Patrijarh Josif Rajačić
(Lučane kod Brinja, 20. jul 1785. — Sremski Karlovci, 13. decembar 1861.)
Josif Rajačić, arhimandrit gomirski, vladika šibenski i vršački, mitropolit karlovački i patrijarh srpski rođen je 20. jula 1785. u Lučanima (Gornjim), Brinje, od oca sveštenika lučanskog prote Luke, unuka slavnog sveštenika Janka, i majke Vasilije rođene Čudić.
Preci današnje porodice Rajačić pod turskom vlašću selili su se iz Stare Raške preko Hercegovine i nakon pada Bihaća 1592. godine doselili su se iz Banja Luke na puste predele Like oko Korenice (tadašnje Korjenice), da bi 1642. godine na nagovor karlovačkog generala Vuka Frankopana predvođeni banjalučkim a kasnije lučanskim knezom Rajakom, rodonačelnikom porodice Rajačić naselili se na područje Ogulinskog graničarskog puka u kumpanijsko mesto Brinje u selo Lučane ispod Svakuše. Rajak je sa svoja tri brata predvodio čitav niz porodica koje su naselile više okolnih kraških polja. Jedni Rajačići razvijali su se u Lučanima Gornjim, a kasnije su se Rajakovi potomci delili i spustali u Donje Lučane. Drugi su se razvijali u Grabovoj Lokvi i Gornjem Kraju. Prema kući koju je Rajak sagradio i zemlji koju je posedovao može se s pravom tvrditi da je pripadao bogatijim ljudima i da je imao ključnu ulogu u organizaciji i naseljavanju ovih područja.
Iz ove kuće poniknuće mnoga hrabra, umna i učena lica. Jedni Rajačići vidno su se istakli u borbama s Turcima pogotovo u očuvanju Senjske krajine. Drugi Rajačići isticali su se kao sveštenici u svojoj dugoj svešteničkoj tradiciji.Treći Rajačići poznati su kao naučni radnici, pravnici, lekari, privrednici, političari i sportski radnici. U svojoj dugoj tradiciji nemoguće je pronaći period da neko iz ove porodice nije zauzimao istaknuto mesto bar na jednom od pomenutih područja delovanja. Rajačići su i danas brojna i školovana loza uspešnih i aktuelnih ljudi u Beogradu, Novom Sadu, Zagrebu, Beču, Londonu, Detroitu i drugde.
Rajak je zajedno sa stricom Manojlom i ocem Vasiljom izgradio malu crkvu na domak kuće u Gornjim Lučanima gde se Bogu molilo preko 2.500 duša ovog kraja, a na obližnjem Kolištu igrala su se kola. Kasnije je oko 1730. g započeta izgradnja velike crkve posvećene Svetom Nikoli jer je Lučane postalo pismena najveća parohija u Lici još za sveštenika Janka Rajačića. Jankov unuk prota Luka službovao je u ovom hramu. Novosagrađeni parohijski dom koristio je za školu, a njegov unuk Teodor preselio se u Donji Lučan posle ženidbe i izgradio novu kuću u blizini crkve. Luka je otac patrijarha Rajačića. Luka se 21.novembra 1769.g. venčao s Vasilijom Čudić. Gotovo osam godina nisu imali dece i 1777. dobili su sina Isaka a 20. jula 1785. godine dobili su sina Iliju koji će po monašenju dobiti ime Josif i postati srpski patrijarh.
Rajačići su od davnina gajili pismenost i shvatili značaj prosvećivanja i obrazovanja, pa su svoju decu slali u škole, a svojim primerom poticali su i druge, tako da je otvaranjem trivijalne škole u Brinju, krajem osamnaestog veka, značajan broj polaznika bio iz redova srpskog pravoslavnog naroda ovog kraja. Ilija je prva znanja sticao u rodnom domu i nemačkim graničarskim školama, što mu je bio osnov da nastavi dalje školovanje u gimnaziji u Zagrebu i Karlovcima, a studije filozofije završava kod pijarista u Segedinu, potom odlazi na visoke nauke u Beč gde uči lepu književnost, jezike i druge visoke nauke. Tu ga zatiče rat s Francuzima i mladi Rajačić s puškom u ruci bori se u „Đačkom bataljonu“. U to vreme 1809. njegovo rodno selo potpalo je pod francusku Iliriju. On se vraća u svoje Lučane koji su Šembrunskim mirom takođe potpali pod Francuze i obavljao je poslove obrazovanja seoske dece, ali ga je ubrzo pozvao vladika Gornje-karlovački Mojsije Mijoković i zamonašio u Gomirju 10. aprila 1810.g i pod imenom Josif.
MANASTIR GOMIRJE
Monah Josif Rajačić pomaže vladici u vođenju poslova u Plaškom i vraća se u Gomirje gde postaje 20. decembra 1811.g. arhimandrit manastira. Tu je zatekao popaljen manastir i nesređeno stanje među bratijom što mu je zadavalo mnoge nevolje. Opravljao je manastir, učio manastirsku i drugu decu, uredio biblioteku i uspostavio više nego dobre odnose s krajiškim vlastima što će mu biti od koristi prilikom suprostavljanja uniji. Imao je dosta problema s disciplinom bratije i ukidanjem manastirske „birtije“ izvorom raznih nesuglasica. Kao arhimandrit manastira Gomirje preveo je Katihizis na običan narodni govor. Kao arhimandrit u tom svom radu nagledao se svakojaka jada i nevolje, mnogo stradalih vojnika i mnogo bola očeva i majki. Život na granici je bio „krvlju ručak a krvlju i večera“. Nebrojeno puta čuo je vapaje i sveštenički pozdrav „vječnaja pamjat“ hrabrim borcima čije kosti su rasute diljem Monarhije, pa se samo spisak čitao po crkvama, kako je kukavna majka izgubila hrabroga sina.
Rajačić je nekoliko godina bio administrator karlovačke a kasnije 1827. g. i nadzornik pakračke eparhije, gde je poslove prema oceni mitropolita Stratimirovića obavljao „mudro, tščatelno i poradočno“. Tu je stekao potrebna znanja za budući složen posao u vrlo uzdrmanoj eparhiji dalmatinskoj
Hirotonisan je 24. juna 1829. godine od strane mitropolita Stratimirovića na tron dalmatinske Eparhije. Zatekao je tamo loše stanje, neuko sveštenstvo i zapuštene crkve. Još od mladih dana shvatio je značaj i neophodnost prosvetnog napretka kako ličnog tako i svog srpskog naroda. Znao je da samo prosvećen narod može da razume svoju poziciju, da se izbori za svoja prava, da se uključi u društveni i upravni život, da unapredi svoju kulturu i očuva svoju veru, pa je nesebično poticao i pomagao otvaranje prosvetnih ustanova i institucija gde god da je radio i delovao. Kao vladika dalmatinski u Šibeniku otpočeo je plodonosan i predan rad. Uredio je svoj dvor i crkvu, disciplinovao i osposobio zatečeno dosta neuko sveštenstvo i tim povratio poljuljano poverenje vernika u pravoslavnu crkvu. Svojim znanjem, umećem i radom suprostavlja se već ukorenjenoj uniji (bivši vladika Kraljević prešao je na uniju). Rajačić osniva klerikalnu školu za obrazovanje sveštenstva i po prvi put u istoriji crkve uvodi i svetovne predmete, poljodelstvo, vinogradarstvo, pčelarstvo i voćarstvo jer dobro zna da čoveku u ovom kamenjaru osim duhovne hrane treba znanja da obezbedi i materijalna dobra. Osnovao je biblioteku i duhovni sud. On obilazi svoju veliku i raširenu pastvu od Peroja do Bara. Svuda obilazi crkve i narod i drži propovedi. Verni narod ga dobro, srdačno i svečano prima a posebno u Dubrovniku gde i katolici slušaju njegove propovedi. Niko mu ne može naći zamerke. Putem ga je plotunima pozdravljala austrijska mornarica i njegovi odani graničari.U Kotor ga je pratilo 40 brodica.
Njegov rad je žilav, predan i podržan od guvernera Tomaševića, ali nakon njegove smene i dolaska nemca grofa Lilinberga, koji je caru pisao pisma i molio ga da Rajačića udalji, jer ovaj ne samo da pounijaćene vraća natrag u krilo svoje crkve nego i katolici gaje prema njemu simpatije. Ostao je Rajačić u Dalmaciji voljen i upamćen po svojim propovedima i svojim delima. Tamo su nastale mnoge pesme posvećene Rajačiću. Razumeo je muku pravoslavnog i katoličkog stanovništva Dalmacije. Rajačić je bio široko obrazovan i potkovan da se mogao suprostaviti planskom pritisku na crkvu svom svojom duhovnom i intelektualnom snagom. Tako da je izbor ovog odanog i revnosnog pravoslavnog sina na tron vladike bio pun pogodak.
Premešten je u Vršac za vršačkog episkopa 05. juna 1833. Vladika Rajačić odmah udara temelj gimnazijskom fondu i osniva gimnaziju 1835. g. Po samom dolasku susreo se on s azijskom kolerom u svojoj Eparhiji. Njegov prikaz ove bolesti je vrlo plastičan i strašan. Kaže da je zaraza bila tako jaka i unela toliko straha da su ukućani svoje obolele napuštali i ostavljali da umru u mukama i bez ikakve nege. Rajačić je s područnim sveštenstvom obilazio i smelo prilazio obolelima i krepio ih jelom i pićem. On je 40. g. pre Roberta Koha utvrdio da se kolera ne prenosi direktnim dodirom s obolelim nego zaraženim jelom i pićem. To njegovo saznanje spasilo je mnoge od sigurne smrti, ne samo u Vršcu nego kasnije i po celoj Vojvodine, gde se bolest proširila.
MITROPOLIT KARLOVAČKI
U Sremskim Karlovcima 1842. godine umro je mitropolit Stefan Stanković, koji je svojim načinom života uspeo da naruši jedinstvo među vladikama što će i Caru biti poznato. Rajačić iste godine zaseda na mitropolijsku stolicu u Sremskim Karlovcima i bori se za crkveno jedinstvo i za prava srpske pravoslavne crkve u Monarhiji, odnosno Ugarskoj pod kojom se najveći deo Srba nalazio. Bori se za prava mešovitih brakova da se prizna vera ženika. Zalaže se za osnivanje univerziteta, za srpski jezik u školama i upravi. Zahteva neka samoupravana prava. Za sednice parlamenta sprema se uporno i znalački da od crkve i naroda odbije sve opasnosti. Govori tečno nemački, latinski, ruski, francuski i italijanski.
Izučava literaturu i pogotovo crkvenu zaostavštinu na ovim jezicima da bi upoznao sve razlike i moguće prepreke.
Zahvaljujući Rajačiću i njegovom zalaganju da imućni domaćini školuju svoju decu na domaćim i stranim univerzitetima Srbi su u Monarhiji imali neobično veliki broj školovanih ljudi tzv. honoraciora, vatrenih patriota koji će se založiti svom snagom da dobiju srpsku narodnost i uključe se u njenu vlast. Program koji su Srbi hteli da ostvare svojom borbom svedoči o njihovom shvatanju univerzalnosti. Oni se ne dižu da bi nekoga rušili, palili, robili, silovali nego da bi sebe s drugima izjednačili. Pobuna Srba u XIX veku bila je plemenita po svojim zahtevima i po ljudskom kriku večnog roba za čovečnost i neuništivost ljudskog dostojanstva na pravo na život.
Srbi su u svojim bunama bili nosioci ljudskih i narodnih ideala tadašnje slobodoljubive Evrope, temeljenih na principima univerzalnosti. Tadašnji naši preci ostavili su pokolenjima svetli i moralni zalog i neprocenjivu moralnu i političku baštinu. To je period kada nam se slobodarska Evropa divila i uzimala nas za uzor. To svetlo narodno htenje i ti uzvišeni principi moralnosti i čovekoljublja utisnuti su duboko u dušu graničarskog iskušenika patrijarha Josifa Rajačića. On će krenuti u borbu za nacionalnu i versku slobodu i ravnopravnost ne zbog svoga položaja nego zbog istinskog saznanja da se nešto činiti mora i da se i Bog ljuti na toliku nepravdu.
Zato njegovo prednjačenje u crkvenom i svetovnom smislu predstavlja pravi duhovni i nacionalni orijentir i simbol nacionalnog i duhovnog ujedinjenja i naš doprinos univerzalnosti, razumljiv svakom slobodoljubivom čoveku. Ujedinjujući sve Srbe u borbu za nacionalna i verska prava on anticipira principe ravnopravnog suživota sa ostalim narodima. On u tom ujedinjenju prepoznaje sva napredna evropska gibanja u borbi naroda za svoja ljudska, socijalna i druga prava. Godinama se moralo ćuteti o značaju njegova univerzalnog dela i diviti se onima koji su na razne načine vaskrsli na njegovom temelju. Njegov pogled na svet nije samo etnički, religiozni, regionalni ili autonomni nego svesrpski, sveslovenski i sveevropski.
On se ne zalaže samo za prava Srba i svoje pravoslavne crkve nego za sve narode i sve religije da budu ravnopravne i izjednačene u pravima. On želi miran suživot svom komšiji.
Zato se njegovo delo i njegov lik sve više pretvara u legendu i nacionalni mit.
SRPSKI PATRIJARH
Poznavaoci dela Patrijarha Rajačića i njegovog doprinosa srpstvu svrstavaju ga u sam vrh ličnosti pravoslavne crkve: “ Za ključne ličnosti Srpske pravoslavne crkve smatraju se Sveti Sava, kao njen osnivač, prvi patrijarh Joanikije, prvi poglavar obnovljene Pećke patrijaršije Makarije Sokolović, zatim patrijarh Rajačić, prvi karlovački patrijarh….“ (vidi Politika 24. septembar 2006, str.10.izvod iz knjige Živorada Jankovića „Srpska crkva 1219-1920.)
Patrijarh Rajačić bio je i ostao oličenje duha i ljubavi ljudskog i božanskog stvorenja, srpski rodoljub, crkveni poglavar, pionir nauke i veliki ujedinitelj srpskog nacionalnog bića, član srpskog učenog društva (akademije nauka), tajni specijalni savetnik dvora. Nosilac više ordena austrijske i ruske krunovine.
Nosilac titule baronske časti s naslednim redom sinovaca. Virilni član hrvatskog i ugarskog sabora. Ličnost koja je svojim delom, duhovnom snagom, obrazovanošću i plemenitošću obeležila devetnaesti vek. Ne možemo se oteti saznanju da veličina njegovog dela i danas poprima sve monumentalnije razmere u nauci, kulturi i duhovnosti. Bez njega mi ne bi imali ovakvu Vojvodinu i Srbiju, bez njega ne bi imali ovakvu kulturu i bez njega ne bi imali ono što sa njim imamo da pokažemo civilizovanom svetu.
Zato njegov dar primamo sa velikom dozom zahvalnosti i poštovanja. Brišemo od prašine svetle stranice njegove istorije i smelo i ponosno ih pokazujemo današnjoj Evropi i civilizaciji. Kada u toj nama uzornoj Evropi dominira još uvek „toljaga“ naš patrijarh demokratskim putem u parlamentima Monarhije, Beča, Pešte, Požuna i Zagreba bori se i moli za razumevanje i povrat srpskih nacionalnih i verskih prava utvrđenih privilegijama austrijskih careva. Ponositi lik srpskog patrijarha se još tada bori za one principe koje danas moderna Evropa inaguira. On čini sve da poštedi svaku kap ljudske krvi do vlastitog poniženja. Trebalo nam je 150. godina da shvatimo da je ono što je on radio civilizacijski domet najvišeg nivoa. Svojim duhom prednjačio je i prorokovao novu demokratsku i parlamentarnu Evropu. Ti njegovi postulati ne zastarevaju nego im vreme daje novu snagu i vrednost. Oživljavajući Rajačića nakon više od veka i po jača se duh jedinstva, slobode i ravnopravnosti.
Pišući o životu Josifa Rajačića onda je potrebno se upitati „O kakvom životu“. To je život dečaka odrasla u kneževskoj kući u najvećoj ličkoj parohiji koja je dala više sveštenika, vojskovođa, profesora i naučnika, trgovaca, ugostitelja, drugih privrednika i seljaka. Tu je on primio prva znanja pismenosti i duha rodoljublja.
On se prima monaškog života ne zato da bi osigurao egzistenciju jer je to dokazano imao (tada se malo ko školovao u Beču) nego zbog spoznaje da je kao čovek visoke obrazovanja potreban svom narodu i njegovoj crkvi. Rajačićeva učenost, oštroumnost, monaška mirnoća i suzdržanost, dvorska kultura, moralna čestitost i ljudsko dostojanstvo vinuće ga do vrhunskog mesta u crkvenoj jerarhiji i uglednika u svetovnoj eliti.
Njegov značaj je jedinstven kao i događanja u kojima je učestvovao i prednjačio u plemenitim delima na poljima, kulture, znanosti, obrazovanja i duhovnog uzdizanja.
Otrgnut iz zavičaja i bačen u vrtlog svetske politike i širokog prostranstva duhovne sfere on će plivati nošen talasima vlastitog naroda na Atos srpske svete Fruške gore. Fruška gora postaće zavetno mesto srpskih patrijarha sve do 1920. godine. U njene temelje ugrađena je njegova intelektualna snaga, duhovna moć, njegova hrabrost kao i njegovi zemni ostaci. Tako se duh porodice Rajačić raspolutio. Jedan njegov deo čuvao je zapad a drugi gotovo istok tadašnjeg srpstva u Monarhiji. Rajačić je gotovo pola veka najdirektnije kao arhimandrit, vladika, mitopolit i patrijarh uticao i sudelovao na kulturnom, političkom i religioznom polju srpskog naroda. Ako pogledamo njegov doprinos kulturi, nauci i politici onda ćemo osetiti njegovu kneževsku ulogu regenta srpskog naroda i njegovu rodoljubivu širokogrudnost. Kao vrhovni pastir pravoslavne crkve bio je dostojan svoga čina i svoje uloge. Znao je, mogao i umeo nositi to breme. Trpeo je i podnosio udarce i hvalospeve. Nikad se nije mnogo uzvisio niti preterano ponizio. Bio je Božji i narodni sluga na dostojnom srpskom tronu.
Rajačić je okupljao umetnike i naučnike, vojnike i oficire, sveštenike, đakone, vladike i biskupe, diplomate, careve i kneževe i paore. Njegov patrijaršijski dvor su posećivali svi pobrojani i mnogi drugi. Portretisti onoga vremena natecali su se da ovekoveče njegov lik, pa je još uvek i danas lakše pronaći njegov portret nego najuglednijih careva i kraljeva onog vremena. Rajačić je bio i ostao tajnovit i dokučiv, blizak i dalek, hrabar i ranjiv, učen i žedan znanja, uzvišen i ponosan na svoj narod i svoju crkvu. Sav svoj život posvetio je svome narodu i njegovoj crkvi. Zato je umesno pitanje kakav lični život? On je bio i ostao nacionalni zaštitnik i simbol srpskog jedinstva i uzvišenog evropeiziranog pravoslavlja koje se njegovim nastupima i personifikacijom prvi put izjednačuje i prikazuje kao civilizacijsko dostignuće ravnopravnih religija.
On se nije zatvorio u crkvenu dogmu nego je o svom pravoslavlju govorio kao o ravnopravnoj hrišćanskoj religiji uzvišenih principa čovekoljublja.
Naučno memorijalni centar „Patrijarh Josif Rajačić“