čitaoca nikada nije izostajao. Odgovori iz protivničkog tabora, npr. iz lista „Obzor” morali bi biti predmet specijalnih bibliografskih istraživanja. Biografiju ovog srpskog polihistora sa kraćom bibliografijom napisao je Sima Lukin Lazić, odmah po protinoj smrti 1895, naslovivši je Srbin od Srbina, jer ona govori o čoveku „koji je živio kao protopop Nedjeljko, a umro kao Kraljević Marko”.
Autor: Radovan Pilipović, „Pravoslavlje“ Broj 1037, Rubrika Istorija
nastavak
Nikola Begović – Srpske narodne pjesme iz Like i Banije