Bosanska krajina u Drugom svetskom ratu
Bosanska Krajina je oblast koja se prostire od Une na zapadu do Vrbasa na istoku, i od Save na severu do Livanjskog i Duvanjskog polja u Hercegovini na jugu. Danas dve eparhije Srpske pravoslavne crkve pokrivaju ovu teritoriju, a to su Eparhija banjalučka i Eparhija bihaćko-petrovačka.
Po popisu iz 1931. godine, 13 srezova ove oblasti imalo je apsolutnu srpsku većinu (glamočki, petrovači, krupski, ključki, mrkonjićki, sanski, bosansko-novski, bosansko-dubički, bosansko-gradiški, prijedorski, banjalučki, kotor-varoški i prnjavorski), a samo je jedan srez imao muslimansku većinu. To je bio bihaćki. Uoči Drugog svetskog rata, ovde je živelo blizu 400.000 pravoslavnih duša.
BOSANSKA KRAJINA U NDH
Nakon aprilskog sloma 1941. godine, ova teritorija, kao i druge oblasti sa srpskom nacionalnom većinom, voljom sila Osovine prepuštene su vlasti satelitske Nezavisne Države Hrvatske. Ustaški stožer za Bosansku Krajinu, dr Viktor Gutić, na mitinzima je krajem maja 1941. godine obrazlagao plan nove države da se iz pomenute oblasti istrebi srpski narod. Ustaška javna glasila otvoreno prenose planove budućeg etničkog čišćenja Srba: „Bez sumnje poduzet će se najstrože i najenergičnije mjere, koje se uopće mogu i dadu izvesti. Ono što sam do sada poduzeo tek je sitnica, jedna takva malenkost, koja se može samo mikroskopski vidjeti, pa onda možemo pomisliti što još čeka neprijatelje NDH u našoj pitomoj Bosanskoj Krajini. U tom pogledu imam odriješene ruke. Hoću da služim božijoj i narodnoj volji. Oni nepoželjni elementi bit će u našoj Krajini u najkraćem roku iskorijenjeni, tako da će im se zatrti svaki trag, a jedino što će ostati bit će zlo sjećanje na njih“. (Triumfalan put stožernika dra Viktora Gutića u Sanski Most, „Hrvatska Krajina“ 30. V 1941, Viktor Novak, Magnum Crimen – pola vijeka klerikalizma u Hrvatskoj, Zagreb 1948, str. 609). Pod mikroskopskim napretkom Viktor Gutić mislio je na masakre i zatiranje srpskih sela Majdana, Čaplja, Kamen Grada i Kijeva. Sa patološkom mržnjom, ova „zvijer u spodobi čovjeka“, kako ga karakteriše Viktor Novak, preti Srbima na ustaškom zboru u Banja Luci: „Pucat će kičma. Poručite to našim neprijateljima. Poručite im, pucat će kičma… Nastat će čišćenje… Nema milosrđa… Poglavnik i hrvatski ministri jedva čekaju da dođu u očišćenu Banja Luku, a to će biti brzo, brzo ćemo i mi raditi. Ja ću biti ovdje gvozdena metla… i ja kažem, neka mi nijedan ne dolazi moliti za naše dušmane“. (Isto) Poglavnikov san je bio da srpska „na Krajini hvala“, slavna Banja Luka, bude glavni grad Nezavisne Države Hrvatske.
Po suludoj i istorijski neutemeljenoj ustaškoj administrativnoj podeli, teritoriju Bosanske Krajine su pokrivale sledeće velike župe: Krbava-Psat, Sana-Luka, Lašva-Pliva, krajišku Posavinu zahvatala je fantomska velika župa Livac-Zapolje, dok su Drvar i Grahovo dospeli pod administraciju župe Bribir sa sedištem u Šibeniku. Ustaški ideolog i geopolitički teoretičar Mladen Lorković bio je svestan je da je teritorija Bosanske Krajine prirodni srpski bedem i brana etnički čistoj hrvatskoj ustaškoj državi.
USTAŠKA POLITIKA PREMA BOSANSKOJ KRAJINI
Ustaške vlasti su izneto u političkim govorima sprovodile u praksi. Otpočeo je veliki pogrom srpskog stanovništva. Fizičko zatiranje srpstva registruju nemački i italijanski izvori. Ovde se radi o proverenim podacima obaveštajnih odeljenja vojnih formacija hrvatskih saveznika. Tako se znalo za zločine kod Banja Luke. O ustaškom krvavom bestijanju u banjalučkim selima Šargovac, Motike i Drakulići početkom februara 1942. godine svedoči izveštaj generala Edmonda Gleza fon Horstenaua poslaniku Nemačkog Rajha u Zagrebu, u kome, između ostalog, piše i sledeće: „Kako se još javlja, o danu uoči masakra, održan je sastanak u manastiru Petrićevac kod Banja Luke, na kojem su učestvovali dr Viktor Gutić, bivši veliki župan, dr Stilinović, predsednik suda u Banja Luci, više katoličkih sveštenika, među kojima i izvesni sveštenik Filipović, koji je potom prisustvovao i samom klanju“ (Vasa Kazimirović, NDH u svetlu nemačkih dokumenata i dnevnika Gleza fon Horstenau 1941-1944, Beograd 1987, str. 122).
Fratar Miroslav Filipović-Majstorović je 29. juna 1945. godine, pred Komisijom za utvrđivanje ratnih zločina, o svom stažu vojnog sveštenika izjavio: „Istina je, pošto mi je predočen iskaz Vjekoslava Servaci u koliko se odnosi na pokolj u okolnim selima Banja Luke, da sam ja bio dušobrižnik Druge Poglavnikove tjelesne bojne. Ja sam kao takav jedne noći sa bojnom II P. T. B. pošao u akciju, i to navodno samo radi pretresa lokalnih pravoslavnih sela, koji su bili sumnjivi zbog četništva. Ističem da sam u tom kraju ja bio kapelan i prije NDH. Ja sam vidio, kako su ustaški vojnici vraćali se s pokolja krvavi, poslije se je pričalo, da je tom prilikom pobijeno 2000 ljudi“ (Zemaljska komisija Hrvatske za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, Zločini u logoru Jasenovac, Zagreb 1946, str. 67)
Može se napraviti paralela sa pokoljima Srba u pomenutim banjalučkim selima i stradanju Srba u okolini Čapljine (mesta: Prebilovci, Klepci, Tasovčić…). Žrtve su strahovito mučene, ubijane hladnim oružjem, ubijana su i deca u školskim klupama ispred izbezumljenih učiteljica. U oba slučaja katolički fratri motivišu verske progone i blagosiljaju ustaška zlodela. Banjalučki biskup Jozo Garić koristio je ustašku strahovladu jer su Srbi, pod pretnjom gubitka života, primoravani da prelaze u rimokatoličanstvo. On i hercegovački biskup Alojzije Mišić su bili manje eksponirani, ali kao duhovnici nisu učinili ništa u odbranu nevinih ljudskih života, naprotiv koristili su političku situaciju i teror nad srpskim narodom za svoj prozelitski rad.
NEMAČKI IZVORI O GENOCIDU NAD SRBIMA
Kapetan Artur Hefner u svome izveštaju generalu Glezu fon Horstenauu od od 14. juna 1941. godine označava Viktora Gutića i njegovog brata Blaža „najopskurnijim ličnostima Bosanske Krajine“ (Vasa Kazimirović, navedeno delo, str. 112). Ovaj folksdojčer je bio dobro upoznat sa umešanošću poglavnikovog stožera u krvave progone i zločine činjene prema Srbima, pa u izveštaju od 7. avgusta 1941. piše: „…uopšte se ne radi o borbama Srba protiv hrvatske države, niti su pak oni neki četnici ili komunisti, već jednostavno progonjeni ljudi koji, doterani do očajanja, radije žele da umru sa oružjem u ruci, makar ono bilo samo komad drveta ili kamen, što je tokom borbi oko Krupe uistinu bio čest slučaj, nego da se daju iz noći u noć klati kao stoka, ili pak da od gladi presvisnu u šumama. Srbi koji su pokušali da prodru prema Krupi i koji su zauzeli borbeni položaj pred Bihaćem, imali su sasvim malo vatrenog oružja. Oni su se služili bombama napravljenim na primitivan način od zaplenjenog eksploziva u rudniku boksita na drumu Krupa-Petrovac. Većina ih je, međutim, bila naoružana samo prmtivnim oružjem za borbu izbliza…“ (Isto, str. 112-113). Spontani srpski ustanak izazvao je još veće represalije nad nedužnim i bespomoćnim civilima, pa dobro obavešteni kapetan Hefner izveštava: „Žene i decu Srba iz Krupe ustaše su isterali iz njihovih kuća i saterali u jedan logor i sigurno je da će ih zadesiti ista sudbina ako se ne desi neko čudo, jer ni u mestima oko Krupe nije pošteđen ni jedan srpski život. Ustaše su na bestijalan način ubijali čak i odojčad“ (Isto, str. 113). Ratni gubici Krupe bili su veliki, a susedno arhijerejsko namesništvo bosansko-dubičko je, od 32.687 duša (po evidenciji iz 1940. godine) dočekalo 1945. godinu više nego prepolovljeno, sa 13.286 ljudi!
Evo kako danas pišu hrvatski istoričari rimokatoličke provenijencije: „… komunisti su odredili i nametnuli cijelome narodu da dan 27. srpnja svake godine slavi kao Dan ustanka naroda i narodnosti Hrvatske (i Bosne i Hercegovine). Dakle, Hrvati moraju slaviti dan „svoga ustanka“, a to je zapravo bio dan kada su Srbi ustali i počeli rušiti Hrvatsku Državu“ (Mile Bogović, Hrvatin Gabrijel Jurišić, Hrvatski mučenici za vjeru i dom, Split-Gospić 2005, str. 143). Po fratru Gabrijelu Hrvatinu Jurišiću, Srbi su zlikovci koji su ustali na pravni poredak, kao da je NDH poštovala sva njihova, što bi se danas reklo, ljudska prava, a istina je da je ta „nezavisna“ hrvatska država bila klanica za Srbe. Ovakva identifikacija sa ustaškom prošlošću od strane današnjih hrvatskih duhovnika pokazuje da je srbofobija u hrvatskoj istoriji pojava dugog trajanja, i da poziva na jedno naučno objašnjenje ne samo istoričare, nego i antropologe, kulturologe, a izgleda i psihologe.
U NDH je umoreno oko 170 sveštenoslužitelja Srpske pravoslavne crkve do kraja 1941. godine. U gore citiranoj hrvatskoj publikaciji lamentira se nad „mučeničkom“ smrću župnika nemačkog porekla Valdemara Maksimilijana Nestora (Njaldemar
Maximilian Nestor) koga su ustanici ubili i navodno bacili u jamu Golubnjača kod Drvara. „Srpski pobunjenici“ su, ovo treba naročito naglasiti, znali da je velečasni zaklinjao ustaše, da je raspirivao međuversku mržnju i da je blisko stajao sa arhikoljačem Viktorom Gutićem. U ovom kontekstu reč je o osvetničkom srpskom gnevu. A autor knjige Hrvatski mučenici za vjeru i dom, fra Gabrijel Jurišić, širi neistine o Golubnjači, sablasnoj jami-grobnici u koju su pobacani zverski poubijani i od ustaša izmrcvareni srpski novomučenici!
Dosad pominjani kapetan Hefner izveštava 7. avgusta 1941. godine: „Ove nazovi ustaše terorišu celokupno stanovništvo, pljačkaju, otimaju i primoravaju Srbe da im predaju novac i životne namirnice. Ko ne preda koliko se od njega traži, taj biva maltretiran i kao četnik predat letećim kolonama koje takve nesrećnike kamionom prebacuju do brda Risovac na drumu Bosanska Krupa-Bosanski Petrovac, tamo muče, ubijaju i bacaju u jamu duboku nekih 20 metara. U njoj treba da se nalazi već 200 leševa…“ (Vasa Kazimirović, navedeno delo, str. 113).
PSIHOLOŠKA OSNOVA MRŽNjE PREMA SRBIMA
Prva samostalna hrvatska država posle 1102. godine bila je Nezavisna država Hrvatska, proglašena 10. aprila 1941. godine, još pre kapitulacije Kraljevine Jugoslavije. Njen zvanični naziv je pleonastičan, za državu se podrazumeva da je nezavisna, ali ova je to naročito isticala. U ovome se očituje hrvatska državnotvorna nemoć i politički kompleks od Srba, što je dobro na terenu uočio nemački kapetan Artur Hefner, govoreći o rušenju pravoslavne crkve u Spasovini kod Drvara, da su pokolji i zverstva nad Srbima „hranjeni jakim kompleksom inferiornosti ustaških vođa i njihovih vernika prema brojnijim i u pogledu životne snage nadmoćnijim Srbima“. (Hefnerov izveštaj Glezu fon Horstenauu od 15. juna 1941. godine, navedeno delo, str. 115). Jedan drugi Nemac, diplomata iz Drugog svetskog rata, Herman Nojbaher, žalio je zbog politike Rajha prema hrabroj i čestitoj srpskoj naciji koja je, prema njegovim rečima, u svim epohama balkanske istorije imala važnu i veliku istorijsku misiju.
Radovan Pilipović
Izvor: pravoslavlje.spc