Hercegovina je regija u južnom dijelu Bosne i Hercegovine.Hercegovina se kao prirodna regija sastoji iz dvije mikroregije: niske (primorske ili jadranske) Hercegovine i visoke (gornje ili planinske) Hercegovine. Visoka Hercegovina obuhvata sliv gornje i srednje Neretve, znatan dio dinarskog pređela Bila i Polja, visoke planine: Velež, Volujak, Prenj Čvrsnica,Crvanj, kao i kraška polja: Nevesinjsko, Gatačko i druga.
Niska ili jadranska Hercegovina se prostire oko donjeg toka rijeke Neretve i u slivovima rijeka Bregava i Trebižat, obuhvata veliko Popovo polje, Mostarsko polje i kotlinu, dio Neretvansku dolinu i Trebinjsko polje.
Zahumlje, Humska zemlja i Hum su nazivi pod kojima su se u određenom periodu podrazumijevali određena teritorija i određeni državno-pravni identitet današnje Hercegovine. Već u prvoj polovini VII vijeka srpska plemena, koja su bila među najjačim slovenskim formacijama, naselila su ovu teritoriju koja je u to vrijeme ulazila u sastav Vizantijskog carstva i bila naseljena ilirsko-romanskim stanovništvom. Vizantijski car Konstantin VII Porfirogenit u IX vijeku govori o arhontiji Zahumljana i o gradovima “u zemlji Zahumljana”. A pop Dukljanin iz Bara u XII vijeku govori o Humskoj zemlji, dok će termin Zahumlje upotrijebiti samo jednom, i to u vezi sa episkopskom dijecezom. Kao “Zahlmie” ovaj kraj će se pomenuti u poveljama Stefana Prvovenčanog i njegovih sinova kralja Vladislava i kralja Uroša, a jedanput i u zapisu iz vremena kralja Stefana Dečanskog (1321-1331). Iz ovoga se može zaključiti da se naziv Zahumlje počeo gubiti još u XII i tokom XIII vijeka, a kasnije povremeno navođenje može se shvatiti kao upotreba po inerciji. Taj naziv će koristiti i papska kancelarija sve do 1252. godine.
Do XII vijeka zvanični naziv zemlje bio Zahumlje, a naziv Humska zemlja prvi put se sreće u povelji velikog župana Stefana Nemanje Splićanima (oko 1190-1192), u kojoj im dozvoljava, između ostalog, da slobodno izlaze u njegovu i sina mu Rastka Humsku zemlju. Humska zemlja se pominje i u intitulaciji Stefana Prvovenčanog Bogorodičinom manastiru na Mljetu, kao i u povelji proteranog kralja Radoslava Dubrovčanima, od 4. februara 1234. godine. U Limskoj povelji, kralj Uroš I oko 1253. potvrđuje posjede Bogorodičinoj crkvi, između ostalog, i u Humskoj zemlji, a na kraju se potpisuje i kao kralj Zahumlja.Interesantno je da se otprilike u isto vrijeme kada Zahumlje zamjenjuje Humska zemlja i naziv Duklje zamjenjuje nazivom Zeta.
Kada je veći dio Humske zemlje prešao u ruke bosanskog bana Stjepana II Kotromanića (1326), titula bosanskog vladara je obogaćena i Humskom zemljom kao sastavnim dijelom, i tako je ostalo sve do nestanka bosanske države. Već 1333. godine Stjepan II Kotromanjić je ban “Bosni, Usori i Soli i gospodin Humskoj zemlji”. I kasnije bosanski vladari u svojim titulama uvijek koriste naziv Humska zemlja, nikada Zahumlje. I u dubrovačkoj arhivskoj građi najčešće se upotrebljava oblik terra de Chelmo , ali tu se dosta često sreću i imena Chelmum i Chelmo , što odgovara našem obliku Hum. To znači da se na terenu, u zaleđu onovremenog Dubrovnika, oblik Hum upotrebljavao među lokalnim stanovništvom.
Nestanak termina Humska zemlja s istorijske pozornice vezan je za drugu polovinu XV vijeka, kad počinje da ga potiskuje novo ime za teritorije koje su ulazile u sastav oblasti hercega Stefana Vukčića Kosače – Hercegovina. Same Kosače su potiskivale značajnije predstavnike humske vlastele, a time su na izvjestan način, posredno, potiskivale i humsko ime. To se posebno odrazilo na prostore istočno od doline Neretve. Zbog toga se u XV vijeku naziv Humska zemlja najčešće vezuje za teritorije zapadno od Neretve i za humsku velikašku porodicu Radivojevića-Vlatkovića, koja je tu imala posjede.
Dolazak Turaka je bio presudan za proces nestajanja humskog imena, jer su oni prihvatili naziv Hercegovina (u stvari, najprije Zemlja Hercegova) za sve oblasti kojima je vladao herceg Stefan Vukčić. Tako je po dolasku i učvršćivanju Turaka na ovom prostoru naziv Humska zemlja potpuno iščezao iz upotrebe, a ova teritorija se uklopila u širi geografski i istorijski pojam Hercegovine, koja kao pojam upravo u to vrijeme nastaje, a očuvaće se do danas.
****************************
Travunija je srednjovekovna srpska država koja je obuhvatala južnu Dalmaciju i delove Bosne i Hercegovine, a u njenom sastavu se nalazilo i Konavlje. Naučnici se spore oko toga ko je osnovao ovu državu. Pop Duljkanin ju je svrstao pod Crvenu Hrvatsku, Konstantin Porfirogenit ju naziva srpskom regionom, a deo naučnika veruje [nedostaje izvor] da je ovaj entitet postojao i pre dolaska Slovena, te da je povremeno priznavao vlast susednih srpskih i / ili hrvatskih vladara.
„Travunija i Konavle su jedno. Njeno stanovništvo potiče od nekrštenih Srba, koji tamo žive od kada su sa arhontom koji je pobegao iz nekrštene Srbije došli caru Irakliju. Arhonti Travunije su uvek bili potčinjeni arhontima Srbije.“
Konstantin VII Porfirogenit, De Administrando Imperio: Glava 34 (955.)
Granice i gradovi u Travuniji
Travunija se prostirala od Dubrovnika do Boka kotorske. Na severozapadu se graničila sa Zahumljem, na jugoistoku sa Dukljom (Zetom), dok joj je severni sused bila glavna srpska oblast Srbija.
U njoj su se nalazili utvrđeni gradovi:
Travunija (današnje Trebinje)
Ormos (današnji Vrm na Trebišnjici)
Risan
Lukavec
Zetliv ili Zatleblje
Prošlost Travunije
Od svog samog nastanka vladari Travunije bili su potčinjeni vrhovnom knezu (arhontu) svih Srba na Balkanu knezu Srbije iz porodice Vlastimirovića. Smrću Časlava Klonimirovića nestaje jedinstvene srpske države, a srpske oblasti, među kojima je i Travunija, podpadaju pod vizantijsku vlast i postaju njeni vazali. Zetski vladar Stefan Vojislav nakon pobede nad Vizantijom u bici kod Bara 1042. godine, proširuje svoju vlast na Travuniju i Zahumlje. Kada je Zeta 1077. godine postala prva srpska kraljevina, u njenom sastavu se nalazila i Travunija, koja nakon raspada Zete ulazi u sastav Srbije pod Nemanjićima.
Stara Hercegovina (crveno) je nekadašnja istorijska oblast koja se nalazila na teritoriji današnje Crne Gore
Naziv
Njen naziv potiče od srednjovjekovnog velikog herceštva od Svetog Save, koje je ustanovio Stefan Vukčić Kosača, u okviru kraljevine Bosne, mijenjajući dotadašnji naziv Veliko vojvodstvo. Preko četiri vijeka ovaj dio se nazivao Hercegovina. Stara Hercegovina je noviji naziv, u smislu nekadašnja Hercegovina. U istoriografiji se taj naziv koristi, koristio ga je i akademik Obren Blagojević u svom monografskom đelu „Piva“. Takođe i dio Srbije i Republike Srpske se zove Stara Hercegovina, u istom smislu nekadašnje Hercegovine.
Istorija
Jugoistočna granica nekadašnjeg Velikog vojvodstva (kasnije herceštva) sa srpskom despotovinom (posjedima porodice Branković i Zetom) nalazila se u pređelima današnje Crne Gore. Zabelježene su srednjovjekovne tvrđave, naselja, trgovi i župe u ovoj oblasti: Soko, Koznik, Susjed, Klobuk, Kukanj, Onogošte, Novi, Pljevlja kao i nazivi vlaških stočarskih družina.
Ulazak dijela Stare Hercegovine u Crnu Goru
Poslije Hercegovačkog ustanka (1875—1878), tj. Berlinskog kongresa, Crna Gora dobija od Turske dobar dio Stare Hercegovine. Osvajanjem u balkanskom ratu, odnosno Londonskim ugovorom o miru, 30. maja 1913. godine, Pljevlja su kao neodvojiv dio Stare Hercegovine pripala Kraljevini Crnoj Gori.
Gradovi
Stara Hercegovina obuhvata gradove: Pljevlja, Žabljak, Plužine, Šavnik, Nikšić i Herceg Novi. U ovoj istorijskoj oblasti danas je najveći grad Nikšić, a nakon njega Pljevlja i Herceg Novi. Stara Hercegovina obuhvata i grad Prijepolje u Srbiji.
Plemena u Staroj Hercegovini
Sastavljena je od plemena: Drobnjaci (sa Jezerima), Uskoci, Piva, Šaranci, Nikšići, Banjani, Grahovo, Krivošije, Trebješani, Oputne Rudine i Trepačke Ridine.
Hercegovina u Republici Srpskoj
Granice razgraničenje između Republike Srpske i Federacije BiH (tamnije područje na jugu koje pripada Republici Srpskoj je Hercegovina u Republici Srpskoj).
Hercegovina u Republici Srpskoj je područje u Republici Srpskoj, koje se prije nazivalo Humska zemlja, Zahumlje ili Hum. Naseljena je većinskim srpskim stanovništvom. Najveći grad u ovom dijelu Republike Srpske je Trebinje koji se smatra i regionalnim kulturnim centrom ovog područja.
Istorija
U ljetopisu Pećke patrijaršije se kaže da je Sava Nemanjić u Nevesinju 1219. godine postavio prvog humskog episkopa. U dubrovačkim izvorima Nevesinje se prvi put pominje 1281. godine.Hercegovina je još poznata kao Vojvodstvo Svetoga Save, pošto je Sava Nemanjić bio vladar u Humskoj zemlji, a potom i organizator Srpske pravoslavne Episkopije Zahumsko-Hercegovačke. U svojoj povelji Splićanima, izdatoj upravo u vrijeme vladavine nad Humskom zemljom princa Rastka Nemanjića, oko 1190-1192. god, Stefan Nemanja, kaže: „Ja veliki župan Nemanja dozvoljavam Splićanima da slobodno izlaze u moju zemlju, i sina mi Rastka u Humsku zemlju, i sina mi Vukana u Zetu, i da slobodno trguju, i da im se nikakva nepravda ne dogodi“. Kasniji srpski vladari u srpskim zemljama, uključujući hercegovačke i bosanske, sa ponosom su svoju vlast i titule vezivali za ime Svetog Save.
Hercegovina je sadašnje ime dobila po velikom vojvodi Stefanu Vukčiću Kosači, koji je vladao tim područjem sredinom 15. vijeka. On se nad moštima Svetog Save u manastiru Mileševi krunisao titulom hercegom od Svetoga Save. Osmanlije su prvi počeli tu regiju nazivati Hercegovina, po njenom tadašnjem vladaru hercegu Kosači.
Istorija 19. i 20. vijeka ispunjena je ratovima za oslobođanje od turske vlasti i ujedinjenje sa drugim srpskim državama. Najčešći početak buna i ustanaka bio je odgovor na teror. Bunama i ustancima obično je prethodio sabor i dogovor glavara kod manastira i crkava imali su snagu zakona i uputstvo za borbu. Tako je bilo i pred početak Nevesinjske puške 1875. godine. Na Malu Gospojinu – 8. septembra 1874. godine kod crkve u selu Biograd, Nevesinje, sazvan je zbor narodnih prvaka Nevesinja na kom je odlučeno da se krene sa ustankom u proljeće naredne godine. Uzroci za ovaj ustanak su brojni, ali je neposredan povod bio napad čete harambaše Pera Tunguza na turski karavan u Bišini (put Mostar – Nevesinje), na Četnoj poljani, dana 5. jula 23. juna po starom(po novom – 5. jula) 1875. godine i ubio sedam turskih kiridžija. Kroz dva dana u crkvi u Kifinu Selu 25. juna – (7. jula), donesena je odluka da se akcija za ustanak ubrza i u ostalim srezovima Hercegovine. Ustaničke čete su već 9. jula u selu Krekovi otpočele prvu borbu.
Ustanak je izazvao u opšteevropsku krizu. Umjesto ujedinjenja sa Srbijom i Crnom Gorom, voljom velikih sila na Berlinskom kongresu 1878. turska okupacija je zamenjena austro-ugarskom. Da je nezadovoljno novom austro-ugarskom vlašću, Nevesinje je vrlo brzo pokazalo ustankom iz 1882. godine u Ulogu (Nevesinje). U Balkanskim ratovima i na Solunskom frontu su učestvovali dobrovoljci iz Hercegovine.
Svoje slobodarsko opređeljenje Hercegovina je pokazala i u organizovanju demonstracija 27. marta 1941. godine u Nevesinju (što je učinilo malo gradova) i time jasno stavili do znanja šta misle o novoj vlasti i na šta su spremni. To su potvrdili potpunim odzivom u Aprilskom ratu 1941. godine.
Junski ustanak (opšti i prvi u okupiranoj Jugoslaviji) bio je treći u posljednjih 70 godina. Ovaj ustanak je po svom značaju i dalekosežnim posljedicama u mnogom nadmašio sve prethodne srpske bune i ustanke, čak i onaj iz 1875. godine, jer je dignut protiv najmoćnije vojne alijanse Trećeg rajha u dosadašnjoj svjetskoj istoriji pod čijom se okupacijom nalazila gotovo čitava Evropa. Srpski Nevesinjski junski ustanak počeo je 3. juna 1941. godine i bio je prvi organizovani oružani ustanak u porobljenoj Evropi. Da je bio prvi ustanak još zvanično nije priznat, ali niko ga nije osporio, već ga je samo ignorisao, jer njegovim priznavanje i stavljanjem na mjesto koje mu u srpskoj nacionalnoj i opštoj istoriji pripada, ne bi se uklapao u politički dogovorene datume početka oružanih ustanaka 1941. godine u pojedinim republikama Jugoslavije.
Eparhija Zahumsko-Hercegovačka i Primorska
Ova Eparhija, kao organizovana Humska Episkopija, u sastavu autokefalne Arhiepiskopije Srpske, potiče iz 1219. godine, od Svetoga Save, sa episkopom Ilarijem, učenikom Sv. Save, i daljim nasljednicima, visokouglednim i svetim Jerarsima, kao što su bili: Sv. Sava Drugi, Sv. Danilo Drugi i dalje do Svetog Vasilija Tvrdoškog i Ostroškog i Sv. Novog Sveštenomučenika Petra (Zimonjića, bio Zahumsko-Hercegovački od 1902-20, a onda premješten u Sarajevo). Ova je Eparhija bila na trećem ili četvrtom mjestu u rangu Episkopija i poslje Mitropolija Pećke Patrijaršije i nikad nije prestajala da postoji ili da radi na prostoru Primorja, Zahumlja i Hercegovine, dosežući nekada i do Foče, Goražda, Čajniča i Mileševe. Sjedište Humskog Episkopa i kasnije Mitropolita Zahumsko-Hercegovačkog bilo je najprije u Stonu na Pelješcu, zatim u Trebinju, u manastiru Sv. Petra i Pavla na Limu, manastiru Tvrdošu i Dužima, kraće vrijeme u manastiru Savini kod Herceg Novog, zatim u Blagaju na Buni, u manastiru Žitomisliću i u Mostaru, a sada je, usled razorenja svega crkvenog središta i života u Mostaru, opet u manastiru Tvrdošu kraj Trebinja.
Natpis sa kamenog groba iz porušene Nove Saborne crkve u Mostaru: Mitropolit Leontije Radulović 1835. – 1889.
„Stopama mučenika za vjeru i slobodu
Stupaše hrabrom dušom pregorev zemna blaga
Spasenje i blaženstvo iskaše Srpskom rodu
Golgotu za se primi, ona mu bješe draga.
Patničkom prahu spomen, a vječnost svojoj duši
Sljedbenik Spasa steče i ovo hladno stijenje
Strošiće ljuto vrijeme, al’ Srpstvo dok ustraje
Njegovo ime svijetlo slaviće Vaskrsenje”
BLAGODARNA HERCEGOVINA
Geografija
Rijeke:
Trebišnjica (izvor na 398 m nadmorske visine) 96,5 km
Opštine
Trebinje, Nevesinje, Bilieća, Gacko, Berkovići, Ljubinje, Istočni Mostar, Foča, Kalinovik
Tekst preuzet sa:sipovci.com
Podaci za historiju Hercegovine od 1566. do sredine 17 vijeka
U Državnoj arhivi u Dubrovniku čuva se neobično važan i bogat materijal za historiju naših zemalja. U dva maha, što sam bio tamo, pregledao sam nešto arhivskog materijala, nešto pažljivije, a ponajviše letimice. Pažljivije sam pregledao Dona Turcarum, dvije knjige. Letimice sam prešao nekoliko fascikli iz jedne serije Acta Turcarum i sva akta iz druge serije. Dona Turcarum su pisana talijanski. U njima su pobilježeni darovi, što ih je Dubrovačka Republika primala od uglednih ljudi iz Turske i njena uzdarja njima. Zabilješke obuhvataju period od 100 godina (1566—1664). Iz prvih dvadeset godina su zabilješke vrlo obilate, pa poslije sukcesivno postaju sve ređe. Najmanje ih je iz godina pred kraj perioda. U zabilješkama o darovima Republici navodi se darovaočevo ime, vrlo često i prezime; zatim njegovo zvanje, mjesto njegova boravka, pa vrsta i količina dara i njegova vrijednost po stručnoj procjeni. Darovaoci su većinom Hercegovci, počevši od sandžakbega, pa do one manje gospode reda spahijskog i jenjičarskog i drugih redova i zvanja. Acta Turcarum se sastoji od dvije serije. Jedna, koja je ranije sređena. obuhvata 53 fascikle, u kojima su fermani, bujuruldije, sudska akta i privatna pisma iz 17 i 18 vijeka, a vrlo malo, osim fermana, iz 16. Druga serija, koju je, zasada provizorno, uredio novi arhivski direktor g. dr. Branimir Truhelka, obuhvata 90 fascikli sa istim vrstama akata i pisama kao i prva. Turska akta imaju jedan krupan nedostatak. Vrlo su često bez datuma. Datirani su fermani, bujuruldije i sudska akta. No dosta često ni bujuruldije, ni sudska akta nemaju datuma. Ovaj nedostatak koji put ispravljaju zabilješke na poleđini od akata, pisane talijanskim jezikom i datirane. Po zabilješkama iz Dona Turcarum i Acta Turcarum napisao sam ovaj članak. Po potrebi sam se služio koji put i drugim izvorima, naročito putnim bilješkama Evlije Čelebije. Hercegovina, postavši sastavni dio turskoga carstva, bila je sandžak, kojim je kadgod samostalno upravljao njen sandžakbeg,a kadgod je bila u zajednici sa drugim sandžacima provincije Bosne. Takvih sam slučajeva zajednice našao više u spomenutim izvorima. Jedan je od 1 septembra 1580 god., gdje se spominje il Signor Perchatbegh, che sta alla guardia in Cherzegouina. Ovaj Ferhat-beg će biti Ferhatbeg Sokolović, bosanski namjesnik 1574—84. Njegova guardia in Cherzegouina će značiti ono, što se u turskoj administrativnoj terminologiji zove muhafizluk. I docniji bosanski namjesnici su koji put dobijali Hercegovinu kao arpaluk. U ovome periodu se to događalo nekoliko puta. Inače ce u Dona Turcarum spominju vrlo često hercegovački sandžakbezi, a u turskim aktima valije i mirilive. Početkom godine 1572 bio je hercegovački sandžakbeg Alipaša, pa je negdje u drugoj poli te godine dignut, te postavljen Hasanpaša. Ovaj je upravljao Hercegovinom još iza prve polovine 1573. Onda sve do 1581 godine nijesam našao ni jednog sandžakbega, spomenuta po imenu. Jedino što je 1580 Ferhadbeg imao gvardiju u Hercegovini. God. 1581 se spominje Alibeg, koga je u toku 1582 odmijenio neki drugi sandžakbeg, za kog se kaže samo, da je novi, ali mu se ime ne spominje. Iza toga Dona Turcarum sve do 1632 ne spominju ni jednog sandžakbega po imenu. Ali ih je poznat znatan broj po njihovim bujuruldijama i drugim turskim aktima. Njihova imena, kako sam ih hronološki sredio, idu ovim redom: Ajnehanbeg, koji se spominje u jednom aktu iz 1633 i veli se da je prije 45 godina uredio hercegovačku granicu prema Konavlima, Rizvan, miriliva, s proljeća 1592, Mehmed, miriliva, 1592 ili 1593, Ahmed u aprilu 1594, Mustafa, na izmaku 1594 i početkom 1595, Mehmed 1595/96. Iza njega mi za desetak godina nije poznat ni jedan sandžakbeg. Ali Bašagić u tom vremenu, god. 1598, navodi Tatar-Mehmedbega. Dvije godine kasnije, 1600, spominje se Mustafa, koga Dubrovčani zovu Mustajbegom. Prvi, koji mi je poznat iza ovoga, zove se Mehmed. Spomenut je kao Hercegovački sandžakbeg 1014 hidžr. godine t. j. 1605/6 i veli se za njega, da je prije bio bosanski beglerbeg. Mora da je još kogod upravljao Hercegovinom poslije ovoga vremena, ali mu se ne zna ime. Istom 1610/11 spominje se bosanski valija Mehmed, kome je Hercegovina dana kao arpaluk. U Dona Turcarum se spominje 1611 njegov zastupnik u Hercegovini kao il chiexaia del Signor Bassa di Bossina, luogotenente in Cherzegovina. Ovo bi mogao biti neki Ibrahim, koji se 1612 spominje kao kajmekam hercegovačke live. I god. 1615 je Hercegovina bila arpaluk nekoga bosanskog valije, koga je zastupao il Signor chiechaia luogotenente in Cherzegouina. Ali je još iste godine Hercegovina dobila svoga samostalnog sandžakbega, po imenu Husejina. Zatim su pašovali Mustafa, miriliva, i Jusuf, sandžakbeg. U njihovim pečatima stoji ista godina, 1025 (20-I-1616—8-I-1617), pa se ne zna koji je prije koga bio. Jednom od njih mogao je biti zastupnik (kajmekam) neki Mehmed god. 1616 u ljeto.— Mehmedom se zvao i jedan docniji sandžakbeg iz 1621/22. Za daljih devet godina do 1630 nema spomena o sandžakbezima. Ove je godine bio Musli. Sredinom 1631 držao je Hercegovinu kao arpaluk bosanski valija Hasan, koji se kod Bašagića zove Karajazidži-Hasanpaša. Brzo ga je odmijenio sandžakbeg Mehmed, koji je izdao jednu bujuruldiju u polju od Mostara 17 safera 1041 (14-IX-1631). Ali je i ovaj brzo ustupio svoje mjesto Alibegu Čengijću, valjda u toku 1632. Godine 1633, upravlja Hercegovinom Jusuf. Ovo je onaj Jusuf iz 1616/17. Njega Dona Turcarum spominju kao Jusufpašu, ali 1632. Poslije ovih brzih promjena zadržao se, čini mi se, duže Mehmed, na čijim se aktima nalaze datumi od 1637 do 1640. U februaru 1641 je na upravi Ibrahim, koji je morao dobiti Hercegovinu ranije. Zatim je Hercegovina opet arpaluk bosanskog valije Hasanpaše. Dobio je prije januara 1641 i držao je iza maja te godine. Negdje prije proljeća godine 1642 upravlja Alipaša. Zatim dobija Hercegovinu kao arpaluk Šahinpaša bosanski 1051 (12 IV 1641—31 III 1642). No već prije 23 VII 1642 na Hercegovini je Ahmedpaša kao samostalan sandžakbeg. U januaru 1643 ili nešto prije odmjenjuje ga Smail, a ovoga oko sredine 1643 Ahmed. Pa opet dolazi Smail, spomenut izrično kao hercegovački valija. Sredinom 1645 dobija Hercegovinu kao arpaluk bosanski valija Omer. No na izmaku te godine opet je Hercegovina samostalna pod upravom sandžakbega Ahmeda. Njega odmjenjuje Muslipaša na izmaku 1646, a ovoga 1647 miriliva Alipaša, valjda Čengijć. God 1648 je Hercegovina arpaluk bosanskog vezira Mehmeda, koga zamjenjuje kajmekam Husejin. Početkom 1649 ili još i prije opet je Smail sandžakbeg od Hercegovine. No još u toku te godine ga odmjenjuje Muslija i ostaje na upravi i u prvoj poli 1650. Za njim dolazi Alipaša Čengijć god. 1650. Čini mi se, da je brzo otišao, ali se brzo i povratio natrag, u proljeće 1651. Ko je upravljao Hercegovinom između njegovog jednog i drugog pašovanja nije mi poznato. Jednoga Čengijća spominju Dona Turcarum 1654 kao sandžakbega hercegovačkog. Početkom 1657 ili, može biti, i prije, hercegovački je sandžakbeg Mustafa, koji se jednom prilikom zove prezimenom Tekelija. Mustafa se spominje do septembra 1660. Njim završava red hercegovačkih sandžakbegova ovoga perioda. Na dvoru hercegovačkog sandžakbega, koji je ovih vremena rezidovao u Tašlidži (Plevlju), bilo je mnogo personala. Dona Turcarum spominju njegova ćehaju, sandžaktara, vojvodu, haznadara, haznadarbašu, kapidžije, kapidžibašu, kapidžibašina vojvodu, čauše, češnegira i čohadara. God. 1572 bio je sandžakbegov češnegir neki Osmanaga, 1574 je neki Ćejvan bio sandžakbegov vojvoda, a ćehaje su bili 1582 Jusuf i nešto prije 1682 neki Hasanaga Dona Turcarum spominju koji put i srodnike hercegovačkih sandžakbegova. God. 1572. nekog Mehmedagu kao sandžakbegova sinovca ili sestrića (nepote). Iste godine Osmanagu kao Hasanpašina srodnika (parente). God. 1589 nekog Vukadina kao srodnika jednog neimenovaiog sandžakbega. Dubrovčani su u raznim svojim poslovima slali sandžakbegu poslanstva. Isto tako su slali poslanstva i kada bi došao novi sandžakbeg, ili kada je sandžakbeg svojim poslovima putovao, pa dolazio u mjesta, koja su bila blizu brovačke granice, kao Gabela, Trebinje i Novi. Poslanici su donosili darove od Republike sandžakbegu i uglednim ljudima iz njegove pratnje. Sandžakbeg je od svoje strane davao poslanicima uzdarja. Dona Turcarum spominju dva takva poslanstva. God. 1567 Andriju Bundića i Paskala Sorkočevića. Sandžakbezi su i u drugim prilikama darivali Dubrovčane; ne pojedince, nego Republiku kao cjelinu. Pokloni su bili većinom u stoci, najviše sitnoj. Pokloni su slani koji put i po dva i po tri puta u godini. Broj glava darovane sitne stoke iznosio bi često puta i do 2000 godišnje, a koji put znatno više. Tako je sandžakbeg god. 1572 darovao Dubrovniku jednom prilikom 2600 glava, a 1571 u tri puta 3776. Takve su darove slali i ugledniji ljudi sa sandžakbegova dvora, nahijske vojvode, kapetani, dizdari, kadije, pravoslavni manastiri i mitropoliti hercegovački. Osim sitne stoke darivana je i krupna, zatim sir u sircevima i mješinama (zove se sirenje) i maslo. Dosta često su slani na poklon uzde i ćilimi. Hercegovina se dijelila na nahije, kojima su upravljale vojvode. Dona Turcarum spominju vojvode od Popova, Donjih Vlaha, Nevesinja, Trebinja, Novog, Rudina, Cernice (Gacka), Banjana, Riđana, Ni- kšića (koji put se mjesto toga spominje Onogošte), Pive, Drobnjaka i Prijepolja. Tim naravno nije iscrpljen broj svih hercegovačkih nahija, ali drugih nema spomenutih u Dona Turcarum. Neke vojvode muslimanske vjere imaju titulu beg. Bili su dakle od spahijskog reda. Ali ne znam, da li je svaki vojvoda bio od spahija. Poneki put se vojvode spominju kao upravnici dviju nahija. Takve dvostruke nahije su bili Nevesinje i Donji Vlasi, Trebinje i Novi, Riđani i Nikšići. No te dvostruke nahije nijesu bile uvijek pod jednim vojvodom, nego se koji put spominju vojvode i od jedne i od druge nahije napose, a samo katkad jedan vojvoda za obadvije nahije. Začudno je, što nije tako i kod drugih nahija. U Dona Turcarum nema ni jednog primjera, da je bio zajednički vojvoda n. pr. za Pivu i Nikšiće, za Banjane i Rudine. A ipak su i ove nahije susjedne. U nahijama Donjim Vlasima i Nevesinju spominje se najprije, 20 oktobra 1566, zajednički vojvoda za obadvije nahije. Poslije, ne spominje se nikada više zajednički vojvoda, nego naizred sad vojvoda od Nevesinja, sad od Donjih Vlaha. Tome ne znam uzroka, osim ako nijesu i ove kasnije vojvode bile zajedničke obadvjema nahijama, pa ih je, valjda, pisar u Dona Turcarum radi kratkoće nazivao sad ovim sad onim imenom. Ni kod jednoga se vojvode ne spomnnje njegovo lično ime. S druge mi je strane poznato, da je 1597 bio vojvoda od Donjih Vlaha jedan član porodice Hrabrena. Kod dvojne nahije Trebinja i Novog skoro jednak broj puta se spominje zajednički vojvoda od obadvije nahije i vojvoda od samog Trebinja, a mnogo ređe vojvoda od samog Novog. Uz to se vrlo često spominju nove vojvode. Bilo je dakle čestih promjena u vojvodstvu. Ni ovdje Dona Turcarum ne spominju vojvode po imenu. Na jednom aktu nahije od Novog iz god. 1619 potpisan je Bećir-vojvoda, svakako vojvoda novske nahije. S druge se strane zna, da je 1597 bio u Trebinju glava (vojvoda?) Miloš Vitković. God. 1570 bio je trebinjski vojvoda nekim poslom u Carigradu, pa je dar Dubrovniku donio njegov subaša. U Riđanima i Nikšićima je u julu 1566 spomenut vojvoda od riđana, a zatim se od oktobra 1566 do jula 1570 spominju samo zajedničke vojvode obadviju nahija. Iza toga, izuzevši dva spomeia (1576 i 1577) riđanskih vojvoda i jedan (1582) zajedničkog, spominju se samo vojvode od Nikšića, koji se tri puta zovu vojvodama od Onogošta. Između njih se po imenu spominje nikšićki (onogoški) vojvoda Vukašin u godinama 1573—1580. Na drugom se mjestu navodi vojvoda Grdan kao glava od Riđana i Onogošta. Vojvoda od Popova je spomenut samo 1593. Rudinskim vojvodama ima spomena 1566—1656. Češće u 16 vijeku, nego u 17. God. 1618 se navodi novi vojvoda od Rudina. Po imenu se spominje 1573 Derviš, 1597 Miljko Vučetić, 1648 Sulejmanaga Šabanović,1654 Mustajbeg, 1655 i 1656 Omerbeg. Pošto su sve istale rudinske vojvode, koje su spomenute po imenu, muslimani, nije sigurno, da je Miljko Vučetić bio vojvoda. Valjda je bio knez. Od gatačkih vojvoda spomenut je bez imena samo jedan kao novi vojvoda od Cernice 1610. Ranije, 1597, spomenut je Đuro Tomašević kao glava u Gacku, pa je i njegovo vojvodstvo sumnjivo. Vojvode od Banjana su nam poznate od 1567—1645. Oni se vrlo često spominju po imenu. Rekao bih, da su bili od porodice Petrovića. Svi su izreda hrišćani. Samo je 1581 spomenut neki Derviš, ali je iste godine bio vojvoda i hrišćanin Vukašin. Po imenu se spominju ove banjanske vojvode: 1574 Ivan, 1576 i 1577 Vukašin, 1579 i 1580 Petar, 1581 Vukašin, 1582, 1583 i 1585 Petar, 1589 Pavao, 1593 Ivan, 1597 Ivan Petrović. O jednome se neimenovanom vojvodi 1586 veli, da je vojvoda ili knez (il Voeuoda o Conte di Bagniani). Od pivskih vojvoda je u Dona Turcarum zabilježen samo Radosav 1579 i 1580. To će valjda biti onaj Raosav vojvoda, koji se 1597 spominje na drugom mjestu. Vojvodama od Drobnjaka ima često spomena u Dona Turcarum. Spominju se 1570—1626, ali ni jedan po imenu. S druge se strane zna, da je u ovoj nahiji 1597 bio glava Ivan Kaluđerović. Nekakav vojvoda od Prijepolja je spomenut samo 1573, ali bez imena. U nahijama je bila još jedna vrsta upravnih funkcionara, knezovi. Premda ih je moralo biti svuda, njih Dona Turcarum spominju samo u Gacku, Banjanima, Riđanima, Nikšićima i Pivi. Iz zabilježaka se ne vidi, je li u nahijama bio po jedan knez ili njih više. Obično se oni navode tako, da se čini kao da je u nahiji samo jedan knez, n. pr. knez od Riđana, knez od Pive i t. d. Kod dvojne nahije Riđana i Nikšića se ne spominje ni jedanput, kao što je to slučaj kod vojvoda, zajednički knez za obadvije nahije, nego uvijek napose knez od Riđana, a napose knez od Nikšića. Kakav je bio odnošaj između knezova i vojvoda i u čemu se razlikovala njihova vlast, nije mi poznato. U Gacku se knez spominje samo jedanput (1582), ali kao knez od Cernice i to novi knez. Čini mi se, da su knezovi u Cernici bili od porodice Kukića (Cucich). Vrlo su česte vijesti o knezovima od Banjana. Oni se u Dona Turcarum spominju od 1570—1647. Naravno vrlo često bez njihovih imena i prezimena. Ali ih je više nego i u jednoj drugoj nahiji navedeno sa imenom. Svi su bez sumnje od porodice Petrovića, kao što mi se čini da je i kod vojvoda ove nahije. Po imenu su spomenutn Grujica 1592, Milutin 1604, Jovan Petrović 1605, 1611, 1616 i 1624, Vujin 1628, Vojno 1630, Vojno Petrović 1635 i 1638 i opet neki knez Petrović 1647. O knezovima od Riđana ima vijesti od 1566—1619. Po imenu je spomenut samo knez Sladoje 1566. Njegov je sin Đuro, koji se 1585 spominje sa prezimenom Sladojević, ali se ne veli, da je knez. Isto tako se ne zna ništa pobliže i o nekom Vukašinu, za koga se 1618/19 veli, da je sin kneza od Riđana, a 1624 da je od Riđana. Od nikšićkih knezova sam u Dona Turcarum našao samo Vukašina 1582 i 1592. Neki se Vukašin od Nikšića spominje 1575, ali bez ikakve titule. Nema mnogo podataka ni o knezovima od Pive. God. 1578 bio je knez neki Radosav. Može biti da je ovo isti onaj Radosav, koji je docnije bio pivski vojvoda. Još se zna za kneza Vučića (Vuchich) iz 1592. Bio je 1589 neki Vukašin od Pive, ali ne znam ko je i šta je. U godinama 1587—90 četiri puta je spomenut neki Zotović. Jedanput (1587) se on zove Tomaš, a dvaput (1588 i 1589) knez Zotović. Ni jedanput se ne veli iz koga je kraja. Od vojvoda i knezova Dubrovnik je također primao darove, u krupnoj i sitnoj stoci, u siru i maslu. Ti su darovi srazmjerno vrlo bogati. Iznosili su po više stotina glava sitne stoke, znatne količine sira i masla. God. 1567 darovao je zajednički vojvoda od Riđana i Nikšića u tri puta 607 glava sitne stoke, a 1571 vojvoda samih Nikšića 520. Rudinski vojvoda je 1571 u dva puta poklonio 785 glava. Slabiji su bili darovi drugih vojvoda. Knez od Banjana je slao stalno iz godine u godinu jednak dar, koji se sastojao od 50 glava sitne stoke, 4 teleta i 12 sirova. God. 1576 to se izrično spominje kao uobičajeni (secondo el solito) dar. Sir je slan u sircevima i u mješinama. Drobnjački vojvoda je darovao 48 siraca i tri mješčića sirenja (udretti tre de iregnie). Po raznolikosti poklonjeiih stvari značajan je dar vojvode od Nevesinja iz god 1573, koji se sastojao od 37 glava sitne stoke, 4 teleta, 10 kokošiju, 7 mjehova masla i 7 sirova. U tri hercegovačka kraja se spomnnju kapetani kao upravni i policajni činovnici. Kakva je razlika bila između njih s jedne strane i vojvoda i knezova s druge strane nije mi poznato. Njihove upravne oblasti su se nalazile samo u perifernim krajevima duž dubrovačke granice. Tu su oblasti ili nahije Novi, Trebinje, i Gabela (ili Neretva). Po zabilješkama Evlije Čelebije se vidi, da kapetana nije bilo nigdje u unutrašnjosti, nego samo duž granice. Docnijih vremena su postale one kapetanije u unutrašnjosti. Kapetanije je nesumnjivo stvorila potreba granične službe. Iz kasnijih historijskih izvora se vidi, da su kapetani vršili i vojničku i policijsku službu. Oni su se starali, da im gradovi budu u dobrom stanju. Nijesu ih oni popravljali o svom trošku, nego je, svakako na njihov predlog, slan novac iz Carigrada i fermanom pozivan narod iz okolnih kadiluka da kuluči. Radi održavanja reda i sigurnosti kapetani su držali pandure.Na mjestima, gdje su bile državne carine, stajali su sejmeni, ali kapetani nijesu imali nikakve vlasti nad njima. U granicama svojih kapetanija kapetani su vršili policijsku službu, čuvali su narod svoga kraja od krađe i pljačke, od zlostavljanja i ubojstava među domaćim ljudima i sa strane dubrovačkih podanika iza granice. A dubrovački su podanici prelazili granicu u zloj namjeri vrlo često. Naravno kapetani su morali paziti, da i njihovi ljudi ne prelaze u dubrovačku oblast. Sa tim dužnostima bilo je skopčano i pravo da sude svojim podanicima i da ih kažnjavaju. Ovo je sutstvo bili ograničeno, jer su svi važniji civilni i kazneni procesi dolazili pred kadiju. U izvorima sam našao vrlo mali broj kapetana ovog perioda. Pa ni kod ovih nijesu spomenuta njihova prezimena. Od kapetana nahije Novoga se spominje 1604 neki Husejin, 1613 Muslibegović, 1625 Begzade, 1630 Alibeg (po svoj prilici Begzadić), 1635 Alijaga i malo poslije ovog perioda, oko 1668, neki Osman. U Gabeli su bili ovi kapetani: 1591 i 1605 neki Sulejman, koji je ove godine dignut; zatim 1613 Omer, 1617 Ahmed, 1620/21 Selimaga. Osim nekog Jusufa iz 1664/5 nijesam našao spomena ni o jednom kapetanu od Trebinja. Pravi tvrđavski zapovjednici su se zvali dizdari. Uz njih je naravno bila u tvrđavi i posada. Novi je bio najveća i najjača hercegovačka tvrđava. On se sastojao od gornjeg i donjeg grada. Mislim, da se gornji grad zvai Stari Grad. Ova dva grada je rastavljao jedan neutvrđen prostor, zasađen voćem i vinovom lozom. Njega Evlija naziva Vranica. Dok Dona Turcarum i Evlija navode, da su u Novom dva dizdara, jedan u gornjem, drugi u donjem gradu, turska akta i pisma ih spominju trojicu: u starom, novom i donjem Novom. Spominjući novske dizdare Dona Turcarum ne navode u kojoj je tvrđavi bio koji, ali neki put spominju njihova prezimena. Turska pisma, koja su pisali i potpisivali novski dizdari, kod svakog imena navode od koje je tvrđave bio koji dizdar, ali nikada ne spominju njihovih prezimena. Poznat je po izvorima priličan broj dizdara, ali je to samo mali broj od njihova sveukupnog broja. Poznati su ovi: 1579 Resulaga 1582 Jusuf-Čelebija i Ahmetaga od Donje Kule 1589 Alijaga 1594 Baliaga 1595 Resulaga 1609 Alijaga, novi dizdar 1613 Mustafa-aga u gornjem (starom) gradu poslije 1614 Mustafa-aga u starom gradu 1614 Jusufaga u novom gradu 1614 Mustafa-aga u donjem gradu 1618 Mehmedaga Behlilović 1624 Pašo Bardonjić 1625 Mustafa-aga Hajdarović 1628 Mustafa-aga Hajdarović 1629 Pašo Bardonjić 1632 Sulejmanaga Jusufagić Poslije 1634 Mehmedaga u donjem gradu 1634 Mehmedaga u novom gradu 1634 Sulejmanaga u starom gradu 1636 Sulejmanaga Jusufagić 1647 Omeraga 1649 Omeraga 1668 Ibrahimaga u donjem gradu 1668 Jusufaga u novom gradu 1668 Omeraga u starom gradu. O dizdarima drugih hercegovačkih gradova sam našao samo nekoliko vijesti. God. 1621 se spominje Mehmed dizdar u Risnu, 1625 Hasanbeg u Nevesinju, 1605 Jusufaga u Blagaju, 1635 Hadži-Danijalaga u Mostaru. U Gabeli (Sedislamu) je bio dizdar 1597 neki Mustafa, a 1640 Ćemalaga. Narodu su sudile kadije, naravno u koliko suđenje nije spadalo u kompetenciju kapetanskih, vojvodskih i knezovskih sudova. Pred kadije su svakako dolazili teži slučajevi civilne i kaznene prirode. Dona Turcarum spominju, kadije u Neretvi (Gabeli), Ljubinju, Nevesinju, Novom, Cernici i Prijepolju. Po Evliji bilo je kadija i u Tašlidži, Čajniču, Foči (sa naibom u Ustikolini) i Konjicu. Blagaj je također imao svog kadiju. Kadije su se mijenjale brzo, a u izvorima se spominju samo njihova bezznačajna imena. Po uredbama, koje su vrijedile za cijelo tursko carstvo, vojska se u Hercegovini sastojala od regularnih i neregularnih trupa. Od regularnih se spominju spahije i jenjičari. Spahija je bilo mnogo u Hercegovini. U Dona Turcarum ih je spomenuto podosta, ali je to tek neznatan dio od svih hercegovačkih spahija. Među spomenutim dolaze spahije od Stoca, Ljubinja, Popova, Žrnovice, Novog, Trebinja, Ljubomira, Nevesinja, Bileće, Rudina, Korita, Gacka i Zagorja. Kod nekih su navedena i njihova porodična prezimena, kao Bubići od Ljubinja, Alibegovići i Katići od Popova, Sulejmanovići, Šabanovići, Alagići, Hajdarovići i Bardonjići od Novoga, Begzadići od Ljubomira, Popovići od Bileće, Mihnići od Rudina. Kod Ljubovića, Kurtalijća i Čengijća Dona Turcarum ne navode odakle su. Među spahijama ima alajbega, subaša, zaima. Spahijama smatram i one ljude, za koje se ne veli izričito, da su spahije, nego se samo titulišu kao begovi i čelebije. U Bosni i Hercegovini su spahije nosile begovsku titulu. A da su i čelebije isto što i begovi dokazuju neke zabilješke. Ne razumijem što se poneki beg naziva jenjičarom ili ima jenjičarski naziv baša. Po imenu i tituli su spomenute ove spahije. Od Stoca neki Hasan-beg 1615 i 1623. Od Ljubinja Ahmed-spahija Bubić 1604. Od Popova jedan zaim 1578, jedan subaša 1588, Mumin-subaša 1592, Muminbeg serdar 1604, Zulfikar Alibegović 1609 i 1616, Husejin-spahija 1610, Malkočbeg, 1611, Ibrahimbeg Katić 1625. Od Novog Piri-čelebija Bardonjić 1571, Mehmed-čelebija Bardonjić 1602, Hasan-čelebija Hajdarović 1603, Kurtbeg sin Ibrahimage Šabanovića 1635, Mehmed-čelebija Alagić 1636, Osman-čelebija sin Ibrahimage Šabanovića 1648 i 1650, Dautbeg Sulejmanović 1658. Od Trebinja jedan subaša 1570, Mustafabeg 1616. Od Ljubomira Omerbeg Begzadić 1631 i 1633, Alibeg Begzadić 1634. Od Nevesinja zaim Osman Ljubović 1581 i 1585, neki Mehmedbeg u selu Obaoskom 1596, neki Hasanbeg nevesiljski dizdar 1625, Ahmedbeg Pašić 1625, i alajbeg Mustafa Ljubović 1632. Od Bileće Sinan Popović 1584—86. Od Rudina Ibrahimbeg Mihnić 1618 i 1628, Ibrahimbeg od Korabljice 1609. Od Korita Muselimbeg 1612. Od Gacka Ibrahimbeg 1619, Abdulah 1625/6, Abdulah-čelebija od Kazanaca 1634. Od Zagorja Ibrahimbeg Čengijć 1624. Za Mustaj-čelebiju Kurtalića, god. 1622 ne znam odakle je. Sve spahije, koje sam naveo, muslimani su. No bilo je među njima i krštenih ljudi. Negdje oko 1592 bio je u Poblaću blizu Plevalja spahija Vojin Podblaćanin. U jednom pomeniku iz godine 1600—1640 sam našao zabilježenog spahiju Vuka od Hoče (Foča), i nekog spahiju Božu iz nekog drugog obližnjeg kraja. Prije 1637 je bio u Donjim Vlasima spahija Stevan Avramović Hrabren i neki njegov bliži srodnik Đuro, a god. 1638 je sin Milisava spahije Radivoj. Ovo su članovi naprijed pomenute porodice Hrabrena, koji se 1597 spominju kao glave u Donjim Vlasima. Spahije su imale u glavnim nahijskim mjestima svoje ćehaje. Njihove dužnosti mi nijesu poznate. Evlija ih spominje u Prijepolju, Tašlidži, Foči, Ustikolini, Nevesinju, Ključu, Novom, Ljubinju, Gabeli, Mostaru i Konjicu. Jenjičari su imali svoje garnizone u više hercegovačkih mjesta, od kojih je bio najjači u Novom. Tu su oni imali svoje age, buljukbaše i čorbadžije. U nekim nahijama su imali naročite svoje starješine, zvane serdare. Po Evliji serdara je bilo u Prijepolju, Tašlidži, Foči, Nevesinju, Ključu (gatačkom), Novom, Ljubinju, Gabeli, Mostaru i Konjicu. Dona Turcarum spominju nekoliko puta i u Popovu serdare. God. 1604 popovski serdar je bio neki Mumin, a 1646 neki Musa gabeoski. Po drugim zabilješkama u Dona Turcarum vidi se, da su jenjičarski garnizoni bili u mjestima, kroz koja su prolazili važniji drumovi. Na drumu, koji je vodio iz Dubrovnika prema Gacku bilo je jenjičara u Žrnovici, Gljvama, Grančarevu, Bilećoj i Ključu. Na drumu od Dubrovnika prema Mostaru bili su jenjičarski garnizoni na Slanom i u Ljubinju. Po Evliji jenjičarska posada u kuli na Slanom bila je detaširana iz Novog sa jednim agom od čorbadžija. U Ljubinju je kao jenjičar bio već spomenuti Ahmed-spahija Bubić. Put, što spaja Bileću sa Nevesinjem, imao je jenjičare u Hvatnici. Tu je 1622 boravio jenjičar Hasanbaša Veseličić sa još nekoliko svojih jenjičarskih drugova. Na drumu od Foče do Nevesinja u selu Obaoskom bio je 1596 jenjičar Mehmedbeg. Artiljerijski red vojske spominju Dona Turcarum samo u Novom, premda je topova i topčija bilo i po drugim hercegovačkim gradovima, koje spominje i Evlija. U Dona Turcarum se spominju više puta topčibaše iz Novog. God. 1575 spominju ih se trojica zajedno, a 1588 i jedan capo di bombardieri di Castelnuouo. Među topčibašama je 1581 bio neki Piriaga, 1640 Mehmedaga Pretević (Preteuich). Ratnih lađa je bilo na dva mjesta, u Novom i Gabeli. U Gabeli je bio i arsenal (tersane). On je spomenut u jednom aktu iz 1646. God. 1566 spomenut je turski admiral Pijale (l’illustrissimo Signor Piali Bassa capitano grande dell’ armata turchescha). No ne veli se, gdje ce tada nalazio. Iste je godine spomenut kao darodavac i jedan comito del chiechaia del armata. Valjda je bio u Novom. God. 1575 bio je u Novom neki Salih-reis (reis znači kapetan na lađi), a 1584 je zabilježen jedan leventa (mornar), također u Novom. U posadi u Novom bilo je i neregularne vojske, azapa i martoloza, a u Neretvi (Gabeli) samo martoloza. Pošto su azapi upotrebljavani ne samo u gradskim posadama, nego i kod ratne mornarice, ne znam u kom su svojstvu bili novski azapi. Njihove age u Novom spominju se češće po imenu ili bez njega. Po imenu su spomenuti ove azapage: Resulaga 1590,Ibrahimsin Omer-čauša Svitušića (Suitusich) 1609, Fadlullahaga i Omeraga oko 1633—35, Omer Begzadić novi azapaga 1634 i Fadlul-lahaga Ibrahimagić 1636. — Martolozi su imali svoje vojvode i age. Jedan martološki vojvoda je bio u Gabeli 1572, a u Novom je bio 1609 martološki aga neki Ibrahim. U Novom je bilo i nekih konjanika, zvanih faris (u pluralu farisan). Nije mi poznato kakvim su trupama pripadali, regularnim ili neregularnim Vjerovatno je da su i oni neregularni, kada su već spahije sačinjavale regularnu konjicu. Dva puta su spomenute ličnosti iz Novog, koje su u vezi sa nekim građevinama, bez sumnje vojničkog karaktera. God. 1577 je bio jedan igegniero di Castelnuou, a 1588 l’aga della fabrica delle fortezze di Castelnuou. God. 1632 popravljen je Novi. Bosanski valija Hasanpaša poslao je sredinom ševala 1041 (1-10 V 1632) iz Sarajeva Dubrovčanima bujuruldiju. Piše, da je nastala potreba, da se poprave neka mjesta u tvrđavi Novom. Radi toga je sultan fermanom zatražio, da nahije i sela pošalju čerahore. Vezir moli Dubrovčane, da i oni pošalju svoje kamenare (tašdži) i dunđere. Carinsku službu na skelama u primorju vršili su nazori i emini. Skela je bilo na šest mjesta, što na turskoj, što na dubrovačkoj teritoriji. Turske su skele bile u Neretvi (Gabeli), Zažabju, Novom a dubrovačke na Slanom, Ledenicama i na Pločama. Dona Turcarum spominju emine od Neretve nekoliko puta, ali ni jednog po imenu, kao n. pr. 1576 l’emino di Narenta, il quale e anche ciauso della Porta. U jednom turskom aktu od 1640/41 je zabilježen emin od Gabele Mehmed.—U Zažabju je 1596 bio emin neki Mumin. — Na dubrovačkoj skeli na Pločama je vršio tu službu Vukić Kukić, koji se 1586 spominje kao bivši emin (gia emino alle Plocce). God. 1621 je došao za emina Hadži-Ahmed Jusufagić; 1634 je bio Mehmed-čelebija Karađuzović (Caragiusouich), 1646 neki Osmanbaša. — U Novom je bio neki Bijelja (Bieglia) 1570, a god. 1576 je došao neko drugi kao novi emin. — Na Ledenicama je 1572 bio neko, pa je ove godine smijenjen novim eminom. Ko je bio novi, a ko stari ne zna se. Može biti, da je novi emin bio Vukić Kukić, koji se 1585 spominje kao gia emino di Ledenizze. Nazori su viši carinski kontrolni činovnici. Bilo ih je više u jedan mah, ali mi nije jasno, da li je jedan nazor mogao imati kontrolu samo na jednoj skeli. God. 1609 spominje se jedan nazor od više nego jedne skele (il nuouo nasor delle scale). Naprotiv god. 1590 se spominje nazor od Ledenica. Dva puta docnije spominje se nazor od spljetske i dubrovačke skele. God. 1587 bio je nazor neki Hurrem, 1590 Sinan, 1604 Sulejman Ljubović, 1607 Ibrahim Ljubović, 1619 Mehmedaga kao nazor dubrovačke i spljetske skele, 1630 Selim, kapetan i nazor u Gabeli, 1630/1 Mehmed-čauš Vranić na dubrovačkoj i spljetskoj skeli. Ovaj Mehmed-čauš je 1633 spomenut kao nazor na spljetskoj skeli. ali je ujedno bio zakupnik dubrovačke i ledeničke skele. Prihode od skela davao je bosanski divan svake godine u zakup, koji je trajao od 1 marta jedne do 1 marta druge godine. Pošto su zakupnici plaćali divanu pogođenu sumu paušalno, zakupljeni prihodi su se zvali mukata. Hazinetefterdar kao šef basansko-hercegovačkih finansija i član divana uvijek je izvještavao Dubrovačku Republiku, ko je zakupio skele. Ujedno je izdavao kredencijalna pisma na zakupnike ili njihove zastupnike, da se njima prikažu dubrovačkim vlastima. Zakupnici su slali svoje činovnike, zabite i ćatibe, da uzimaju đumručke takse. Karakteristično je da su i nazori mogli biti zakupnici mukate. Za godinu 1622/3 1 III 1622—1 III 1623) bio je zakupnik dubrovačke mukate neki Dautbeg; 1623/4 dva ugledna čovjeka (ajani) iz Novog Ahmedaga i Hadži-Ahmed-čelebija imaju istu mukatu; 1626/7 je zakupio mukatu dubrovačke i ledeničke skele neki Hadži-Ali-čauš, koga je zastupao sin mu Osmanaga. God 1629/30 je držao dubrovačku mukatu Ibrahimaga iz Novog. Dubrovačku i ledeničku skelu je držao 1631/32 nazor Mehmed-čauš Vranić, a zastupao ga je neki Mehmedaga iz Novog. God. 1633/34 iste skele je držao spljetski nazor Mehmed-čauš, valjda Vranić. Zastupnik mu je bio spahija Mehmedbeg. So je bila jedan od glavnih artiklova, koji su uvoženi u Bosnu i Hercegovinu. Po jednom fermanu sultana Murada III (1574—1595) ili IV (1622—1640) soli koja je prodavana u Gabeli i Dubrovniku bila je utvrđena cijena na 55 akči za jedan kvantum, koji mi nije poznat. No kada je, ušljed dubrovačke špekulacije ili kog drugog uzroka, nastala oskudica u soli Dubrovčani su je prodavali po 60 akči. Tada je groš vrijedio također 60 akči. Protiv toga je ustao tefterdar, pa je po njegovoj želji kadija napravio pretstavku (arz) na centralnu vlast u Carigradu. Na to je valjda došla zapovijest da se so opet prodaje po 55 akči. Od prodane soli, ne znam da li od bruto iznosa ili od dobiti, išla je jedna trećina turskoj državi, a dvije trećine prodavcu soli. Finansijskoj struci su pripadali i dukatnici od Hercegovine. U Dona Turcarum se oni spominju nekoliko puta u godinama 1567—1592, a poslije nikako više. U Hercegovini je bilo dukatnika i prije Turaka. Truhelka misli, da su dukatnici u ime danka skupljali od Hercegovačkih vlaha (pastira) s kuće na kuću po jedan dukat godišnje. Sa vlasima i njihovim načinom života i privrede bez sumnje je u vezi i jedan katunar od Plevalja, spomenut 1589 godine. Oko 1571 vršen je popis zemalja i ljudi po Hercegovini. Te se godine među darodavcima u Dona Turcarum spominje popisnik turskih zemalja (il descrittore del paese del Turco). Iz zabilješke se doduše ne vidi, gdje je vršio popis. Ali je vrlo vjerovatno, da je popis vršen u Hercegovini, jer inače kako bi on došao na misao da šalje Dubrovniku darove, kada bi bio negdje daleko. On mora da je bio čovjek višeg položaja, pošto njegov dar nije bio mali, jer se sastojao od 297 glava sitne stoke. Malo je vijesti, koje se odnose na lica svećeničkog staleža. U Dona Turcarum je god. 1577 zabilježen jedan capo di coggie di Castelnuouo. Ako ce riječ coggie ima razumjeti kao hodže, onda bi to mogao biti nekibul-ešraf od jednog dijela Hercegovine, koji je faktično sjedio u novom. Inače ni u Dona Turcarum, ni u turskim aktima nema više vijesti o ljudima duhovnog staleža islamske vjere. Nešto više vijesti ima o duhovnicima pravoslavne vjere. Tri puta se u Dona Turcarum spominje hercegovački mitropolit (1580 il calogiero Mitropolito, 1615 il Vladicha dei Caloieri di Trebigne, 1619 il Vladicha di Trebigne). Kako se vidi rezidencija mu je bila u Trebinjskom Manastiru. Više se puta spominju kaluđeri hercegovačkih manastira, i to od manastira Savine (li caloieri di Santo Saba) 1573—1580, Trebinja 1583—1619, Pive 1592—1616, Popova 1593 i Kosijereva (di Cosier, di Cosiereuo) 1600—1616. Ima indirektno spomenut i jedan slučaj prelaska na islam. Naprijed je spomenut neki Vukadin iz 1589 kao srodnik nekog hercegovačkog sandžakbega. Dakle sandžakbeg ili neko njegov stariji bili su iz one hrišćanske porodice, kojoj je pripadao ovaj Vukadin. Porijeklom su od hrišćanskih porodica i oni, ranije spomenuti, muslimani Popovići, Katići i Mihnići. Takvog je porijekla i neki Husejin Radomanović iz Novog, spomenut 1619. Naprijed su spominjana još mnoga prezimena od ljudi većega ugleda, ponajviše iz Novog. Brojem svojih uglednih članova se ističu najviše porodice Bardonjići, Šabanovići, Hajdarovići i Begzadići, sve četiri novske. Bardonjići se spominju od 1571—1661. Prvi je Piri-čelebija Bardonjić (1571—1573), koji je bio spahija. Pošto su spahijski timari prelazili s oca na sina, mogao bi biti njegov sin spahija Mehmed-čelebija (1602), čiji su bliži srodnici, ako ne baš i braća, Pašo i Mustafa-ćehaja. Ova dvojica su doista braća, jer se to na jednom mjestu izrično kaže. Pašo je 1624, 1629 i 1636 bio dizdar jedne novske tvrđave. Mustafa je bio u Novom ćehaja, valjda spahijski, 1633—35. Kao ćehaja u Novom bio je 1653 i Rizvan Bardonjić. Najkasnije (1664) se spominje Hasanaga Bardonjić. I on u Novom. Od Šabanovića je poznat jedan iz 1595, samo nije navedeno njegovo ime. On bi mogao biti onaj Ibrahimaga, koga Dona Turcarum spominju četiri puta u godinama 1613—1625. Zadnje godine ga nazivaju eminom, ali ne kažu na kojoj skeli. Njegov sin Kurtbeg je bio spahija. Spomenut je 1635 Drugi mu sin Fadlullah (Fasular, Fasulah) bio je 1636 azapaga u Novom. Živ je još 1658 i stanuje u istom mjestu. Treći Ibrahimagin sin je bio Osman-čelebija (1648). Bio je spahija, pa se 1650 zove Osmanbeg. Ne znam u kakvu su srotstvu s Ibrahimagom drugi Šabanovići, Sulejmanaga (1647) i Alaga (1655). I oni su stanovali u Novom. I Hajdarovići su spahijska porodica, od kojih su neki doduše nosili aginsku titulu. God. 1603 bio je spahija Hasan-čelebija Hajdarović. Drugi Hajdarović, Husejin, iz 1613 može biti i nije bio spahija. Ali jest Alibeg (1619) i Bego (1623). Član ove porodice, Mustafa-aga bio je novski dizdar 1625-28. Šta je bio Alijaga ili Alaga (1652—55) nije mu poznato. Rodonačalnik Begzadića je neki Begzade od Novog, koji je prvi put spomenut 1618. On je 1625 bio novski kapetan. Sigurno su njegovi sinovi dvojica docnijih Begzadića, Omer i Alija. Begzade je bio čovjek spahijskog reda. To pokazuje njegovo ime, koje znači Begović. Jedno vrijeme su njegovi sinovi nosili begovsku titulu. Rekao bih, da su bili ljubomirske spahije, jer se u Dona Turcarum veli, da su od Ljubomira. Kao spahija Omerbeg se spominje 1631—33, a Alibeg 1634. Omer je 1634 postao agom novskih azapa. Brat mu Alibeg je 1651 bio novski kapetan. O drugim porodicama iz Novog ima još manje vijesti. Spominje se samo po jedan ili po dva člana njihovih porodica. U prvom redu su to Šestokrilovići, Ališahovići i Jusufagići. God. 1586 bio je Mustafa Šestokrilović. Pet godina docnije (1591) spominje se opet jedan od njih, ali bez imena. Treći put se spominje opet jedan Šestokralović 1602, koji se zvao, ako sam dobro pročitao, Ejubaga (Eiupaga). Od Ališahovića se zna samo za Memišaha (1609 i 1611). Valjda će biti ista ličnost i neki Memišahaga, koji se spominje 1624 bez prezimena. Jusufagića su dva. Jedan je Hadži-Ahmed, koji je 1621 postao emin na nekoj skeli. Drugi je Sulejmanaga, novski dizdar 1632—36. Pojedinačno se spominju ovi Novljani: Mehmed-čelebija Alagić 1632, Mehmedaga sin Đurmišagin (Ghiurmisc Aga) 1650, Ahmedaga Hadžović 1652 i Alaga Mustafagić 1654. Ugledna porodica u Risnu bili su Rizvanovići. Dona Turcarum ih spominju trojicu, Ahmedagu 1643, Mehmedagu 1648 i 1650 i Jusufagu 1658 i 1667. Iz hercegovačke unutrašnjosti su Ljubovići, ugledna spahijska porodica, koja je držala zijamet (veliko leno). Stanovali su u nahiji Nevesinju, blizu sela Zovog Dola. God. 1581 i 1585 se spominje zaim Osman Ljubović. Pored vršenja svojih vojničkih dužnosti i nadgledanja svoga zijameta Ljubovići su se primali i drugih službi, koje su nosile korist. Sulejman i Alija bili su nazori na skelama, prvi 1604, drugi 1607. Sulejman je spomenut zadnji put 1617, a njegov sin 1623. Ovaj sin Sulejmanov se zvao Mustafa ili Mustajbeg i bio je 1632 alajbeg hercegovačkih spahija. Iz njihove historije poznata su mi dva događaja. Hasanpaša bosanski, koji je držao Hercegovinu kao arpaluk, javlja Dubrovčanima 14 juna 1631 iz Gacka, da je išao protiv LJubovića. Druga je od dubrovačkog poklisara Pjera Sorkočevića. On 17 aprila 1632 javlja iz Sarajeva Dubrovčanima o nekoj kavzi između Ljubovića i Šabanovića. Mora da su Ljubovići prodrli u novski kraj, gdje su Šabanovići imali svoj Timar i da su bojevi bili žestoki i nemilosrdni, jer je, veli Sorkočević, poginuo Alajbeg Ljubović i sin mu, a od Šabanovića Ibrahimaga sa sinovima i rođacima. Valjda su Ljubovići napadali na neku kulu Šabanovića, te je tom prilikim poginula i Ibrahimagina žena. Biće da su obadva događaja u vezi, jer među njima nema više od devet mjeseci, od kojih su većina zimski. Još su ugledniji bili Čengijći, također zaimska porodica. Po Evliji stanovali su oni na Zagorju, gdje su imali prostrane odžake. Ibrahimbega Dubrovčaii 1624 titulišu Signor, titulom, koju su davali još samo sandžakbezima i njihovim ćehajama. Jedan od Čengijća, Alipaša, bio je pod kraj ovog perioda sandžakbeg. Knežići i Bratovići su ugledne hrišćanske porodice, kojima se ne zna mjesto ni kraj njihova stanovanja. Od Knežića se spominju dvojica, Vukić (Vuchich) 1584 i Đurica 1592. Isto tako se zna za dva Bratovića, za Vukašina1618 i za Damjana 1626. Jedanput se spominje jedan Hercegović iz Transilvanije. On je bio u Dubrovniku u drugoj poli 1575. Deset godina docnije (1585) šalje Dubrovniku dar Mustafa-aga Hercegović (Gherzegovich). Ovo je bio sin Ahmetpaše Hercegovića. Nemam podataka o imovnim prilikama naroda u Hercegovini. Ali ipak mogu nešto reći o bogatstvu u stoci, koje naslućujem po visini stočnih darova, koje su ugledni Hercegovci činili Dubrovniku. Rekao bih da je zadnjih decenija 16 vijeka bilo mnoštvo stoke. Mora da stoci nije bilo dovoljno kupaca. Zato su svi, koji su imali velika stada, iskorišćavali tadanji običaj darivanja, pa su, kako sam napred pokazao, slali Dubrovniku mnoštvo stoke, naročito sitne, na dar. Darodavci su svakako darove slali sa osobitom namjerom očekujući da za dar dobiju uzdarje u novcu. Dubrovčani su na darove odgovarali uzdarjem. Oni uzdarja zovu ricompensa, što će prije značiti otšteta ili što slično nego uzdarje. Ricompensa je obično bila u novcu. Pošto se stručnjački procijeni dar — stoku su procjenjivali dubrovački mesari (beccai) — prema procjeni Vijeće Umoljenih odredi vrijednost uzdarja. Na taj su način vlasnici velikih stada faktično prodavali stoku i stočne produkte. No to stočno bogatstvo nije trajalo dugo. U 17 vijeku pokloni u stoci sve su manji i ređi. Da dopunim ovu kratku napomenu o stoci iznosim i podatke o cijenama u početku ovoga perioda. God. 1567 cijene u Dubrovniku bile su ovakve: volovi . . . . po 3 škude škuljevi (castrati) po 15—24 groša junad . . . . „ 1 dukat ovce . . . . . „ 11—12 „ telad . . . . „ 1 škudu koze . . . „ 10 „ Napomena: Korištena literatura i objašnjenja navedeni su u bilješkama u izvorniku.
Autori: VLADISLAV SKARIĆ
GLASNIK ZEMALJSKOG MUZEJA, 01.01.1931
Trebinje je gradsko naselje i sjedište grada Trebinja u Republici Srpskoj, BiH. Prema preliminarnim podacima popisa stanovništva 2013. godine, u naseljenom mjestu Trebinje ukupno je popisano 25.589 lica. Ime grada potiče ili od latinske riječi tribunus (tribunus militum je zapovjednik jedne veće ili više manjih jedinica rimske vojske) ili od slovenske riječi treb, što znači žrtva (žrtvovati).
Nalazi se na samom jugu Hercegovine u najjužnijem delu Republike Srpske i Bosne i Hercegovine. Smješteno je ispod planine Leotar, na obodu Trebinjskog polja, u dolini nekada najveće evropske reke ponornice Trebišnjice, koja protiče kroz grad.[2] Od mora je udaljeno oko 27 km putem do Dubrovnika, ili oko 38 km putem do Herceg Novog. Za Trebinje se kaže da je „grad sunca i platana“, a jedan je od najljepših gradova. Ekonomski je i kulturni centar regije Istočne Hercegovine. Trebinje se nalazi na 42° 42‘ 32“ sjeverne geografske širine, a na 18° 19‘ 18“ istočne geografske dužine i na 275 m nadmorske visine. Od Jadranskog mora je udaljeno oko 19 km. Drumovima je spojen sa Dubrovnikom (27 km), Ljubinjem (55 km), Mostarom (110 km), Bilećom (30 km), te Nikšićem (70 km) i Herceg Novim (38 km).
U pejzažu Trebinja se smenjuju kraška polja i planinski venci dinarskog pravca pružanja.Reljefom opštine dominiraju planina Leotar, rijeka Trebišnjica, te kraška polja Trebinjsko i Popovo. Trebinje je okruženo je brdima i planinama: Ilijino brdo, Obodine, Vlaštica, Leotar (sa 1228 m, najviši vrh u okolini), Kravice, Petrina, Golo brdo, Strać, Hum i Vesac.
Među poljima gornje Hercegovine nejveće je i najpoznatije Trebinjsko i Popovo polje. Uvale Trebinjskog i Popova polja su po svojem tektonskom postanku jedna cjelina, ali na okolnim brdima i na njoj nije jednak rad erozije i denudacije. Ta razlika je očigledna. Pored toga dva polja su razdvojena Trebinjskom šumom.
Zapadno od grada prostire se Trebinjsko polje. Polje se pruža od istoka prema zapadu, u pravcu toka Trebišnjice i zauzima površinu od 18 km². Polje je pokriveno vrlo plodnim aluvijalnim zemljištem pa se zbog bujne vegetacije naziva i Vrtom Hercegovine. Čuven je trebinjski, naročito šumski, duvan iz ovog polja.
Odmah do Trebinjskog je smješteno Popovo polje. Ima usjeva koji na ovom polju daju i dva roda godišnje pa se ono naziva i hercegovačkim Misirom, po poređenju sa dolinom Nila, odnosno Egiptom ili Misirom.
Najstariji stanovnici Trebinja bili su Iliri, a u VII vijeku p. n. e. se doseljavaju i Grci. Spomen njihovog prisustva ostao je u toponimima. Rimljani dolaze u trebinjski kraj u III vijeku p. n. e. Od njihovog dolaska ovaj kraj je poznat pod nazivom Travunija. Dolazak Slovena se veže za VI vijek. U ranom slovenskom periodu se zna za više oblasnih gospodara koji su vladali područjem. Nakon što je bugarski car Simeon Veliki zacio sa vlasti Zaharija Pribislavljevića, vladar Travunije Mihajlo Višević se okrenuo savezu sa kraljem Hrvatske Tomislavom. Posle njegove smrti Travunija je opet bila dio Časlavove Srbije.
Godine 1168. Travuniju je preuzeo Stefan Nemanja. Pod vlašću Nemanjića će i ostati sve do kraja dinastije. Kasnije je Trebinje do dolaska Turaka bilo i u sastavu bosanske države Tvrtka I, a nakon njega se smjenjuju mnogi oblasni gospodari.
Turska vladavina trajala je od 1466. pa sve do 1878, kada ih smjenjuju Austrougari. Srpska vojska je u Trebinje ušla 11. novembra 1918. godine.
U Drugom svetskom ratu oslobođeno je borbama 5. oktobra 1944.
U delu Trebinja iznad naselja Police nalaze se ostaci poređanog kamena u pravilno raspoređenim linijama za koje se veruje da imaju značenje povezano sa astronomijom.
Najznačajnije kulturno dešavanje u toku godine su Dučićeve večeri poezije. Ovom prilikom u gradu se okupe najznačajnije ličnosti svijeta poezije iz regiona. Piscu najboljeg djela iz prethodne godine se dodjeljuje Dučićeva nagrada.
Sljedeće značajno kulturno dešavanje u gradu je Festival festivala. To je smotra pobjednika sa svih festivala amaterskih pozorišta u regionu. Veoma značajna ustanova za grad je Muzej Hercegovine. U ovom objektu mogu se vidjeti raznovrsne postavke, od prikaza načina života u Istočnoj Hercegovini, do slika poznatih autora. Ovdje se osim izložbi priređuju i promocije i muzički programi. Za očuvanje tradicije brinu se kulturno-umjetnička društva Alat i Hercegovina, a pri Eparhijskom domu djeluje hor Svetog Vasilija Ostroškog.
Grad ima i Dom omladine — često sastajalište mladih, Dom kulture i Srednju muzičku školu. Trebinje je poslije rata postalo studentski grad. U gradu danas postoje tri fakulteta.
U današnjem izgledu grada jasno se izdvaja staro urbano jezgro iz turskog vremena, gradnja u doba Austrougarske i nova gradnja. Za razliku od ostalih hercegovačkih gradića u Trebinju je najviše izražena, u gradnji starih objekata, mješavina primorskih i orijentalnih uticaja.
Hercegovačka Gračanica Vjerna je kopija manastira Gračanica na Kosovu. Sagrađena je 2000. na brdu Crkvina iznad Trebinja, sa željom da izvrši testament čuvenog trebinjskog pjesnika Jovana Dučića. Njegovi posmrtni ostaci prenijeti su iz Sjedinjenih Američkih Država i sahranjeni u kriptu ovog hrama. Spomen kompleks čine crkva Presvete Bogorodice sa zvonikom, vladičanski dvor, biblioteka, amfiteatar, galerija, salon za bankete, česma i ljetna bašta. Hram se može vidjeti sa svake tačke u Trebinju i to je najljepša sakralna građevina u cijeloj Istočnoj Hercegovini. Sa brda Crkvina pruža se prelijep pogled na cijeli grad.
Manastir Tvrdoš Posvećen je Uspenju Presvete Bogorodice. Manastir se nalazi uz samu rijeku oko 4 km nizvodno od Trebinja, u selu Tvrdošima. Prema narodnom predanju, manastir je osnovao Sveti car Konstantin i majka mu Jelena. Jedan je od najstarijih pravoslavnih manastira u BiH i jedan od najznačajnijih manastira Srpske pravoslavne crkve. Danas je sjedište Zahumsko-hercegovačke episkopije. Smatra se da manastir potiče sa početka XVI vijeka.
Kao i većina vjerskih objekata na ovim prostorima manastir je više puta rušen i opet obnavljan. Najprije je stradao u velikom zemljortesu koji je pogodio Dubrovnik u drugoj polovini XVII vijeka, a 1694. godine su ga do temelja srušili Mlečani bojeći se da ne postane tursko utvrđenje. Manastir je obnovljen 1924. god.
Saborna crkva Preobraženja Gospodnjeg Građena je od 1888—1908. godine. Nalazi se u centru grada. Pored crkve izgrađen je Eparhijski dom sa bibliotekom. U satavu hrama djeluje hor Svetog Vasilija Ostroškog i folklorno društvo.
Manastir Duži je posvećen Pokrovu Presvete Bogorodice. Nalazi se na lijevoj obali Trebišnjice 7 km nizvodno od Trebinja. U XVI i XVII vijeku je bio metoh manastira Tvrdoša. Kada je Tvrdoš razoren, mitropolit i monasi prelaze 1695. godine u Duži, obnavljaju i proširuju crkvu i metoh koji od tada nosi ime Duži. Do ukidanja Pećke patrijaršije 1776. bio je središte hercegovačkog mitropolita. Manastir je više puta stradao, pljačkan i pustošen. U manastiru se nalazi čestica časnog krsta.
Petro Pavlov manastir Smješten je u Petrovom Polju, nekoliko kilometara zapadno od Trebinja. U njegovoj blizini se nalazi Pavlova pećina, u koju je po predanju navraćao Sveti apostol Pavle na svom putovanju za Rim. U blizini manastira nalate se ruševine za koje se vjeruje da su ostaci hramova svetih apostola Petra i Pavla s početka XI vijeka, pa čak i iz šestog. Na temeljima stare crkve podignuta je početkom XX vijeka noba.
Spomen crkvica posvećena Svetom Vasiliju Ostroškom pored kuće u kojoj se rodio u selu Mrkonjići u Popovom polju.
Katolička katedrala Nekada crkva Blažene Djevice Marije, sagrađena je krajem XIX vijeka.
Osman-pašina džamija Sagrađena je 1729. po naredbi Osman-paše Resulbegovića, trebinjskog kapetana. Nalazi se u Starom gradu. 1993. godine džamija je izgorela u požaru, zbog smrada i bolesti koje su prijetile ruševine su uklonjene, te je kasnije sagrađena nova.
Perovića most (do posljednjeg rata zvan Arslanagića most) je kao zadužbinu za svoga poginulog sina u borbi sa Mlečanima izgradio Mehmed-paša Sokolović 1574. godine, za vrijeme Turske okupacije.
Kada su Turci 1687. godine potisnuti iz Herceg Novog, mnoge turske porodice su se iz ovog grada doselile u Trebinje. Među njima je bio i izvjesni Arslan-aga. On je dobio posjede istočno od Trebinja: na Zupcima, Necvijeću i Jasenu, te pravo da naplaćuje mostarinu preko mosta na Trebišnjici. Po njemu se, od tada, most naziva Arslanagića most. Izgradnjom hidroenergetskog sistema na Trebišnjici Arslanagića most se našao 1965. godine pod vodom akumulacionog jezera. Po zahtjevu Zavoda za zaštitu spomenika kulture most se demontirao i prenio na drugo mjesto, 1966. godine prilikom pražnjenja akumulacije.
Nova lokacija Arslanagića mosta između naselja Gradina (na desnoj obali rijeke) i naselja Police (na lijevoj obali). Godine 1993. mostu je promijenjeno ime u Perovića most. Pored ovog vrijedi pomenuti i Kameni most (izgrađen 1953), zatim Andrićev most i Geljov most.
Muzej Hercegovine se nalazi u Starom gradu u austrijskoj kasarni s kraja XIX vijeka.
Iznad Trebinja na brdu Strać nalazi se utvrđenje Petrina koje datira iz doba austrougarske vladavine.
Bileća, varošica u samom srcu Srpske Hercegovine ima bogatu istorijsku prošlost. Najstariji dokument u kome se spominje Bileća kao „Bilechia“ koji je do sada pronađen datira iz 1286. godine. Bileća i njen naziv dovode se u vezu sa Beljom i Beljićima (navodeći da je veliki župan Pavle Beljić umro 968.godine).
Pod Austrougarskom vladavinom u Bileći se otvara prva škola 1880. godine, pod nazivom „Srpska pravoslavna osnovna škola“ i u tom periodu je izgrađen stari grad u današnjem centru Bileće.
Opština Bileća, se nalazi na jugoistoku RS i pripada oblasti Istočne Hercegovine u koju još ulaze opšina Trebinje, Ljubinje, Gacko, Nevesinje, Berkovići, i Istočni Mostar.
Bileća je smještena u istočnom dijelu ove oblasti.Područje ovog kraja Jovan Cvijić je nazivao Rudinama, odnosno bilećkim rudinama.To je jedan holokarstni predeo nižih nadmorskih visina od 400 do 600 m.
Unutar ovog kraja, okruženi brdima i površinama, leže četiri kraška polja:Bilećko, Plansko, Fatničko, i Dabarsko. Teritorija opštine se prostire između 42° i 46´ i 43° i 9´ sjeverne geogravske širine i 18° i 31´ i 18° i 10´ istočne geografske dužine.Prosječna nadmorska visina grada odnosno naselja Bileća je 476 metara, dok je ostalog dijela opšine oko 700 m². Površina opšine Bileća iznosi 633 km² i zauzima 2,5% površine Republike Srpske.Veći vrhovi koji pripadaju Bileći nalaze se na planinama Baba (1735), Bjelašnici (1867), Viduši (1328) i Sitnici (1419).Opština Bileća se na istoku graniči sa opštinom Nikšić, na sjeveru sa Gackom i Nevesinjem, na sjeverozapadu sa Berkovićima, i na zapadu i jugozapadu sa Ljubinjem.
Ljubinje je naseljeno mjesto i sjedište istoimene opštine u Republici Srpskoj, BiH. Nalazi se u Istočnoj Hercegovini na pola puta između Trebinja i Mostara. Prema preliminarnim podacima popisa stanovništva 2013. godine, u naseljenom mjestu Ljubinje ukupno je popisano 2.744 lica.
Prvi put se spominje u 14. vijeku, a kao naseljeno mjesto se prvi put izričito spominje u dokumentima 1404. godine.
Godine 1168. sve okolne srpske oblasti (Zeta, Travunija, Zahumlje i Neretvljanska oblast) je preuzeo Stefan Nemanja. Pod vlašću Nemanjića će i ostati sve do kraja dinastije. Rastko Nemanjić je u mladosti od oca Stefana Nemanje dobio Zahumlje na upravu. Još uvijek su u ovim krajevima živa mnogobrojna predanja vezana za Svetog Savu. Kasnije je područje Ljubinja bilo i u sastavu bosanske države Tvrtka I, a nakon njega se smjenjuju mnogi oblasni gospodari, do pada pod Turke.
Turska vladavina trajala je od 1466. pa sve do 1878. godine, kada ih smjenjuje Austrougarska. Na početku turske vladavine na ovim područjima Ljubinje je bilo centar za istočnu Hercegovinu čije su ingirencije dosezale na istoku do granice sa Crnom Gorom i na zapadu do Mostara, obuhvatajući i Mostar.
Na Berlinskom kongresu 1878. godine Austrougarska je dobila mandat da okupira Bosnu i Hercegovinu. Dana 14. avgusta 1878. godine austrougarska vojska je umarširala u Ljubinje, čime je okončana turska vladavina na ovim prostorima. Godine 1908. Austrougarska je izvršila aneksiju Bosne i Hercegovine, koja će ostati u njenom sastavu do kraja Prvog svjetskog rata. i konačnog oslobođenja 1918. godine kada je srpska vojska umarširala u Ljubinje.
Crkva u Ljubinju je napravljena 1867. godine. Građena je od kamena, ima zvonik na preslicu sa tri zvona, jedno je oštećeno u toku 1941. godine (Drugi svjetski rat). Crkva je prekrivena crijepom, više puta je obnavljana, kao i zadnji put 1998. godine. Drveni ikonostas popunjen je sa ikonama na platnu, koje se završavaju Hristovim Raspećem. Posebnu vrijednost ima Sv. Jevanđelje, koje crkva dobila iz Rusije zajedno sa litijom na kojoj je lik Hrista i Bogorodice, prilog Zorke Radonjić (1901.).[2] Uz crkvu je napravljena školska zgrada 1878. koja je 1959. nacionalizovana, a 1992. vraćena je crkvi, da bi 1998. zgrada bila renovirana.Odlukom iz 2005. godine crkva Rođenja Presvete Bogorodice u Ljubinju sa nekropolom stećaka je proglašena nacionalnim spomenikom.
Vrijeme odluke o gradnji hrama došlo je u danima kada je cijelo hrišćanstvo slavilo 2000 godina trajanja. Sve je upućivalo na slavu Rođenja Isusa Hrista, pa je i ovaj hram posvećen tom najvećem događaju za istoriju čovječanstva. Dana 11. juna 2000. godine osveštani su temelji građevine novog Sabornog hrama u Ljubinju prema projektu arhitekte Ljubiše Folića,[4] uz blagoslov episkopa zahumsko-hercegovačkog g. Grigorija i umirovljenog g. Atanasija. Na dan Rođenja Presvete Bogorodice koji je krsna slava stare crkve i opštine Ljubinje, 21. septembra 2004. godine, obavljeno je osveštanje novog Sabornog hrama.
Stanovništvo se u posljednjih petnaestak godina bavi uglavnom poljoprivredom. Glavna poljoprivredna kultura, duvan, u posljednje vrijeme doživljava najteže trenutke od njegovog dolaska na ove terene. Uzroci takvog stanja nalaze se u neorganizovanoj proizvodnji i otkupu od strane države tako da su poljoprivredni proizvođači prepušteni na milost i nemilost haosu tržišta i privatnim otkupljivačima. Stočarstvo kao grana poljoprivrede koja je nekada bila veoma razvijena u Ljubinjskom kraju palo je na nizak nivo zbog neplanskog klanja stoke u poslijeratnom periodu tako da je stočni fond desetkovan. Nekada poznati voćarski kraj trenutno ima nekoliko manjih plantaža višnje u fazi podizanja. Pravci razvoja poljorivrede trebali bi se kretati u podizanju voćarstva (jabuka, šljiva, višnja), vinogradarstva i obnovi stočarske proizvodnje.
Berkovići su naseljeno mjesto u Republici Srpskoj, BiH u opštini Berkovići. Prema preliminarnim podacima popisa stanovništva 2013. godine U naseljenom mjestu Berkovići popisano je 247 lica.
Najveći vrh Parič je strateški pogodan za prenos telekomunikacijskih signala. Na klimu Berkovića utiče blizina mora, reljef, izloženost cirkulacijama vazduha, geološki sastav, tako da se mješaju sredozemna i umjereno-kontinentalna klima gdje su zime blage, a ljetne žege ublažava stalno strujanje vazduha. Za ove prostore su karakteristični vjetrovi bura i jugo.
U Potkomu se nalazi pećina Ratkovača. Pećina nije arheološki istražena sem jednog dijela od strane mještana. Ispitani dio (oko 2 kilometra) je isprepletan podzemnim hodnicima, dvoranama, pećinskim jezerima koji su bogato ukrašeni pećinskim nakitom. Postoje indicije da je pećina bila naseljena u prošlosti ili je služila kao sklonište.
Neposredno pored pećine se nalazi vodopad rijeke Opačice visine preko 150 metara. Iznad naselja Hatelji u strmim liticama se nalazi tzv. Sunićka pećina dužine svega 300 metara. Na samoj granici sa opštinom Stolac, u Dolu, iz lomljenog krečnjaka izvire rijeka Bregava. Nadmorska visina vrela iznosi 120 metara. Za vrijeme maksimalnog vodostaja bojenjem vode u ponorima Fatničkog polja utvrđena je veza sa izvorima Trebišnjice i Bregave. Pored vrela Bregave nalazi se put Bileća-Berkovići-Stolac.
Berkovići sa svojom okolinom obiluju nizom značajnih kulturno-istorijskih spomenika. Čitavo područje je arheološki slabo istraženo.
Na vrhu Straževica (1.050 metara) koji se uzdiže iznad Dabarskog polja, jedna od tri sestre po imenu Straževica izgradila je sebi crkvu o kojoj se do danas ispredaju zagonetne priče. Prema narodnom predanju na tom mjestu danas se nalaze ostaci temelja u kojima je zatrpano zlato. U mjestu Potkom nalaze se ostaci Crkve svetog Ilije koji potiču iz 14. ili 15. vijeka. Ktitori ove crkve su bili plemićka porodica Pićevići. Crkva je porušena poslije dolaska Turaka od 1480—1490. godine. Sačuvani su samo temeljni zidovi do 55 cm visine. I crkva sv. Trojice na Gorici predstavlja svojevrstan kulturno-istorijski spomenik. Postoje još crkve na Trusini i u Ljutom Dolu.
Kod Berkovića se nalazi stari grad Koštun (od lat. Kostrum-logor), koji datira iz ranog srednjeg vijeka, građen je najkasnije u 10. vijeku. Grad je imao 6 kula i okolo vertikalni zid koji je još uočljiv. U opštini se takođe nalaze nekropole stećaka. Neke od većih se nalaze u Dabrici (Crkvine), Hateljima, Predolju, Potkomu, Ljubljanici, Dolu, Koritniku, Bračićima, Blacima, Ljutom Dolu, Suzini. U samom centru Berkovića nalazi se spomenik palim borcima i spomen-biste narodnih heroja Save Belovića i Danila Soldatića.
Prvi pouzdani podaci datiraju iz rimskog perioda, jer je Gacko i tada bilo značajno tranzitno podučje. Srbi su se naselili u 7. vijeku.
1479. godine Stjepan Vukšić Kosača stvorio je svoju državu Hercegovinu. Glavni put išao je: Dubrovnik, Trebinje, Jasen, Ljubomirsko polje, Bileća, Korita, Cernica, Gatačko polje, Čemerno i dalje dolinom Drine.
Grad Ključ spominje se 1426. godine kao prijestonica Bosanskog velikog vojvode Sandalja, a zatim Hercega Stjepana i njihovih sinova. Turci su ključ zauzeli tek 1468. godine. Padom pod Turke ovaj dio Hercegovine postaje periferan i gubi na značaju. Doseljavaju se Turci i Muslimani, Srbi iseljavaju, česte su bune i sukobi. Srbi starosjedeoci napuštaju niska staništa i naseljavaju se u brda i planine. Ključ je bio has (vlasništvo) hercegovačkog paše, sjedište vojvode, sjedište janjičarskog serdara, sjedište dizdara, kadije i drugih velikodostojnika, a 1687. godine Ključ je postao sjedište kapetanije. Gacko je imalo funkciju Kadiluka.
Avtovac potiče iz rimskog perioda. Za vrijeme Turaka bio je značajniji od današnjeg naselja Gacko, kao i za vrijeme Austro-Ugarske. Padom pod Ausrto-Ugarsku vlast 1878. Gacko je imalo pogranični značaj. Austro-Ugarska je sve radila organizovano, sistematski i planski: puteve, ceste, škole, pošte, zatvore, kasarne, utvrđenja. Prvi put u Austro-Ugarskim izvorima Gacko se spominje 1880. godine. Srbi se ponovo iseljavaju , a najviše u Crnu Goru i Dalmaciju. 1908. godine BiH se se pripaja Austro-Ugarskoj monarhiji (aneksija BiH). Turska je za 2.500.000 funti sterlinga “prepustila” BiH Austrougarskoj. Tako je Srbima srušena poslednja nada prisajedinjavanja matici Srbiji. U Gacku se osniva Kotarska bolnica, pošta, garnizon u Avtovcu, šest okružnih stanica. 1895. godine bilo je 1026. vojnika. Školstvo je doživjelo krupan preobražaj 93% stanovništva bavilo se ekstezivnom poljoprivredom.
Nacionalna struktura stanovništva 1895. godine izgledala je ovako:
1. Srbi 8.095 (63,86%);
2. Muslimani 4.407 (34,76%);
3. Hrvati 147 (1,16%);
4. Ostali 26 (0,20%);
Ukupno 12.675.
U periodu kraljevine Jugoslavije nije nastavljen tempo razvoja iz vremena Austro-Ugarske okupacije. Broj stanovnika se značajno povećao što je dovelo do agrarne prenaseljenosti (200 stanovnika na km2 obradive površine):
– 1927. godine 13.667 stanovnika
– 1931. godine 15.235 stanovnika.
– 1931. godine postojalo je 9. škola i broj pismenog stanovništva povećao se na 32,5%.
U periodu socijalističke Jugoslavije Gacko i Hercegovina su se ponovo našli na margini širih društvenih interesa (drugorazredni značaj). Nije bilo uslova za razvoj bazične industrije i intezivne poljoprivredne proizvodnje.
Od 1961. godine broj stanovnika naglo opada. Ujedno se naglo smanjuje broj seoskog stanovništva, a povećava broj gradskog stanovništva.
– 1948. godine 14.424 stanovnika;
– 1953. godine 14.628 stanovnika;
– 1961. godine 14.033 stanovnika;
– 1971. godine 12.033 stanovnika;
– 1981. godine 10.261 stanovnika;
– 1991. godine 10.844 stanovnika ( 6.723 Srbi, 3.795 Muslimani, ostali 2.179);
– 2001. godine 10.500 stanovnika.
Gustina naseljenosti je oko 14 stanovnika na km2 .
Agrarna gustina naseljenosti (broj stanovnika na km2 obradiva površine) je velika i iznosi 215 stanovnika na km2 obradive površine.
Gacko presijecaju dva magistralna puta. Sa zapada na istok vodi nekadašnji Rimski put od Narone do Drača, a ide preko Nevesinja-Gacka i Nikšića. Sa juga na sjever vodi stari Dubrovači put (Vila Ragusa) i ide od Cavtata do Dubrovnika, preko Trebinja, Bileće, Gacka, Foče, Goražda, Višegrada za Srbiju. Ovaj ide preko prevoja Čmerno koje je tipično planinsko mjesto, ljeti prava “vazdušna banja” gdje su boravili hercegovački vladari srednjeg vijeka od Sandalja Hranića i Hercega Stjepana do današnjih dana. U Gacku su se vječito ukrštale kulture Istoka i Zapada, od praistorije do našeg doba. U Gacku su se vodili mnogi ratovi, sklapali mirovi, dizale mnoge bune i ustanci. Gacko je bilo u nekadašnjoj Humskoj zemlji, hercegovoj zemlji i bilo je Vojvodstvo Sv. Save, država Nemanjića, Dušanovo carstvo. Bilo je u sastavu srpskih zemalja od Mihaila Viševića i Humskog kneza Vukovila, velikog vojvode Sandalja Hranića i osnivača Hercegovine Stefana Vukšića Kosače do pada pod Turke 1465. godine.
Gacko je bilo naseljeno u praistoriji (kameno doba), protoistoriji, u doba antike i srednjeg vijeka do našeg vremena. Spomenika materijalne kulture ima na cijelom prostoru Gatačke opštine: Gatačko polje, Pusto polje (Ružina pećina), Ključ, grad Gacko, Nadanići, Medanići, Srđevići, Okolište itd. Najviše praistorijske gomile i gradine su: Gat, Kazanci, Jasenik, Fojnica, Gračanica, Grčki grad, Gacko, Miholjače, Gelja Ljut, Gradac, Gradina i dr. Srednjovjekovna naselja i gradovi su: Stežaja, Cernica, Samobor, Mulja, Medvjed grad i Ključ. Ima na desetine nekropola rasutih po cijelom gatačkom kraju, kao i vjerskih pravoslavnih objekata i sakralnih spomenika srednjeg i novijeg doba, kamenih epigrafskih zapisa i floralnih motiva.
Gacko se u istorijskim izvorima prvi put pominje u Ljetopisu popa Dukljanina oko 1150.godine a u Dubrovačkim arhivskim izvorima 1278. godine nakon poznate bitke na Gatačkom polju 1276. godina (izneđu srpskog kralja Uroša i njegovog sina Dragutina). Najpoznatiji ustanci koje pominju istorijski izvori su: ustanak vojvode Grdana Nikšića 1597. godine, Gatački ustanak 1860. godine, hercegovački ustanak 1875 godine, “Stojanov vakat” 1881/82 i ustanak srpskog naroda 1941. godine protiv ustaškog genocida nad srpskim narodom.
Padom pod turke župa Gacko je ušla u sastav Bosanskog sadžaka a od 1470.godine Gacko je pripalo Hercegovačkom sandžaku. U brojnim istorijskim izvorima, više od tri vijeka, kao Gacko označavana su mjesta: Stežaja kod Trgovišta, Kazanci, Ključ, Lipnik, Metohija (Gacko).
Današnji grad Gacko dobio je ime 1880. godine što svjedoči jedno pismo crkveno-školske opštine u Metohiji (Gacku).
U kraljevini Jugoslaviji Gacko je bilo sjedište gatačkog sreza i administrativna jedinica u Zetskoj banovini, sa sjedištem u Cetinju.
U Drugom svjetskom ratu učestvovalo je 1950 gačana (411 poginulo).
Poslije Drugog svjetskog rata je bilo sresko mjesto, s regionalnom pripadnošću u Mostaru ili Trebinju.
Danas ja Gacko opštinsko mjesto u Srpskoj Hercegovini i Republici Srpskoj.
Gacko je kolijevka srpske duhovnosti i narodnog književnog jezika.
U Gacku su rođena i dva velikana: Sava Vladislavić Raguzijski, diplomata na dvoru ruskog cara Petra Velikog koji je razgraničio dva najveća svjetska carstva Rusiju i Kinu 1728. godine. Napisao je prvi putopis o Sibiriji i Proklamaciju svojim zemljacima u Hercegovini da se dižu na ustanak protiv Osmanske imperije i Tešan Podrugović Gavrilović, epski bard srpskog naroda i najbolje kazivanje narodnih pjesama, koje je zabilježio Vuk Karadžić.
Od znamenitosti prirodnog i kulturnog nasleđa, kao i turističkih atrakcija i motiva najpoznatijih su: Zelengora, Volujak, Lebršnik, Somina, Troglav, Bjelasnica, Ivica, Čemerno (prevoj i vododjelnica), Dobra voda, izvor Neretve, izvor Sutjeske (Izgorke), prirodna jezera na Zelengori, Volujaku, Lebršniku i Živnju, vještačka jezera: Klinje (prva lučna brana na Balkanu), Vrba (akumulacija za potrebe TE Gacko), brojne živopisne rijeke bogate ribom pastrmkom, lov na visoku i nisku divljač itd.
Od ugostiteljsko-turističkih objekata poznati su: hotel “Metohija” i moteli:”Klinje”, “Košuta”, ”Herceglija” i “Izgorka”.
Upravo tim starim rimskim i srednjovjekovnim putem, na Zaborane iz pravca Sarajeva u proljeće 1465. godine došli su Turci i uspostavili svoj logor u nevesinjskom polju odakle su dalje krenuli u osvajanje Gacka, Bileće i Trebinja.
Već od 12. juna 1469. godine u Nevesinju se pominje vojvoda turskog porijekla. Prvo stolovanje Turaka nije bilo u Vinčacu ili u Biogradu, kako se moglo očekivati, već u Žiljevu – četiri kilometra od Nevesinja.
Dubrovčani su po običaju novom gospodaru Nevesinja – vojvodi Huseinu poslali dar u avgustu 1470. godine. Nevesinje ima i kadiju od iste godine, dakle uspostavljena je potpuna vlast. Dolaskom Turaka u grad Vinačac-Vjenčac počinje da stagnira, a danas su na tome mjestu vidljivi bedemi i zidine vojničke kule. Srušena kula, zarasli i porušeni bedemi još uvijek podsjećaju na nekadašnji značaj ovoga grada u kome su stolovali župani i kneževi, kao i na burnu istoriju ovog grada i njegovog naroda.
Istorija ovih prostora (posebno turski period), protekla je u suprostavljanju svakom zulumu, samovolji i feudalnom kuluku, trpljenju i borbi za samoodržanje, osvajanje slobode, očuvanje nacionalnog i duhovnog identiteta, etičkih i kulturnih vrijednosti. To je i odredilo sudbinu ovog naroda, da budu stradalnici i ratnici u političkoj mreži evropskih dvorova i interesa istoka i zapada.
Istorija 19. i 20. vijeka ispunjena je ratovima za slobodu i ujedinjenje. Najznačajniji događaj ovog perioda je, nesumnjivo, Nevesinjska puška, ispaljena 23. juna 1875. godine u Bišini, na Četnoj poljani iz ruku nevesinjskog hajduka i harambaše Pera Tunguza i njegove čete. Ovaj ustanak dao je signal čitavoj buntovnoj Hercegovini da se digne na ustanak da bi vrlo brzo prerastao u veliku istočnu krizu – pitanje daljeg opstanka turske carevine na Balkanu, kao i podjelu njenih teritorija na tome prostoru. Zbog toga je ovaj ustanak vrlo brzo izgubio lokalni značaj, što su bile ranije bune, i dobio evropski značaj, kao nijedan događaj druge polovine 19. vijeka u zemljama pod turskom vlašću. Ovaj ustanak koji je počeo u Nevesinju, poznat je u istoriji kao Nevesinjska puška uvrstio je ovaj grad (Nevesinje) u udžbenike opšte istorije svih zemalja svijeta.
Najčešći početak buna i ustanaka bio je odgovor na nepodnošljivi teror da bi se došlo do slobode. Nijedan uspjeh na tome putu nije se mogao postići bez velikih žrtava, i ta borba uvijek je bila sa protivnicima mnogo jačim od sebe. Bunama i ustancima obično je prethodio sabor i dogovor glavara kod manastira i crkava koji su imali snagu zakona i uputstvo za borbu. Tako je bilo i pred početak Nevesinjske puške 1875. godine. Na Malu Gospojinu – 8. septembra 1874. godine kod crkve u selu Biograd, Nevesinje, sazvan je zbor narodnih prvaka Nevesinja na kome su vođe naroda u Hercegovini Jovan Gutić, Simun Zečević, Ilija Stevanović, Trivko Grubačić, Prodan Rupar i Petar Radović odlučili da se krene sa ustankom u proljeće naredne godine.
Brojni su uzroci ovom ustanku, ali je neposredan povod bio napad čete harambaše Pera Tunguza na turski karavan u Bišini (put Mostar-Nevesinje), na Četnoj poljani, dana 23. juna (po novom – 5. jula) 1875. godine i ubio sedam turskih kiridžija. Kroz dva dana u crkvi u Kifinu Selu 25. juna – (7. jula), donesena je odluka da se akcija za ustanak ubrza i u ostalim srezovima Hercegovine. Ustaničke čete već 27. juna (9. jula) u selu Krekovi su otpočele prvu borbu. To je preraslo u opšteevropsku krizu. Ustanici koji su krenuli u taj ustanak nisu ni slutili takav njegov ishod Berlinskim kongresom. Vjerovali su da krv daju za veliko djelo – narodnu slobodu i narodno ujedinjenje. Umjesto toga voljom velikih sila, ovom narodu i ovom prostoru jedno ropstvo zamijenjeno je drugim (umjesto Turske ove prostore okupirala je Austrougarska). Ove odluke razočarale su vođe i narod, ali i otrijeznile u borbi do konačnog cilja, oslobođenja i ujedinjenja 1918. godine.
Da je nezadovoljno novom austrougarskom vlašću Nevesinje je vrlo brzo pokazalo (opet prvi u okupiranoj BiH), ustankom 1882. godine u Ulogu (Nevesinje)
Slobodarski duh Nevesinja se iskazao i kroz dobrovoljački pokret (u Balkanskim ratovima i kroz solunske dobrovoljce – njih oko 1.000). Nevesinje je vječno kaljeno u otporu, pa ni pokret Mlada Bosna nije mogao bez nevesinjskog nadahnuća – žrtvom Bogdana Žerajića – člana ove organizacije.
Svoje slobodarsko opredjeljenje Nevesinje je pokazalo i u organizovanju demonstracija 27. marta 1941. godine (što je učinilo malo gradova) i time jasno stavili do znanja šta misle o novoj vlasti i na što su spremni. To su potvrdili potpunim odzivom u Aprilskom ratu 1941. godine.
Junski ustanak (opšti i prvi u okupiranoj Jugoslaviji) bio je treća Nevesinjska puška u posljednjih 70 godina. Ovaj ustanak je po svom značaju i dalekosežnim posljedicama u mnogom nadmašio sve prethodne bune i ustanke, čak i onaj iz 1875. godine, jer je dignut protiv najmoćnije vojne alijanse Trećeg rajha u dotadašnjoj svjetskoj istoriji pod čijom se okupacijom nalazila gotovo čitava Evropa. Nevesinjski junski ustanak počeo je 3. juna 1941. godine i bio je prvi organizovani oružani ustanak u porobljenoj Evropi. Da je bio prvi ustanak još zvanično nije priznat, ali niko ga nije osporio, već ga je samo ignorisao, jer njegovim priznavanjem i stavljanjem na mjesto koje mu u nacionalnoj i opštoj istiriji pripada, ne bi se uklapao u politički dogovorene datume početka oružanih ustanaka 1941. godine u pojedinim republikama Jugoslavije.
Nevesinje je i tokom rata u BiH bilo na udaru osvajača, ali su se borci Nevesinjske brigade uspješno odbranili od daleko brojnijeg naprijatelja i zaštitili narod i teritoriju. Najpoznatije su borbe u Prvoj mitrovdanskoj ofanzivi 1992. i Drugoj 1994.
U Nevesinju se nalazi spomen kosturnica u kojoj se čuvaju tijela Srba koji su nestali na području Hercegovine u periodu od 1992. do 1995.
Foča je smještena u jugoistočnom dijelu zemlje u blizini granice prema Crnoj Gori, nedaleko od Raške Oblasti u Srbiji, na sjeveru današnje Hercegovine, na izvorištu rijeke Drine. U vremenima do unazad stotinak godina uvijek su je smatrali prostorom Stare Hercegovine, nakon Berlinskog kongresa, a naročito poslije drugog svjetskog rata, bila je prisutna tendencija premještanja tog cijelog prostora u Bosnu.
Foča je po svim osobinama, istorijskim, geografskim, etničkim, kulturnim, jezičkim i dr. areal hercegovački, jer se on prostire na mnogo većem prostoru u tri države (BiH, Srbija i Crna Gora).
U opštini Foča nalazi se najviši vrh Bosne i Hercegovine (planina Maglić 2386 metara), čiji pojedini dijelovi pripadaju najvišem planinskom području u BiH, od čega nekoliko visova premašuje 2000 metara nadmorske visine; jedinom prašumom u Bosni i Hercegovini i najvećom u Evropi – Perućicom koja se nalazi u okviru Nacionalnog parka Sutjeska, gdje se u još uvijek netaknutom rezervatu prirode nalaze najveći europski uzorci jele (63 m) i homore (65 m), te kapitalni primjerci bukve, kao i zasigurno najljepši vodopad u BiH Skakavac; omeđenu s jugoistoka jedinstvenim kanjonom rijeke Tare, po dubini najvećim u Evropi i drugim u svijetu, odmah iza Velikog kanjona u SAD; većim brojem prirodnih planinskih jezera i velikim brojem još uvijek nezagađenih riječnih tokova, što je utjecalo na činjenicu da postane omiljeno okupljalište poklonika splavarenja i raftinga, planinarenja, lova i ribolova i onih koji uživaju u netaknutim prirodnim ljepotama.
U ovom preostalom otoku iskonske prirode živi svakolik svijet flore i faune, pa je zbog toga proglašen strogo zaštićenim rezervatom.
„Golub“ 1883.god.
Na području današnje opštine Kalinovik nalaze se mnogobrojni istorijski spomenici koji svjedoče o životu i kulturi raznih civilizacija koje su se smjenjivale na ovom prostoru. Iako je nedovoljno istražena istorija ovog područja, ima materijalnih nalazišta koja datiraju iz praistorijskog doba o postojanju naroda koji se smatraju starosjedioci Balkana. Iz tog perioda nađena su utvrđenja i naselja na lokalitetima: Kalinovik, Boženova glava, Jasen, Vrhovina, Hotovlje, Kutine, Dobro Polje, Koriljevo, Gradac, Jelašca, Šivolji, Jažići, Vlaholje i Gvozno.
Svjedočanstvo o dolasku Rimljana na ove prostore nalazimo u ostacima putne mreže koja je povezivala bosanska trgovačka i rudarska mjesta sa Humom, Dubrovnikom i primorjem. Trase rimskih puteva vidljive su u selima Jažići, Mosorovići i Bukvica. Ovi putevi bili su osigurani vojnim logorima, a drugih dokaza o razvijenoj privredi nema. Pretpostavlja se da je malobrojno stanovništvo živjelo od gajenja stoke.
U srednjem vijeku područje biva značajnije naseljeno, a glavna zanimanja su trgovina i stočarstvo.
1180.godine, kao centar Župe Zagorje,prvi put se pominje srednjevjekovno naselje Kučevo. Da je u Kalinoviku, ali i u njegovoj okolini, postojao buran srednjovjekovni život potvrđuju veliki broj stećaka (do danas pronađeno i evidentirano 1793 ).Zagorje se u srednjem vijeku rasprostiralo od Dobrog Polja do gornjeg toka rijeke Neretve, do stare Župe Viševe sa gradom Velentinom.Ova Župa je pripadala Bosni, što potvrđuje postojanje carinarnice vojvode Sandalja Hranića Kosače iz 1406. godine.
Padom Hercegovine pod tursku vlast nahija Zagor spada u livru Hercegovinu 1469. g. mijenjaju se etničke prilike, nastaju velika migraciona kretanja: dolaze spahije i kmetovi iz drugih područja ( Čengići – Mala Azija…), a na silu se odvodi domaće stanovništvo u druge krajeve, a dio stanovništva prima islam. Nastaje težak život za pravoslavno stanovništvo. Nameti u vidu poreza, kuluka, bespravnost i nesigurnost podsticalo je stanovništvo na otpor u vidu stalne hajdučije. Tako je bilo sve do 1875. godine kada je nezadovoljstvo kulminiralo u vidu opštenarodnog ustanka poznatog kao Nevesinjska puška. Ustanički pokret zahvatio je i ove prostore, stanovništvo se oslobađa turske tiranije, ali ne dugo jer već 1878. godine došlo je do okupacije od strane Austro-Ugarske.
kalinovik 2Period Austro-Ugarske vladavine je prava protivmjera turskoj vladavini. Iako zanačajno bolja i uređenija vlast i ona je izazivala nezadovoljstvo kod pravoslavnog i muslimanskog stanovništva. Vojni zakon donesen 1881. godine bio je povod za ustanak u januaru 1882. godine. Ustanak je počeo u Ulogu a ustaničke vođe su bili i prvaci srpskog i muslimanskog stanovništva: Pero Tunguz, Stojan Kovačević, Salko Forta, Omer Šačić… Ustanak se proširio i na susjedna područja: Nevesinje, Gacko, Konjic, Foču i Trnovo. Bez programa i veće podrške brzo je ugušen ali je dugo tinjao. Arhaično i buntovno stanovništvo Austro-Ugarska vlast je držala pod kontrolom prisustvom znatnog broja žandarmerije i vojske i čestim manevrima . Za te namjene izgrađene su vojne kasarne i putna mreža koja ih je povezivala. Putna mreža izgrađena u tom periodu i danas je osnov saobraćajne infrastrukture opštine. U tom periodu Kalinovik postaje značajnije naselje i administrativni centar područja.
Period Prvog svjetskog rata odrazio se najviše u pogledu mobilisanja vojnosposobnih muškaraca u vojsku žute monarhije, a jedan značajan dio kao dobrovoljci borio se na strani srpske vojske.
Period između dva svjetska rata Kalinovik je obilježio sa uspostavljanjem jakog vojničkog garnizona. Privreda nije razvijena, a glavne djelatnosti su gajenje stoke i eksploatacija šume.
U Drugom svjetskom ratu slijede ponovna razaranja, pljačke, paljevine, pokolji,masivna stradanja. Na području su prisutne razne formacije četničkih, partizanskih i ustaških jedinica kao italijanskih i njemačkih. Na ovim prostorima posebno su jak odraz imale IV i V ofanziva koje su se odvijale i dijelom na teritoriji opštine Kalinovik.
 |
 |
| nekad | |
 |
 |
| sad |
U istorijskim dokumentima se prvi put pominje 1477. godine kao jedan od važnijih gradova u Hercegovačkom sandžaku. Razvoju Čajniča u to vrijeme posebno su doprinosili rudnici gvožđa, jedini u Hercegovačkom sandžaku kao i položaj koji je zauzimao na trgovačkom putu (Stambolska džada) između Dubrovnika i Istanbula. Ovaj gradić je bogat kulturno-istorijskim motivima. Stara pravoslavna crkva prvi put se spominje 1492. godine. U XVII veku čajnički kovači su bili poznati po veštini obrade metala, a u mjestu je postojala i kovačnica novca.
Oba čajnička pravoslavna hrama nalaze se u istoj porti i posvećeni su Uspenju Presvete Bogorodice. Starija crkva se spominje u 15. veku, što ne znači da je tada građena, već je možda i starija. Prvobitni hram je razoren najverovatnije prilikom turskog osvajanja Čajniča. Obnovljeni hram je stradao u Drugom svetskom ratu u noći između 11. i 12. aprila 1943. godine, nakon što su Italijani zapalili skladište eksploziva koje je bilo stacionirano u crkvenoj porti. Hram je obnovljen 1946. godine u gotovo istom obliku kao i ranije. Tako obnovljeni hram osvećen je 20. jula 1946. god.
Novi hram je građen prilozima vernog naroda u periodu od 1857-1863. godine. Zidali su ga neimari iz Velesa koji su uradili i unutrašnje zidne slike, darivali neke od ikona i ikonostas u rezbariji. Krov je ukrašen sa 18 manjih i većih kubeta, a na zapadnoj strani je od 1893-1897. godine podignut visoki zvonik. Novi hram je stradao od jakih zemljotresa pri čemu su popucali neki svodovi. U Drugom svetskom ratu nakon eksplozije hram je pretrpeo velika razaranja. Od posledica eksplozije i prokišnjavanja u noći između 26. i 27. marta 1946. godine urušilo se nekoliko kubeta, svodova i dio južnog zida. Nakon deset godina počelo se sa obnovom. Obnovom je zadržan prvobitni izgled hrama, a novi ikonostas u duborezu od orahovine delo je ohridskih majstora. Obnovljenu svetinju je osveštao Patrijarh srpski Gospodin German na Malu Gospojinu 1959. god.
Čajničke crkve imaju bogatu riznicu koju čine stare knjige, ikone, prilozi vernika iz raznih perioda i drugi značajni muzejski eksponati. Posebno su značajni: Čajničko Jevanđelje (rukopisna knjiga iz 14. veka), Crnojevićev Oktoih iz 1494. godine, Prvi pisani spomen čajničke crkve iz 1492. god., Psaltir Đurađa Crnojevića iz 16. veka, Rukopisno Jevanđelje popa Olivera iz 1513. godine, Oktoih Božidara Vukovića iz 1537. godine, ikona sa prikazom žitija Sv. Georgija iz 1574. godine itd. U porti se nalazi i konak za poklonike i hodočasnike.
Čajniče je danas najpoznatije po ikoni Presvete Bogorodice čajničke, poznate i pod imenom Čajnička Krasnica. Ova ikona se čuva u novom hramu na posebnom prestolu, na sjeveroistočnoj strani, i ispred nje neprestano svetle kandila. Ta kandila se, po kazivanju očevidaca, nisu ugasila čak ni u vrijeme eksplozije u Drugom svetskom ratu kada je crkva pretrpela veliko razaranje.
Prema narodnom i predanju Crkve ovu ikonu je načinio Sv. Apostol i Jevanđelista Luka. Na jednoj strani nalazi se lik Presvete Bogorodice sa Hristom, a na drugoj Sv. Jovana Krstitelja. Ona je davno donesena u Srbiju i bila je u domu Nemanjića još od vremena kralja Milutina, a car Uroš ju je darivao manastiru Banja kod Priboja na Limu u znak zahvalnosti Bogu za svoje srećno izlečenje u tom manastiru posle duže bolesti. Nakon što su 1594. godine mošti Svetog Save odnete iz manastira Mileševa, Turci su zapalili i opljačkali manastir Banju i tada je jedan seljak spasao Svetu Ikonu iz vatre i preneo preko Lima u čajničku crkvu (današnji stari hram) gde se nalazila 370 godina, pa je premeštena u novu crkvu. Zbog starosti i stradanja u požarima likovi na ikoni su bili potamneli, naročito lik Sv. Jovana Krstitelja, dok su lica na ikoni Presvete Bogorodice sa Hristom sačuvana. Godine 1868. jedan kujundžija je uradio okov od zlata i srebra za obe strane ikone tako da su ostala vidljiva samo lica Svetih. Lice Sv. Jovana Krstitelja zaštićeno je kožom. Kruna Presvete Bogorodice bila je ukrašena jednim većim i sa nekoliko manjih dijamanata. Zbog velikih čuda koja su se dešavala pred ovom ikonom po Milosti Božijoj, a molitvama Presvete Bogorodice, kada se počelo pričati da će se 1868. godine obnoviti manastir Banja i tamo vratiti ikona, pobunili su se svi meštani, ne samo pravoslavni nego i muslimani, katolici i Jevreji i hteli su to sprečiti čak i oružjem, pa je tako ikona ostala u Čajniču.[traži se izvor od 05. 2014.] Za vrijeme Drugog svetskog rata, posle eksplozije, neprijateljske trupe su pljačkajući crkvu izvadile dijamante iz krune Presvete Bogorodice. Ikonu i druge crkvene dragocenosti Srbi su preneli u jednu srpsku kuću i tako sačuvali od ostalih neprijateljskih divizija. Po odlasku tih divizija ikona je preneta u crkvu u selu Strečanje u Sandžaku. Bilo je predloga da se prenese u Beograd i sačuva do kraja rata, ali se tome narod usprotivio. Odatle je preneta u jednu pećinu, gde je čuvana pod stražom, zatim u crkvu u selu Slatina kod Foče, a potom u selo Trpinje gde ostaje do kraja rata u maloj pećini. Vraćena je u Čajniče po obnovi stare crkve, a u novu je preneta po njenoj obnovi. Danas ovoj svetinji pritiču mnogi vernici iz raznih krajeva.
Nalazi se u gornjem Podrinju na dvadesetom kilometru puta Goražde-Pljevlja, na nadmorskoj visini od 816 metara. Leži između planine Cicelj (1433 m) i Čivči Brda (1326 m), na reci Janjini desnoj pritoci Drine.
 |
 |
| nekad | |
 |
 |
| sad |
Prosečna nadmorska visina je 850 metara. Klima je kontinentalna, sa dugim i hladnim zimama i žarkim letima. Polovina opštine je pod šumom.
Područje opštine Istočni Mostar čine naseljena mjesta: Kamena, Kokorina i Zijemlje.
Sjedište opštine se nalazi u naselju Zijemlje, a druga dva naselja opštine su Kokorina i Kamena. Površina opštine obuhvata prostor od 88 km².
Opština Srpski Mostar (sada Istočni Mostar) je nastala 1992. godine iz dijela jugoslovenske opštine Mostar koji je ušao u sastav Republike Srpske. Tokom rata tadašnja opština Srpski Mostar je zauzimala mnogo više teritorije u odnosu na naselja koja su joj pripala po potpisivanju Dejtonskog sporazuma.
Istočni Mostar je jedna od najmanje razvijenih opština Republike Srpske i finansira se iz donacija Vlade Republike Srpske.
Dan i slava opštine je 30. juli, kada se proslavlja Sveta Marina.
nastavak
nastavak
Dabro-bosanski istočnik, 1889.
Po osnovnim karakteristikama, seoska nošnja srpskog stanovništva u Istočnoj Hercegovini pripada nošnjama dinarskog kulturnog kruga, koje čuvaju elemente najstarijih kultura.To su izrazito stočarske nošnje od vune, prevashodno izrađene u domaćoj radinosti.
U Istočnoj Hercegovini bile su u upotrebi dve varijante dinarskih nošnji. To su brdska i umska nošnja.Brdska nošnja bila je raširena u istočnom delu tog prostora i obuhvata oblasti Zubce, Šumu, Površ, manji deo Popovog polja, Bilećke Rudine, pa preko Nevesinjskog polja i Podveleža, sve do Borča i Srbinja.Umska nošnja bila je raširena u zapadnom delu, u nekadašnjim srezovima: Mostarskom, Stolačkom, Konjičkom, Ljubuškom i Ljubinjskom.Razlike među tom nošnjom postojale su uglavnom u ženskoj nošnji, dok je muška bila gotovo ista, sve do Nevesinjskog ustanka 1875.godine. Tada se u brdskoj nošnji javljaju uticaji crnogorske muške nošnje.Brdska ženska starija nošnja karakteriše se bogatim vezom na lanenim i konopljanim delovima odeće, košuljama i detaljima za oglavlje – prevezačama, povezačama.Udate žene oblačile su preko košulje sukneni zubun – dugu ili kraću ćurdiju, zavisno od materijalnog stanja, a zimi haljinu od mrkog sukna – mrčinu.Zapasivale su se širokom pregačom oprežinom, sa klečanim šarama.Devojke su oblačile bele suknene ćurdije i haljine bjelače. Devojačka i nevestinska pregača – lizdek isticala se zlatovezom i raskošnim dugim resama.Obuća od vune:čarape, priglavci, terluci, nazuvci bogato su ukrašavani raznobojnim ornamentima, tehnikama pletenja i veza.Zajedno sa oputnim opancima činii su obuću veoma dobro prilagođenu hodanju po krševitom hercegovačkom polju.
Posebnost u nošnji činio je nakit, rad starih već zaboravljenih majstora: nevestinska kapo ovrljina, kožni pojas, toke koje su krasile đečerme i ćurdije na grudima.Muška starija brdska nošnja takođe se odlikovala bogatim vezom na košuljama konavačama.
Gornji i donji delovi odećežemadan,mali i veliki gunj za zimu, krojeni od mrkog sukna, a gaće i tozluci od belog sukna finije izrade. Samo su imućnij nosili dolame od čohe i džemadane sa tokama, kao i kožne pojaseve silaje.Posle Nevesinjskog ustanka iz crnogorske nošnje preuzeti su mnogi delovi odeće.
Umsku nošnju u Istočnoj Hercegovini karakterisala je prirodna belina vune, koja se održala gotovo dokle je nošnja bila u upotrebi.Ovu nošnju činili su: duga haljina bjelača, bele gaće od tankog prediva, za zimske dane beli ogrtač gunj. Preko bjelače nošena je mrka kratka ćurdica, a zapasivala se uzana duga pregača tamnih boja, zvanom opregalj.Po gradovima i varošicama, ojačan srpski građanski sloj, posebno iz trgovačkih i drugih viđenih porodica, tokom poslednjih decenija turske vladavine nosio je odeću izrađenu od materijala uvezenih iz Carigrada, Skadra, Venecije, ali i domaće proizvodnje.Muškarci su na glavi nosili fesove, a na telu fermene, dolame, džemadane, toke, ćurkove, čakšire, šalvare, a na nogama cipele plitke ili duboke.Udate žene su na glavi nosile fesove ravnog temena, uokvirene pletenicama a devojke – male fesiće pokićene cvećem. U modu kasnije ulazi crnogorska kapa zavrata. Do tela je nošena pamučna ili svilena košulja, zatim jelek, vezena kratka dolama, libade sa maramom na grudima, a poslednjih decenija devetnaestg veka počele su se nositi razne bluze sa čipkom i porubima.Nošnju je dopunjavao veoma dekorativan i skupocen nakit.Već polovinom devetnaesto veka u nošnj se, posebno kod mlađih osoba sve više ispoljava uticaj srednje i zapadne Evrope i nošnja se postepeno napušta.
O narodnoj nosnji u okolini Bilece
 Čajniče 19.vijek |
 Čajniče i Foča 1901. |
 Bileća 1903. |
 Trebinje |
 Mostar |
 Hercegovina 1901. |
 Hercegovina |
 Hercegovina |
 Hercegovina |
 Hercegovina |
 Hercegovina 1900. |
 Hercegovina |
 Hercegovina |
 |
 |
  |
Hercegovina
Svetlana Bajic – 60 godina Muzeja Hercegovine u Mostaru
Iskra 1899.
nastavak
nastavak
nastavak
nastavak
nastavak
nastavak
nastavak
nastavak
nastavak
nastavak
nastavak
nastavak
nastavak
nastavak
nastavak
„Bosanska vila“
Glasnik etnografskog muzeja u Beogradu 1927.
Srpsko-dalmatinski magazin, 1867.
|
|
 |
|
Majstor i šegrti
U hercegovačkim gradovima poput Mostara omiljena je bila „igra zanata“, jer je zahtevala dosta pažnje i pamćenja. Majstor u ovoj igri svakog igrača udari olako turom, upletenom maramom, pitajući ga kakav će zanat uzeti.
Vođa igre mora da je veštiji od svih, jer mu je valjalo upamtiti svačiji zanat. Kada su svi izabrali čime će se tokom igre baviti, onda i majstor uzme zanat, a to je uvek bilo motanje zlata. On se pretvara da „mota zlato“, i okreće rukom oko ruke.
Čim majstor počne da radi, počnu i ostali svaki svoj zanat. Svi su dužni da paze šta majstor radi, a majstor njih sve okolo. Kada majstor opazi da neko dobro ne pazi na njega, ostavi svoj zanat pa uzima njegov. Čiji zanat majstor uzme, onaj je dužan da prekine svoj i da prihvati majstorov. Ako to ne učini, dobije turu po leđima kao opomenu.
Kad majstor odluči da se vrati na svoj zanat, ili uzme nečiji drugi, tada onaj čiji je zanat majstor pre radio, pa ostavio, treba da se brže-bolje vrati na svoj zanat, kako ne bi dobio turu.
Zanate svi izvode raznim pokretima ruku, oponašajući prave zanatlije. Terzija, na primer, šije i rukom odmahuje, a kovač tuče stisnutom šakom u koleno. Kujundžija stisne obe šake, pa levu stavi na koleno, a desnom udara u levu i to jednom udari šakom o šaku, a drugi put prikucne laktom.
Pošto je jednom igraču majstor tri puta uzimao zanat, a ovaj mu svaki put tačno odgovorio, onda mu majstor daje testijer, unapređenje u kalfu. Tada majstor obustavi sav rad pa kaže: „Braćo, ovo je naš drug, a siromah je. Ja sam mu dao nešto od alata, stoga i vas molim, da mu svaki date štogod.“
Sad najbolji šegrt poljubi majstora u ruku, a majstor mu prišapće na uvo ime alatke iz njegovog zanata. Iza toga kalfi svaki igrač prišapne još po neki alat. Potom ga majstor pita: „Sastavi li što od alata? Kaži šta sam ti ja dao.“
Ako kalfa ne pogodi, dobije onoliko tura koliko majstor odredi. Iza toga ga majstor propituje koji alat je od koga dobio i ovaj mora da odgovori tačno, inače opet tura. Onda majstor pita kalfu: „Treba li ti to u zanatu?“
Ako kaže da treba, a u kalfinom zanatu ta alatka nije potrebna, onda majstor opet odredi koliko će mu tura onaj što mu je „zajmio“ alat udariti. Ako li kaže „ne treba“ i pogodi, onda kalfa udari izvesni broj tura „zajmodavcu“ zato što mu je davao nepotrebnu alatku.
Igra je teška ako je mnogo igrača, a to se dešavalo ako se igralo u novac umesto u udarce.
vesti online
Savo N.Semiz – Bilješke o zanatima u Mostaru (Glasnik zem. muzeja 1903.)
nastavak
„Bosanska vila“ 1890.god.
nastavak
nastavak
nastavak
nastavak
Milinić – Lojović Nina – Graditeljsko nasledje Istočne Hercegovine
Obrad Milićević, rodom iz sela Zvjerine u Hercegovini, gdje ne uspjeva ništa drugo sem Hercegovaca, odluči da se 1922. prijavi za žandara u Bileći. Prođe sve ispite. Bio je zdrav k’odren, pametan, pošten i hrabar, pogađao je u metu, trčao brže od ostalih, rukovao sabljom i bajonetom, bacao najdalje kamena s ramena, nije pušio ni pio, a bio je, kao što se zna, iz dobre familije…
Na kraju, pošto ga primiše u žandare, trebalo je da potpiše rješenje, ali on odbi da to učini.
„Zašto nećeš da potpišeš?”, upitaše ga.
“Ne umijem”, odgovori. “Nijesam pismen”.
“Kako, jadan, nijesi… pismen? Pa kako ćeš pisati prijave i zapisnike kad se što desi?”
I tako ga i pored svega ne primiše u žandare, te se on iseli u Ameriku, kuda otputova italijanskim šipom ‘San Đovani di Mesina’ iz luke Kotor, gdje je neki Dubrovčanin, po imenu Baltazar Gradi, sakupljao Hercegovce za rad u rudnicima Bjut Montane.
Kao što kaže stara poslovica: ‘Hercegovina sav svijet naseli, a sebe opet ne raseli.’
Poslije mnogih potucanja, Obrad, kojem su u Nevjorku upisali novo ime O’Brajen, tražeći mjesto slično rodnoj Zvjerini, naseli se na sjeverozapadu države Arizone, prema granici Kalifornije, ispod planine Krosman. Živio je siromašno baveći se onim čim se bavio i na Zvjerini – uzgajao ovce čije je meso prodavao u obližnjem gradu Havasa Sitiju.
Država Arizona mu dala sto jutara potpuno neplodne zemlje za simboličnu cijenu od pet dolara.
Jednoga dana dok je kopao veliku rupu da napravi čatrnju, istu onakvu kao što je imao u Hercegovini (u tom kraju nije bilo druge vode sem kišnice),
iznenada poteče nafta.
Postao je tako bogat preko noći. Sagradio je prostranu kuću u kolonijalnom stilu, a za svoju dušu podigao jednu sasvim malu, kamenu, kao što je bila ona u kojoj se rodio, sa ognjištem, gredama i ovnujskim kožama na kojima je spavao sanjajući Zvjerinu.
I tako, dođe i dan da se njegova kompanija spoji sa Standard ojl kompanijom, koja je iz Feniksa poslala čuvenog advokata da se potpišu ugovori.
Ali on odbi da stavi svoj potpis!
“Zbog čega nećete da potpišete ugovor?”, upita ga zapanjeni advokat.
“Nijesam pismen”, odgovori on.
“Gospodine O’Brajen”, reče advokat, “vi ste jedan od najbogatijih ljudi u Arizoni. Šta biste tek postali da ste znali da pišete!”
“Postao bih žandar u Bileći”, odgovori Obrad.
Momo Kapor
O GANGAMA
Fragment iz knjige „Hercegovina pjesmom umivena“, Beograd 2004.
Ganga je napjev, jedan od načina na koji se u Hercegovini pjevaju izvorne narodne pjesme, to je vrsta melodije kod koje jedan od pjevača vodi, a svi ostali snažnim glasovima podržavaju pjesmu. Sve izvorne pjesme sa područja Hercegovine i šire svrstavaju se pod pojam gange, iako se na drugi način pjevaju… Tako se pod tim pojmom više ne podrazumijeva samo vrsta melodije i nacin pjevanja, nego uopšte sve hercegovačke izvorne pjesme. Ganga nema nikakvih lokalnih granica i ne pjeva se samo u Hercegovini, vec i u Crnoj Gori i širom Vojvodine (Banat, Bačka i Srem), samo pod drugim nazivom Becarac i ne ogranicava se samo na mali broj tema i ne pjeva se samo ijekavskim, vec i ekavskim i ikavskim narjecjem. Sve je smiješano, što se i u knjizi može naci, a zašto i ne, kad se ljepše i bolje rimuju i pjevaju, a tako ustvari mi i zborimo. Pa kažu: „kad se ekavac naljuti, progovori ijekavski“. Vjerovatno sočnije mu je opsovati.Tačnije, otkako su teme postale zajedničke, ganga ce možda samo povremeno spomenuti mjesto u kome je nastala. Ili, samo trenutak kasnije ona ce postati univerzalna, bice zajednicki komentator svih briga, zgoda i nezgoda kojih je prepuno na sve strane. Ganga pjeva i ide po redu i uvjerava nas da su novi obicaji, novi nacin življenja i sve novo što je tako iznenada stiglo u selo, pa i u grad, dovoljan povod da sve uzavri, da kipti, da bude u naponu, a gangi upravo takva atmosfera i odgovara. Ona je uvijek rezultat jedne novostvorene situacije, ona je uvijek najbolji znak jedne nove i neobicne atmosfere, napona i napora koji traže oduška u pjesmi. Zato ona, možda ponekad i vevješto, ali uvijek veoma iskreno pokušava da pjeva o seoskim mladicima…I tako sve redom komentariše i pjeva od zadruge do trudodana, od brazde do gazde, od Mijata do „fiata“, odnosno i želju za automobilima onih koji su skucili kucu, pa su riješili da pokažu cijelom svijetu kako mogu još bolje živjeti… Ona je ozbiljna kada se ide u borbu, ona je šeret kad se samo krišom spominje ljubav, ona je oštra i nemilosrdna kad se treba narugati nepijatelju-dušmaninu. Otuda, ta ganga ponekad lici na ratni izvještaj u pjesmi spjevan a nekad se u njoj prepozna dobrocudni i veseli Hercegovac, koji je došao do puške, nakrivio zavratu-šajkacu i krenuo u borbu spreman da pobijedi…Godine su prolazile. Neprimjetno, ali sigurno, vrijeme je cinilo svoje. Ako se ganga u prvim poslijeratnim godinama potrudila kako su devojke skinule uniformu i obukle cicane haljine, sad joj nije moglo promaci kako se umjesto cica pojavio najlon. I pojavilo se mnogo toga. Nije više ni ganga mogla pjevati o tome kako se ore volovima, jer su traktori odavno uzorali prve brazde, a selo je lagano, ali sigurno ulazilo u nove navike, prihvatalo ih, bivalo sve bliže gradu, sve više trošilo struju da bi docekalo i vrijeme anti-bebi pilula i čovjekovog leta na Mjesec.Pred nama su hiljade gangi koje su upravo pedantnošcu najsavršenijeg hronicara ulazile u svaku poru svakodnevnice bilježeci u njoj, duhovito, nenametljivo, manje ili više vješto, sve ono što je cinilo dati trenutak. Razlika izmedu sela i grada postajala je sve manja. Više nije potrebno danima putovati do varoši, kad je varoš ušla u svaku seosku kucu sa prvom televizijskom emisijom. Moda nije više privilegija grada i ne moraju proci godine da bi ta varoška moda bila prihvaceia u selu… A ganga sve to vidi i bilježi. Ona nikad nije zakasnila. I možda cemo jednoga dana, išcitavajuci te gange, zadržati onaj dobrodušni podsmijeh nad vremenom koje je proteklo, kao – što to cinimo danas kad čitamo gange nastale prije sto pedeset godina i više…Ganga, zapravo i nije ništa vec ona zfva ispod koje je u davna vremena onaj berber morao, bar zemljici crnoj šapnuti kako car Trojan ima kozje uši, pa zfva prosvirala i cijelom svijetu rekla tajnu. Tako i selo samo šapne gangi, istina u povjerenju, a ona ne može da ocuti, pa odmah iznese pricu na viđelo. Zato se u gangi pjeva o svemu i svacemu.
Ne može se ganga razumjeti istinski, ako nemaš na umu da je to šala, da je to jedina i prava prilika da se momacki i devojacki bijes, prkos, inat, slatka podvala, praštanje, kajanje, nadmudrivanje, pa i snaga i ljepota iskažu. Sve ovo zajedno daje sliku jednog oštroumnog svijeta i bogatstvo njegovog izra-za, odnosno cežnju za necim što treba da se čeka…Ganga, to ti je kao onaj ventil na vršacoj mašini, znaš onaj što se okreće, pa kad se u mašini napuni pare a ona krene, podigne ventil pa mašina zazviždi. E, vidiš, taj zvižduk, to je ganga za mladog covjeka. Pa zar bi mu onda smio taj ventil uzeti za-zlo? Ne bi smio!…Eto, to je ganga koja srce i dušu devojacku i momacku napaja u kojoj se rada ljubav na prvi pogled: „Očeš li me, oću te.“ Nema više sjela kao što je nekad bilo, gđe su se mladi okupljali oko ognjišta, u nekoj toploj sobi, uz petrolejku ili fenjer, u kojoj su igrali i pjevali, a guslar zatezao strune i tamjanom ih osvježavao, da bi gromkim glasom zapjevao… Vremena su se izmijenila, a starih obicaja je sve manje. To je neminovno. Medutim, upravo zbog toga što je svih tih običaja sve manje i manje, vrijedno je i korisno uciniti ponekad da se zabilježi i sačuva ono što još uvijek nije nestalo…
Milojka i Tomislav Tabaković
*****************************************************************************************************************************************************************************************************
Čuvar muzičke tradicije Istočne Hercegovine
Čak i kada se u Trebinju sva svjetla pogase, jedna lampa, na glavnoj ulici, u zgradi Radio Trebinja do duboko u noć ostaje da škilji. Pod škrtom svjetlošću stvara profesor, kompozitor i muzički urednik Radio Trebinja Bobo Vučur.U njegovim melodijama uvijek se nađe nešto od bogate muzičke tradicije Istočne Hercegovine.- U Hercegovini se prelamaju jaki muzički uticaji. Kada je o Trebinju riječ, drugačije se pjeva nego u nižim dijelovima regije, koja je naslonjena na Mediteran. Naša muzika iz viših dijelova Hercegovine „ganga“ i „bećarac“ svode se na dva-tri tona. Slično je i kod gusala, koje su, nažalost, zloupotrijebljen instrument – kaže Vučur.Zloupotrebu objašnjava tako što kaže da se u posljednjih nekoliko godina sa guslama ide do granice neukusa.- Blizina Crne Gore, Hrvatske i uticaj Hercegovine uslovili su da se u Istočnoj Hercegovini miješaju brojni stilovi. Mnogi su našu muziku uspješno istraživali. Doktor etnomuzikologije Cvjetko Rihtman i njegova kćerka Dunja, koji su bili profesori na Muzičkoj akademiji u Sarajevu, istraživali su hercegovačku muziku – kaže Vučur.Neumorni stvaralac pokušava i da u oblasti etno-muzike napravi izvjesne standarde.Pored rada sa etno-grupom iz Trebinja aktivan je i u snimanju materijala sa hercegnovskom muzičkom grupom klapom „Stari kapetan“, u planu su i novi poslovi.Trebinjcima je ostao u pamćenju solistički koncert Boba Vučura, na kojem je svirao vlastite melodije, u kojima se osjećao duh juga, nara, smokava, Trebišnjice i kamena.I dok god škiljavo svijetlo u muzičkom kabinetu Bobe noćima gori i dok se čuju stare melodije, biće to znak i putokaz da u vremenu kada mnoge stvari gube svoju vrijednost, bojazni za staru, izvornu muziku ipak nema.Zapisi
– Nažalost ne postoje tonski zapisi starog originalnog muzičkog stvaralaštva. Stare generacije pamte, a nove ne zapisuju, i nažalost bojim se da jednog dana sve ne ostane lijepa prošlost. Gubimo polako selo, a sa selom i sve lijepe melodije – kaže Vučur.
Izvor:Glas Srpske
{youtube}gjmTMWnvTBs{/youtube}
Srpska tradicionalna pjesma (ganga) iz Hercegovine
{youtube}yRr_scFSjqE{/youtube}
KUD „Nevesinje“
{youtube}vxwkT8G8p_4{/youtube}
Ansambl „Kolo“ – Igre iz Hercegovine
{youtube}liuPklxGrRg{/youtube}
Miloš Šegrt -Guslar
{youtube}zEnpL0Emfw0{/youtube}
Ženska izvorna grupa „Izvor“ – Čajniče