Bosanska Krajina je oblast koja se prostire od Une na zapadu do Vrbasa na istoku, i od Save na severu do Livanjskog i Duvanjskog polja u Hercegovini na jugu. Danas dve eparhije Srpske pravoslavne crkve pokrivaju ovu teritoriju, a to su Eparhija banjalučka i Eparhija bihaćko-petrovačka.Bosanska Krajina je podijeljena između dva entiteta: Republie Srpske i Federacije Bosne i Hecgovine.
Najveći grad je Banja Luka a ostali gradovi su Bihać, Prijedor, Dubica, Gradiška‚ Novi Grad, Sanski Most, Mrkonjić grad, Petrovac, Drvar, Grahovo, Glamoc, Ključ…
O krajiškim Srbima etnograf i antropogeograf Milan Karanović zapisao je 1934. godine: „Kod njih se ogleda, u najvećoj mjeri razvijeno, duboko i istinsko nacionalno osećanje u harmoniji sa osećanjem socijalne pravde i pravičnosti, čak do tragične mere. Obuzeti su stalnom težnjom u tome na uštrb svojih ličnih interesa i potreba; oni su onaj tip ljudi za koji se rekne da „vazda ispravljaju krivu Drinu“, tj. isteruju vazda ono što se ne dade i ne može da ispravi. Tih osobina ima i kod drugih delova našega naroda, ali su kod bosanskog Krajišnika jače izražene, i kod većeg procenta stanovništva. Oni koji su prošli kroz škole zadržali su onu poznatu patrijarhalnu čestitost, stidljivost i pristojnost društvenu; altruiste su i prožeti shvatanjima i pogledima moderne prosvećene demokratije. Skromni su, gotovo stidljivi i snebivljivi u zauzimanju položaja. Kod njih je u najvećoj mjeri razvijena odvratnost prema korupciji“.
Migracije i porijeklo stanovnistva
Brojna su svjedočanstva o boravku čovjeka u ovim krajevima još od najstarijih vremena.Naselja u pećini Hrustovači kod Vrpolja (Sanski Most) postojalo je u vremenu prelaza na upotrebu metala.
Jedno od većih predistorijskih naselja su sojenice u Donjoj Dolini na bos. obali Save, 13 km niže od Gradiške.
Isto tako u okolini Kozarske Dubice i Laktaša pronađeni su brojni predmeti iz praistorijskog doba,kao gradine (uzvišeni brežuljci pripodno ili vještački urađeni) u okolini Prijedora i u Knešpolju.
U vremenu dolaska Rimljana glavni tipovi naselja na teritoriji BiH bile su gradine i sojenice.
Značajno rimsko naselje otkriveno je u Suvaji,nekih 6 km zapadnije od Koz.Dubice,na obali Une,zatim u Podgradcima,Laktašima,Trnu (sjeveroistočno od B.Luke). Na mjestu današnje B.Luke nalazilo se u rimsko doba znatnije naselje sa logorom (Castra) koji se uzdizao nad lijevom obalom Vrbasa,tačno na onom mjestu gdje je sada stara vojnička tvrđava.
U porečju Sane brojno su zastupljene utvrde kod mjesta gdje su sačuvani tragovi rudnika i topionica.
Porečje Sane i Japre spada u red vrlo bogatih rudarskih rejona.
Slovenska naselja datiraju od VI vijeka. Tipične slovenske nekropole pronađene su u Mahovljanima,Bakincima,Laktašima,Baltinim Barama,Orašju i Vinogradima.
*
Migracione struje srpskog stanovništva kretale su se iz tadašnjeg Starog Vlaha i Raške,Zete i Huma,odnosno stare Srbije,Crne Gore i Hercegovine u sjevernu Dalmaciju,oko Cetine,preko Krke do Zrmanje i naseljavale su Liku.O tim migracionim strujama postoje istorijski podaci. Najstarije poznato nasljavanje iz navedenih centara,pravcem navedene migracione struje pada u vrijeme Cara Dušana (1337 – 1351),koji je neke stanovnike iz tadasnjeg Huma, a današnje Hercegovine,preselio u krajeve oko Klisa i Skradina.
Turci su zauzeli 1522. Knin i Skradin,a 1524.Sinj
Migraciona struja iz sjeverne Dalmaije i Like za sjeverozapadnu Bosnu kretala se pravcem starih rimkih puteva,koji su tad korišćeni,naseljavali su slobodnamjesta i tu ostajali ili postepeno kretali dalje.Jedan riski put bio je od Splita preko Klisa-Livanjskog polja-Glamočkog polja-Ključa.Drugi krak je išao dolinom Sane preko Jajca.Jedan krak bio je dolinom Vrbasa sve do Gradiške i Save.Prije livanjskog polja jedan pravac puta se odvajao preko Duvanjskog polja,Kupreškog polja za Uskoplje i nastavio dolinom Vrbasa.Drugi pravac nekadašnjeg rimskogputa vodio je iz sjeverne Dalmacije i Like preko Knina-Strmice –Grahova na Unačko Vrtoče za Petrovac.
Odmah kako su Turci zauzeli Bosnu 1463. Naseljavali su pravoslavno stanovništvo blizu granice.
Naseljavanje sjeveroistocne Bosne moglo je početi odmah poslije 1512.krajeva oko srednjeg i donjeg toka Vrbasa poslije 1528.
Turci su ovo naseljavanjepravoslavnim stanovništvom vršili iz ekonomskih i odbrambenih razloga,s obzirom da su ovi gorštaci-stočari bili i dobri ratnici,pa su ispočetka imali i privilegije.Poslije izvjesnog vremena dolazi do ukidanja privilegija ovim doseljenicima pa su uslijedila sve češća bježanja u Austriju.
Savremenik Benedikt Kuprešić,koji je 1530.prošao Bosnom skroz od Kladuše preko Ključa i Sarajeva, veli da su Turci doveli Srbe iz smederevskog sandžaka i naselili ih po Bosni.
U daljem osvajanju prema sjeverozapadu i zapadu Turci naseljavaju osvojenu teritoriju srpskim življem iz Hercegovine i crnogorskih brda.Na taj način sliv rijeke Vrbasa,Sane,Une sa Uncem postaju krajevi naseljeni srpskim stanovništvom.Tursko područje zapadno od rijeke Bosne oko sredine XVI vijeka predstavlja teritoriju sa pretežno srpskim stanovništvom.
Vjerovatno je da je pred kraj XVI stoljeća Hasan-paša Predojević doveo iz Hercegovine od Bileća, svoje sunarodnike i nastanio ih u krajevima oko rijeke Une.Bez sumnje je velika seoba pred kraj XVII vijeka donijela doseljenike i ovome kraju.U narodu sjeverozapadne Bosne sačuvao se spomen na porijeklo iz Hercegovine i stare Srbije.
Ovo često pomijeranje stanovništa u ovom graničnom pojasu,koji se često nazivao ničija zemlja,zemlja između dvije vojske na granici,između dvije carevine,a ponekad i između tri carevine – otud ima i naziv Krajina.
Porijeklo naroda Krajine izučavali su Skarić,Milan Karanović,B.Milojević,Petar Rađenović,G.R.Grujić.Mitropolit Savo Kosanović skupio je podatke za Mitropoliju Dabro-bosansku o porodicama i slavama i to štampao 1883.
Iz Knjige „Kozara,priroda,covjek,istorija“ – Dr.Ljubo Mihić
Vladislav Skarić – Porijeklo pravoslavnog naroda u sjevero-zapadnoj Bosni
Dr Milan Vasić – Etnička kretanja u Bosanskoj Krajini u XVI vijeku
Šta je Vrbaska banovina?
„Nekadanji Donji kraji i Jajačka banovina činili su već u srednjem veku jedno zasebno područje koje je istorijska osnova današnje Vrbaske banovine. Već u 16. veku naziva se to područje Bosanska Krajina, samo granica tad seže na severu do Kupe i Siska. Pod Bosansku Krajinu je tada spadao i jedan deo Slavonije (Cernik).
Ona je deo Bosanskog pašaluka, kojem je sedište od 1580. do 1639. Banjaluka, a granice od Dunava do Klisa i Splita i od Otočca do Kosovske Mitrovice i Udbine. Te su se granice pomerale i sužavale prema tome kako je moć Otomanskog carstva opadala, da se najposle svedu na one koje su zatekli i povukli Berlinski kongres i austrougarska okupacija.
Budući da su Turska i Austrija bili osvajači, mi bismo danas u svojoj slobodnoj otadžbini trebalo da o tim granicama govorimo samo kao o nekadašnjim veštačkim pregradama koje su udarili ti osvajači da nas što bolje, sigurnije i veštije razdvoje.
Ja bih za Krajinu i Vrbasku banovinu rekao: To je područje na kojem je u istočnom delu, pre sto godina, buknula Pop Jovičina buna, a u ostalim delovima 1875, 1876 i 1877. i Krajiški ustanak. I dok je srednja Bosna spavala mrtvim snom, a Hrvatska raspravljala svoju nagodbu i svoj državno-pravni položaj prema Mađarskoj, dotle je Krajina prolivala krv za svoju slobodu i svoje sjedinjenje sa Srbijom, isto kao što je na drugoj strani činila Hercegovina.
To je područje sa kojeg je 20. avgusta 1873. sedamdeset i sedam vojvoda i poglavara narodnih, još za žive carevine Turske, proglasilo prisjedinjenje sa kneževinom Srbijom. To je područje na kojem su delovali vojvoda Petar Mrkonjić, Vaso Pelagić i Petar Kočić, svi gledajući u Srbiju, a sa kojeg je nikao i Gavrilo Princip.
To je područje koje je dalo tolike političke procese pred Austrijom: prijedorski proces, proces otadžbine Petra Kočića i Vase Kondića, proces „Barut miriše“, špijunski proces Dragoljuba Kesića i Tode Popovića, đački proces „Jugoslavija“ i najposle Banjalučki veleizdajnički proces, a svi su ti procesi pokretani radi veza sa Srbijom.
To je područje koje je Srbiji dalo 8.000 dobrovoljaca u svetskom ratu. To je područje sa kojeg je 27. novembra 1918. godine proglašeno bezuslovno i definitivno sjedinjenje sa Kraljevinom Srbijom.
To je područje na kojem danas živi 700.000 Srba pravoslavnih i čine okruglo 60 odsto stanovništva, koje i danas gleda na Beograd i očekuje od njega rešenje svog pitanja i položaja. Meni ovi momenti izgledaju mnogo odlučniji za utvrđivanje područja i pripadnosti Vrbaske banovine, nego one neodređene „istorijske granice“, poznate po titulama nekadašnje vlastele, koja je po tadašnjoj modi nastojala da u te titule stavlja i zemlje u koje nosioci tih velikih i dugačkih titula jedva da su kad i provirili.
Meni ovi momenti, koji pokazuju veliku otpornu snagu, zdrav nacionalni život i neodoljivu težnju za slobodom, izgledaju daleko odlučniji i pretežniji nego one „istorijske granice koje su postavljali tuđinci – osvajači, Turci i Austrijanci, prema svojim političkim računima i kombinacijama.“
Koncepcije za „rešenje“ problema sa Srbima
„Danas je tendencija autonomije Bosne da opet uspostavi granicu na Drini i da nas odeli od Srbije. A Srbija je ušla u rat da tu granicu briše, da nas oslobodi i ujedini. Razumljivo je zato i što je takva tendencija u misli velike Hrvatske našla svog prirodnog saveznika.
I jedna i druga koncepcija predviđa ukidanje Vrbaske banovine. Hrvatsko pitanje, ako se uzme u širem obimu, sukobljava se sa tim neumitnim faktorom – 1.200.000 Srba u Vrbaskoj banovini i oko nje, kao živim zidom, koji se ne može otkloniti ni probiti prirodnim putem. U tom pogledu imaju danas dve koncepcije. Prva je da se Vrbaska banovina podeli i da se deo do Vrbasa pripoji Hrvatskoj, a druga „vraćanje u istorijske granice“ u smislu autonomije Bosne, u kojoj, po rečima gospode iz redakcije lista „Obzor“, Hrvati katolici i Hrvati muslimani imaju većinu nad Srbima.“
(Uloga i značaj Vrbaske banovine, dr Stevan Moljević, predavanje održano 30. januara 1939. godine, štampa: Braća Jakšići, Banjaluka)
Priredio: Nenad Despot
Robijao u zatvoru Austrougara i komunista
Moljević je bio doktor pravnih nauka i jedan od političkih prvaka đenerala Dragoljuba Draže Mihailovića. Bio je pripadnik „Mlade Bosne“, hapšen posle atentata Bogdana Žerajića na Marijana Varešanina, guvernera Bosne i Hercegovine. Godine 1915. na veleizdajničkom procesu protiv 156 optuženih od austrugarske vlasti osuđen je na 10 godina robije.
Nosilac je velikog broja odlikovanja, od kojih i francuske „Legije časti“, Ordena Svetog Save i Kraljevske spomenice. U Banjaluci je osnovao nacionalna društva „Soko“ i „Zmijanje“, te klub trezvenjaka „Pobratimstvo“. Osuđen je posle Drugog svetskog rata, kao predsednik Centralnog nacionalnog komiteta Ravnogorskog pokreta, na 20 godina robije. Umro je u kaznionici u Sremskoj Mitrovici 1959. godine i sahranjen na Novom groblju u Beogradu.