Dalmacija smještena je na središnjem dijelu Jadranskog primorja, a svojim najvećim dijelom granici sa Bosnom i Hercegovinom na sjeveru, odnosno Crnom Gorom na istoku.
Dalmatinska Zagora smještena je između primorsko-mediteranskih planina Kozjak, Vilaja i Mosor, a otuda joj potiče i ime „iza gore“ – „Zagora“. Prostire se u zaleđu zadarskog, šibenskog i splitskog primorja do rijeke Čikole. Sela su mala i depopulacijskog karaktera, baš kao i mjesta Knin, Sinj, Drniš i Benkovac.
Dalmacija smještena je na središnjem dijelu Jadranskog primorja, a svojim najvećim dijelom granici sa Bosnom i Hercegovinom na sjeveru, odnosno Crnom Gorom na istoku.
Dalmatinska Zagora smještena je između primorsko-mediteranskih planina Kozjak, Vilaja i Mosor, a otuda joj potiče i ime „iza gore“ – „Zagora“. Prostire se u zaleđu zadarskog, šibenskog i splitskog primorja do rijeke Čikole. Sela su mala i depopulacijskog karaktera, baš kao i mjesta Knin, Sinj, Drniš i Benkovac.
Srbi u Dalmaciji
Srbi u Dalmaciji su prije Rata u Hrvatskoj (1991-1995) bili veoma brojni. Prema popisu iz 1991. godine, bilo ih je 114.801, odnosno 12,06% stanovništva Dalmacije, ne računajući 1,4% Jugoslovena. Srbi su rasprostranjeni u oblastima: Ravni Kotari, Bukovica, Kninska Krajina, Drniška Krajina, Vrlička Krajina, Cetinska Krajina, Zagora, Imotska Krajina i Neretvanska oblast
Istorija naseljavanja Srba u Dalmaciji
Srbi su naseljavali Dalmaciju i u predtursko doba, o čemu svjedoče tri srpska manastira: Krupa (1317. godine), Krka (1345. godine) i Dragović (1395. godine), te veliki broj pravoslavnih hramova. Prva seoba Srba u Dalmaciju desila se 1305., a slijedeća je bila 1338. godine, kada je hrvatski velikaš Mladen Šubić u sukobu s kninskim knezom Nelipićem, od bosanskog bana Stevana Kotromanića zatražio ne samo vojsku nego i narod koji će naseliti opustjela mjesta oko Skradina i rijeke Krke. Dalji podsticaj za doseljavanje Srba u severnu Dalmaciju bila je udaja Jelene, sestre cara Dušana, za Mladena Šubića, 1347. godine. Ona je nakon muževljeve smrti 1348. godine, postala gospodarica gradova Klisa i Skradina. U jesen ili zimu 1355. godine u Jelenine gradove stigla je vojska srpskog cara pod dvojicom njegovih vojvoda, ali se u njima nije dugo zadržala, pošto je Dušan već bio mrtav. Ta vojska se vratila, a njen komandant Ðuraš Ilijić grad Skradin predao Mlečanima. U okolinu Skradina i Klisa naselili su se Srbi, većinom iz Hercegovine. Prema podacima iz “Dalmatinske hronike” zadarskog nadbiskupa, navodi se da je 1371. godine prešlo iz Bosne mnogo srpskog naroda koji se nastanio u brjegovitim stranama Dalmacije. Tih Srba, “Vlaha-šizmatika”, bivalo je sve više, tako da su zabilježeni u Zadru, Šibeniku, Obrovcu a stigli su i pred zidine grada Trogira .
Kada je kralj Tvrtko 1390. zavladao Dalmacijom, njena vrata za doseljavanje Srba još su šire otvorena, pa su nove grupe stizale ovamo, naročito na prostoru Knina. U vrijeme kralja Stevana Dabiše, Tvrtkovog nasljednika, 1394. i 1397. godine, kada su Turci izvršili prodore u Bosnu, došlo je do novog talasa iseljavanja Srba u Dalmaciju, naročito oko Knina, u Kninsko Polje, Golubić, Pađene, Polaču. To se ponovilo i između 1413. i 1417. godine, kada je u Dalmaciju prešlo tako mnogo Srba, da se iz te mase moglo dobiti 5.000 dobrih vojnika. Drugi izvori bilježe da je 1450. godine iz Bosne prešao jači broj Srba u današnje Kotare i da je tada naseljena Kula Atlagića, u kojoj je, kao i u Pađenima, Polači, Golubiću i Kninskom polju, podignuta srpska pravoslavna crkva kao najubedljiviji dokaz o njihovom prisustvu u tom dijelu Dalmacije.
Učvrstivši se u Bosni i osvajajući od Ugarske i Mletačke republike dijelove Dalmacije, Turci su i sami sprovodili preseljavanje Srba u svoje pogranične oblasti, pa je tako od 1523. do 1527. godine, iz Bosne, Hercegovine i Stare Srbije izvedena najveća seoba Srba u Dalmaciju. Prema Končarevićevom srpskom ljetopisu, tada je u Dalmaciju došlo više hiljada srpskih porodica sa mnogim sveštenicima u mjesta napuštena od starosjedioca – Hrvata. To potvrđuje i jedan zvanični izveštaj mletačkoj vladi iz 1527. godine, u kome se kaže da se više hiljada srpskih porodica naselilo u Kninsku krajinu, Bukovicu u Kotare. Tada su podignute mnoge pravoslavne crkve, primjerice u Biljanima, Ostrovici, Karinu, Ðevrskama, Kistanjama, Biovičinom Selu, Radučiću, Mokrom Polju, Žagroviću. Nedugo nakon toga, od 1537. do 1540. godine, došlo je do mletačko-turskog rata i podijele Dalmacije između Mletačke republike i Otomanskog carstva. Republika je zadržala uski primorski pojas s gradovima dok je Turskoj pripao kontinentalni dio koji obuhvata Kotare, Bukovicu, Kninsku krajinu u okviru novostvorenog Ličkog sandžaka, zatim Kosovo polje, Cetinsku krajinu i druge dijelove s druge strane rijeke Krke. Koliko je bilo Srba u turskoj Dalmaciji, ne može se pouzdano reći. U mletačkoj Dalmaciji, prema zvaničnom izvještaju iz 1575. godine, bilo je svega 40.656 duša, od kojih 13.297 Srba.
Prošle su zatim decenije bez znatnijeg pomijeranja stanovništva, a onda, 1633. godine, iz Bosne i Srbije, zbog turskih zuluma, jaki broj srpskih porodica prebjegao je na mletačku teritoriju i naselio se na prostore oko Zadra, Šibenika i drugih gradova o čemu je zvanični izveštaj poslao lično dalmatinski providur Frančesko Zena. No petnaestak godina kasnije kužna epidemija pohodila je ove krajeve, naročito oko Šibenika, i odnijela na hiljade duša dok se dio stanovništva zbog gladi, odselio u druge pokrajine. Pola vijeka kasnije, u toku rata Svete lige protiv Turske, od 1683. do 1699. godine, došlo je do promijene mletačko-turske granice u Dalmaciji. Republika je došla u posed Kninske krajine i potpuno zaokružila granice Dalmacije, koje će se zadržati do kraja mletačke vlasti na ovoj strani Jadranskog mora.
U toku XVIII vijeka samo dva izvora svijedoče o novim seobama Srba u mletačku sjevernu Dalmaciju. Prvi potiče iz 1706. godine od vikara skradinskog biskupa, koji tvrdi da se u tridesetak sela Skradinske biskupije naselilo više od 10.000 šizmatika iz Panonije, koje je prevodilo njihovih dvadesetak kaluđera. No za tu vijest teško je naći potvrdu u drugim izvorima, pa je nemoguće ocijeniti da li je ona potpuno vjerodostojna. Prema drugom izvoru, u toku rusko-turskog rata 1768-1774. dosta Srba iz Bosne prešlo je u Dalmaciju, od kojih se samo u Skradin naselilo 400 duša, dok je nama nepoznat broj ostao u okolini Zadra, Šibenika i Knina. Deset godina prije toga, 1758, Dalmacija i Boka Kotorska imala je 51.268 pravoslavnih podanika koji su činili jednu trećinu cijelokupne njene populacije. Veći dio srpskog stanovništva nalazio se, naravno, u sjevernoj Dalmaciji oko Zadra, Knina i Benkovca. Međutim, u osmoj deceniji XVIII veka srpsko stanovništvo u sjevernoj Dalmaciji prorijedilo se zbog iseljavanja do koga je došlo zbog gladi i vijerskog ugnjetavanja, a iz onog dijela koji je bio pod Turcima, zbog njihovog zuluma nad hrišćanima. Arhimandrit manastira Krupe, Gerasim Zelić, zabeilježio je da se zbog gladi 1774. godine, u Tursku i u Austrijsku monarhiju ( u Srem ponajviše) iselilo oko 1.000 srpskih porodica. Generalni providur za Dalmaciju u jednom izveštaju iz 1790. godine navodi da je na području Zadra u 12 srpskih sela i 89 zaselaka bilo 24.313 duša.
Nakon propasti Mletačke republike 1797. godine, Dalmacija i Boka Kotorska došle su pod austrijsku, zatim pod francusku, a od 1813. godine, ponovo pod austrijsku vlast. Stanovništvo se ustalilo u svojim naseljima. Prema pouzdanom izvoru crkvenog porijekla, godine 1835. u Dalmaciji je bilo 71.426 stanovnika srpske narodnosti, vjere pravoslavne.
Geografska rasprostranjenost Srba u Dalmaciji 1991. godine
Popis stanovništva u bivšoj Jugoslaviji 1991. godine je sproveden nekoliko mjeseci uoči rata, zbog čega njegov značaj izuzetan. To je zadnji popis na kome su Srbi u Dalmaciji i uopšte Hrvatskoj imali veliku brojnost. Najveća populacija Srba se nalazila u sjevernom dijelu Dalmacije (preko 90%), dok je daleko manji broj bio u okolini Imotskog i u oblasti Neretve.
Ravni kotari
U Ravnim kotarima, Srbi naseljavaju Zadar i njegovo zaleđe, odnosno selo Crno , Babin Dub , Smoković , Murvica , Zemunik Donji , Zemunik Gornji , Poljica i Tribanj-Šibuljina preko Podgorskog kanala, u podnožju Velebita na moru. Islam Latinski , Islam Grčki , Donji Kašić , Donje Biljane , Smilčić i Gornje Biljane se nalaze između Zadra, Benkovca i Novigradskog mora.
Grad Benkovac i njegova okolina se nalaze između Ravnih Kotara i Bukovice. Uz Benkovac su Buković i Benkovačko Selo Prema sjeverozapadu se nastavljaju Kula Atlagić i Korlat .Zapadno od Benkovca su Raštević , Zagrad i Nadin . Prema jugozapadu, odnosno Biogradu na Moru su Zapužane , Jagodnja Gornja , Jagodnja Donja , Polača , Tinj , Lišane Tinjske i Kakma . Najbliže Benkovcu s južne strane su Šopot , Podlug i Perušić Benkovački . Dalje na jugu, prema Vranskom jezeru su Miranje , Ceranje Gornje , Ceranje Donje , Kolarina , Pristeg , Vrana i Radošinovci . Na jugoistoku, Prema Šibeniku se nalazi Vukšić , Prović , Morpolača , Čista Mala i Gaćelezi .
Bukovica
Bukovica je oblast na sjeverozapadu Dalmacije, prema Lici. Na Zrmanji se nalazi grad Obrovac i Zaton Obrovački sjeverno od njega. Južno od Obrovca su: Kruševo , Zelengrad , Medviđa , Bruška , Gornji Karin , Donji Karin , Popovići . Istočno od Obrovca, oko rijeke Zrmanje su: Bilišane , Muškovci , Golubić , Krupa , Bogatnik , Kaštel Žegarski , Nadvoda , Komazeci , Ervenik , Mokro Polje i Radučić . Najveće srpsko selo u Dalmaciju su Kistanje . Sjeverno i zapadno od njih su Ivoševci , Biovičino Selo , Modrino Selo , Kolašac , Nunić , Bjelina i Parčić . Između Benkovca, Kistanja i Skradina su sela: Kožlovac , Brgud , Donji Lepuri , Bulić , Ostrovica , Dobropoljci , Gošić , Đevrske , Zečevo , Varivode , Smrdelje , Krnjeuve , Kakanj , Ićevo , Bribir , Žažvić , Međare , Cicvare , Piramatovci , Ždrapanj , Vaćani , Gorice , Bratiškovci , Plastovo , Velika Glava , Sonković , Gračac , Bićine i Skradinsko Polje kod Skradina.
Kninska krajina
Kninska krajina je oblast sa najvećim uđelom srpskog stanovništva. Knin je masovnim doseljavanjem Srba iz okolnih sela poslije II svjetskog rata postao grad sa najvećim procentom Srba. S njim je spojeno Kninsko Polje i Kovačić . Jedno od najvećih sela je Polača u podnožju Dinare. Sa zapadne strane Knina je Ljubač , a sa južne Vrbnik i Potkonje . U Dalmatinskom Kosovu se nalazi Biskupija , Orlić , Markovac , Riđane , Zvjerinac , Uzdolje i Ramljane . Sjeverno od Knina je Vrpolje , Žagrović , Golubić , Radljevac , Strmica i Plavno , koje je najveće selo ovog kraja. Zapadno od Knina, granica prema Bukovici je nedefinisana. Tu se nalazi Oćestovo , Pađene i Oton .
Kninska Krajina u srednjem vijeku – arheološka svjedočanstva materijalne kulture1)
Dr.Đorđe Janković
Arheologija, čiji je predmet izučavanja materijalna kultura kroz vrijeme i prostor, danas može u glavnim crtama da omeđi tlo na kome su Srbi živjeli u prošlosti. Srbi su ratničko slovensko pleme, saveznik Vizantije. Davali su prednost stočarstvu, podizali su nadzemne kuće sa ognjištima, za spremanje hrane često su koristili sač. Za razliku od većine Slovena, imali su veoma rano zanate kao što su grnčarstvo ili vještina podizanja utvrđenih gradova.
Poštovali su pretke, kojima su podizali gromile za vršenje pogrebnih obreda – slave. Dugo smo u grobove ostavljali ostatke trizne – posmrtne gozbe, kao svjedočanstvo održanih obreda pokojniku. Srbi su svojevrsni čuvari tradicija i predanja, počev od onih indoevropskih do apostolskih. Zato nije slučajno što imamo dva Kosova na dva kraja razvođa Jadrana i Dunava, a na oba kraja postoje grad i trg Knin u srednjem veku.
Najstariji pomen srpskog imena u Krajini je ime župe i grada Srba, iz neznanih doba pre srpske seobe usled turskog nadiranja. Naučnici smatraju da se knez Ljudevit sklonio kod tu nastanjenih Srba 818. godine. Ali, latinski izvori po pravilu nazivaju nas Slovenima do XII stoleća, zatim Rašanima i Bosancima. Od XIV stoljeća zovu
Morlacima odnosno Morovlasima i Vlasima: ovaj drugi naziv potiče od statusnog naziva za lako pokretljivo slobodno ratničko stanovništvo. Kasnije se vlaškim imenom nazivaju krajiške kneževine koje ustanovljuju Turci. Na italijanskom planu Beograd iz 1638, jedini pravoslavni hram obilježen je kao crkva Šizmatika, Morlaka, Vlaha i Grka. U XVIII stoljeću to potvrđuje Alberto Fortis, koji za Morlake piše da se zovu Vlasi, to jest plemeniti i moćni (zapravo od vlast, vlastelin).
Kada je apostol Pavle putovao kroz rimsku provinciju Dalmaciju, zatekao je kolonizovane Rimljane u primorskim i posavsko – podunavskim gradovima, a u selima unuke domorodaca, desetkovanih u Panonskom ustanku 9. godine. Njegova propovijed Jevanđelja ne samo što je većinu domorodaca okrenula Hristu, već je ostavila dubok trag u predanju našeg naroda. Do ovih dana Krajišnici su pokazivali u blizini Kistanja kuda je apostol Pavle prolazio, a rimokatolički poznavaoci Dalmacije su od XVII stoljeća bilježili da pravoslavni manastir Krka čuva to predanje. Ovo predanje potvrđuje papa Jovan X po kome su Sloveni Dalmacije, dakle Srbi, od početka sabrani u apostolsku Crkvu: „Quis enim ambigit Slavinorum regna in primitie, apostolice et universalis eccelesie esse comumerata…“(Nistoria Salonitana Maior). Tako je uspostavljen naš kontinuitet u Dalmaciji. Sveti Sava je bio arhiepiskop Dalmacije i Dakije, po shvatanju Pravoslavne crkve, kako bilježi njegov biograf Teodosije.
Najstarija arheološka svjedočanstva o Srbima, doseljenim u Dalmaciju, potiču iz Resanovaca kod Grahova, gdje je otkrivena gromila iz poslijednje četvrtine IV stoljeća, neposredno uz rimski put. Pojavu te i drugih gromila, odatle i iz Crljivice, koje mogu biti mlađe, objašnjavaju pisani podaci. Naime, iz djela cara Konstantina VII Porfirogenita (913-959) poznato je da Srbi vode porijeklo iz zemlje Bojki (današnje razvođe Tise, Dnjestra i Sana, u Galiciji). A Prisk, član delegacije koja je pregovarala sa Hunima bilježi da 434. Boiski, i sa njima drugi, prilaze Vizantiji, a Huni traže da ih Vizantija odbije. Očigledno su Boiski-Bojki, odnosno neki Srbi, pred Hunima koji 375. provaljuju u Evropu, krenuli u seobu na Dunavu i potom se naselili na tlu Dalmacije, kao rimski saveznici.
Da je došlo do zamašnih promjena kulture rimskog doba u Dalmaciji tokom V stoljeća, pokazuje prije svega pojava novih oblika posuđa, raširenih u VI stoljeću. Među njima su neke posude prilagođene za drugačiji način spremanja hrane, na ognjištu. Sa druge strane, Istočni Goti, koji su između 486. i 535. vladali važnim dijelovima Dalmacije, ostavili su za sobom samo pojedinačne grobne nalaze, na pravcu od Kašića do Sremske Mitrovice. Na Greblju u Kninu istraženo je 218 grobova iz VI stoljeća, koje Zdenko Vinski pripisuje starosjedeocima, uz neznatno prisustvo predmeta germanskog porijekla. I ovo groblje odaje regionalne odlike, osobene za Dalmaciju VI stoljeća; da li su to sahranjivani Srbi, mogla bi da otkrije antropološka analiza. U oblasti Knina do sada nisu ostavljene gromile uz crkve ranovizantiskog doba (Tepljuh, Sučević i Čuker u Mokrom Polju), kao u Cimešama kod Petrovca.
Po doseljavanju Avara u Panoniju i iseljavanja Langobarda u Italiju, stižu nova srpska plemena, koja se naseljavaju ne samo u Dalmaciji, već i na Dunavu kao vizantijski Krajišnici. Oni sa sobom donose prepoznatljivo grnčarstvo i obnavljaju običaj spaljivanja pokojnika sa konjem. Negdje u to vrijeme stiže još jedno slovensko pleme (Duljebi?) i naseljava se u primorju Dalmacije, između Splita i Trsta. Usljedila je i avarska najezda na Dalmaciju, vjerovatno između 597. i 615. godine, u kojoj je naročito stradalo gradsko stanovništvo, pretežno latinskog jezika. Zbog promjene stanovništva u unutrašnjosti, došlo je do podjele između Latina nastanjenih u primorskim gradovima i Slovena. To se završilo slovenskim osvajanjem glavnog grada Dalmacije Salone (Solin kod Splita), oko 615, izazvanog prethodnim napadom Latina iz Trilja na Slovene, vjerovatno Srbe nastanjene sa druge strane Cetine. Tako nastalo neprijateljstvo između Srba i Latina, primirilo se 641, kada su solinskim izbjeglicama u Dioklecijanovoj palati, potonjem Splitu, na zahtjev vizantijskih careva, Srbi omogućili da iskopaju mošti mučenika iz Salone i prenesu ih u Split.
Kao saveznici Vizantije, Srbi su bili neprijatelji Langobarda u Italiji, koji su za saveznike našli Bugare. Vjerovatno se sa napadom Bugara može povezati skrivanje ostave bronzanih matrica za izradu ukrasa, nađene na mjestu Pliskovo kod Biskupije. Bugari su potom otišli za Italiju, gdje su ih Langobardi naselili u Beneventu, odnosno u zaleđu Siponta gdje su Srbi probali da se nasele i tako ugroze langobardsku vlast na jugu Italije. Sloveni nastanjeni u Istri i primorju takođe su stupili u prijateljske odnose sa Vizantijom. Drugih arheoloških podataka o ranom srednjem vijeku za sada nema. Čini se da su crkve ranovizantijskog doba, poput one u Cimešama kod Petrovca, a vjerovatno u Sučevićima – Mokrom Polju i Tepljuhu, nastavile da žive. U Uzdolju u blizini otkrivene crkve, ustanovljena je izgradnja zida oko veće gromile, gdje je održavan kult pretka, najkasnije od VII stoljeća, vjerovatno osnivača tamošnjeg naselja.
Do sudbonosnih promjena dolazi sa širenjem Franaka i željom cara Karla Velikog i rimskog pape da Dalmaciju uključi u granice zamišljenog obnovljenog Zapadnorimskog carstva. Franci su isprovocirali rat i napali 802. vizantijsku Dalmaciju (primorske gradove) i Srbiju pod knezom Višeslavom. Otpor napadu nadmoćnijeg neprijatelja pružen je u koliko se sada zna, tvrđavama Bribir, Knin, Čuker kod Mokrog Polja, i dalje niz Unu. Rat je završen zaključivanjem mira između Vizantije i Franačke 812. u Ahenu; Vizantija je zadržala ostrva između Istre i Trogira i primorske gradove Zadar, Trogir i Split, a ostala je bez primorja od Istre do Nina, gdje su naseljeni Hrvati pod guduščanskim knezom Ljudemislom. Srbija je ostala bez današnje Like, gdje su naseljeni Guduščani pod knezom Bornom, bez prostora jugozapadno od Dinare sa Cetinom gdje su naseljeni isti Hrvati sa sjeverozapada Panonije, i bez Zahumlja gdje su se naselili Liciki sa Visle.
U Biskupiji je uspostavljen manastir sa crkvom franačke arhitekture, gdje su se sahranjivali franački baroni koji su iz Knina vladali naseljenim Hrvatima. Drugo franačko groblje obrazovano je u Vrlici.
Hrvati su donijeli nove navike sa područja preovlađujuće huno-bugarske kulture, kao što je sahranjivanje pokojnika sa prilozima u hrani. Kada se Franačka podijelila sredinom IX stoljeća, Hrvatska je uspjela da se osamostali. Tokom X stoljeća je toliko ojačala, da je iznudila danak vizantijskim primorskim gradovima. U vrijeme kada su Bugari napadali kneževinu Srbiju sa istoka i 924. čak uspjeli da je najvećim dijelom zauzmu, Hrvatska je zauzela Liku i Plivu. U Šipovu je otkriveno srpsko groblje, sa stavljanjem trizne u grob, u kome dolazi do privremenog prekida sahranjivanja u X stoljeću, upravo u vrijeme kada je Hrvatska iskoristila priliku da zauzme i taj dio Srbije. S druge strane, srpske izbjeglice u Hrvatskoj, koje bilježi car Konstantin Porfirogenit, posvjedočene su nakitom iz Biskupije, nalik onom iz Matičana i Čečana na Kosovu. O hrvatskoj vlasti nad Kninskom krajinom svjedoče nađeni natpisi sa pomenima vladara.
Tokom XI stoljeća dolazi do opadanja Hrvatske. U vrijeme kraljeva Mihaila i Bodina, Kninska krajina, ako ne i cijela Hrvatska, povremeno bivaju uključeni u granice Srbije. Arheološki to najbolje pokazuje glagoljsko – ćirilični natpis iz crkve na Kapitulu kod Knina koji svjedoči o primjeni od pape zabranjene slovenske službe u crkvi. Rim je u to vrijeme, krajem XI stoljeća, vodio borbu da svuda svede liturgiju na jednu latinsku, i brisao je sve razlike; zato su i podržali Mađare da osvoje Dalmaciju i onemoguće ujedinjenje zapadnih predjela Srbije sa maticom. O Bodinovoj vlasti svjedoči izgradnja crkvi sa poprečnim travejima u Uzdolju, Mokrom Polju i drugdje.
Pod mađarskom okupacijom bio je nastavljen povratak srpskih pretežno stočarskih rodova. Mađarska XI-XII stoljeća bila je zemlja uglavnom slovenske kulture, gde pravoslavni dugo nisu bili proganjani. Žena kralja Bele II bila je Srpkinja Jelena, a njen brat Beloš bio je namjesnik njenom maloljetnom sinu Gezi II (1141-1162) i ban Hrvatske. Na brdu Spas u Kninu istraživano je groblje XI-XII korišćeno vjerovatno do tatarske najezde 1242, koje Dušan Jelovina pogrešno datuje u IX-XI stoljeće. Nađeni nakit u najvećoj mjeri odgovara onom otkrivenom u poslednje vrijeme u Podgorici, Čačku i kod Kruševca.
Da je Pravoslavna crkva za svo vrijeme živjela u Dalmaciji, svjedoče manastiri Krka, Dragović, Rmanj, brojne isposnice. Kaluđeri iz Krupe na Vrbasu osnivaju Krupu na Zrmanji, što znači da su se sklonili kod svojih. Pod kraljem Tvrtkom Knin je opet bio u srpskoj državi. Svjedočanstvo srpskog pravoslavnog stanovništva, su mramorovi (stećci), poznati iz Biskupije, Uzdolja, uz Sveti Spas na Cetini i širom Krajine. Ukoliko imaju natpis, on je ćirilični, tako da nema nikakve sumnje čiji su to nadgrobni spomenici. U istraživanim grobovima zabilježena je trizna. Tu je i prepoznatljiva srpska grnčarija, poznata iz Mokrog Polja, Cetine i Bribira.
Izvor: časopis Kninska Krajina, izdavači: Zavičajni klub „Kninska Krajina“ – Srpsko kulturno društvo „Zora“ – Udruženje Srba iz Hrvatske, Knin-Beograd, 2002, str. 50-56.
Drniška krajina
U Drniškoj krajini, najveći broj Srba naseljava Petrovo polje: Drniš , Kričke , Ružić , Siverić , Tepljuh , Biočić, Miočić , Kanjane , Kadina Glavica . Iznad polja, na obroncima Svilaje su Baljci i Mirlović Polje . U Promini, Srbi naseljavaju Velušić , Razvođe , Bobodol i Bogatić. Južno od Drniša, odnosno planine Moseć su naselja Žitnić i Moseć , koja se mogu svrstati i u Zagoru. Kod ušća Čikole u Krku, u nastavku Miljevaca je selo Nos Kalik . Štikovo na Svilaji se može svrstati i u Drnišku i u Vrličku Krajinu.
Vrlička krajina
Vrlička krajina se nalazi oko gornjeg toka Cetine i grada Vrlike. Sjeverno od Vrlike su sela: Cetina , Civljane , Kosore . Istočno od Vrlike su Garjak i Podosoje . Južno, između Svilaje i Cetine tj. Peručkog jezera su Maovice i Otišić , najveće srpsko selo u tom kraju. Sa druge strane Cetine, u podnožju Dinare je Koljane , Laktac , Dabar , Zasiok .
Cetinska krajina
Cetinska krajina obuhvata srednji tok Cetine i okolinu Sinja. Sjeverno od Sinja, u podnožju Dinare su Gornji Bitelić , Donji Bitelić i Rumin , dok je u podnožju Svilaje Zelovo Sutinsko , Lučane , Suhač i sam Sinj . Prema Splitu (Dicmo) se nalaze Sušci i Sičane . Sušci ili Šušci su po popisu imali veliki broj Jugoslovena, što je Hrvatima obezbedilo relativnu većinu. Jugoistočno od Sinja, prema Imotskom su Velić i Gornja Tijarica .
Zagora
U Zagori su uglavnom čista hrvatska naselja, osim nekoliko u zaleđu Šibenika i Splita , tj. Solina , Klisa i Kaštela . U zaleđu Šibenika se nalaze: Gradina , Lozovac , Konjevrate , Radonić-šibenski dio sela . U zaleđu Splita, Kaštela i Solina su: Radošić i Lećevica , Veliki Broćanac i Vučevica , Brštanovo .
Imotska krajina
U Imotskoj krajini Srbi žive u nekoliko naselja, ali ne čine većinu u njima. To su naselja na obodu Imotskog polja: Glavina Donja , Kamenmost , Krivodol , Zmijavci , Imotski , Gornje Podbablje , Donji Proložac .
Neretvanska oblast
U Neretvanskoj oblasti Srbi čine većinu u dva naselja: Glušci kod Metkovića i Mihalj blizu mora. U Mihalju nemaju apsolutnu većinu zato što su se mnogi izjasnili kao Jugosloveni. Značajan broj Srba živi i u Metkoviću.
Wikipedia
1) http://www.rastko.rs/rastko-kn/istorija/arheologija/djankovic-knin.html
Vekovna srpska ognjišta opominju
Putovanje u Dalmatinsko Kosovo 13 – 14 mart 2010. god. Organizatori: «Ujedinjena Srbija» i «Studenički krug»
Dok se hladna, martovska noć spušta, nad snegom zabelelim Beogradom, jedan autobus kreće put Dalmacije. U njemu su ljudi različite dobi, interesovanja, obrazovanja… Ima dosta studenata, ali i penzionera, onih koji su poreklom iz tih krajeva, ali i onih koji nikada nisu tamo bili… Čuju se čak pitanja da li je ovaj poduhvat bezbedan? U političkom smislu, naravno, jer loše vreme, sneg, poledica, kao i najava novih padavina, učinili su da je nekoliko putnika u zadnji čas otkazalo. Srećom, ostalo je dovoljno entuzijasta.
Inače, ovo putovanje, koje su zajednički organizovali «Ujedinjena Srbija» i «Studenički krug», dva bratska udruženja iz Beograda, samo je prvo u nizu sličnih, koji imaju za cilj davanje podrške Srbima, koji žive u tim krajevima.
Brzo stižemo do granice. Ponižavajuće izlaženje iz autobusa nameće pitanja zašto li nam to rade, i dodatno osnažuje želju da se mnoge stvari iz našeg realnog života promene.
Knin. Stižemo u usnuli grad po kome je polegla teška, gusta magla. Sunce tek izranja iza brda koja su sva pod snegom, a mi se penjemo do tvrđave. Neverovatno je hladno, sigurno je desetak stepeni minus.
Knin. Nezarasla rana na srpskom srcu dopušta suzi da klizne iz oka, dok gleda mladost kako se penje po stenama, podno utvrđenja. Foto aparati neumorno škljocaju. Mnogo ih je, ali tu su i dva profesionalca, Rajko i Željko, čije će fotografije i film ostati kao trajna beleška i svedočanstvo ovog poduhvata.
Istina nas obavezuje
Subota je, cik zore, šetamo pustim ulicama i zastajemo pred sabornim hramom, koji je posvećen Pokrovu Presvete Bogorodice. Vrata nam otvara jerej Vladimir Vukosavljević. Pažnju nam privlači kameni ikonostas i malo neobični sveti likovi. Sveštenik, rodom iz Čačka nam objašnjava da ih je slikao, i srebrom optočio, Voja Bilbija. Umetničkom slobodom, na ovom ikonostasu su ovekovečena lica tipična za ljude iz Dalmacije. Govori nam dalje Vladimir, da je u Kninu bilo 90 posto Srba, a da ih je danas jedva 5 posto. Žalosne činjenice se kao strele zabadaju u srca.
Valentino Popović, predsednik «Ujedinjene Srbije» je iz ovih krajeva. U autobusu su mu mama, baka, sestra, brat, devojka… Njegova energija je velika, on silno želi da njegovi prijatelji i rođaci shvate da nisu zaboravljeni od braće iz Srbije. Ne štedi se dok organizuje i vodi, prvo ovakvo putovanje, svesrdno podržan od nas starijih, iz «Studeničkog kruga».
Pokazuje nam gde mu je bila škola, gde zgrada u kojoj je živeo, na kom poljančetu je šutirao loptu. Svedočanstvo ovog mladog čoveka, koji je kao dečak iskusio izbegličku sudbinu je više nego dirljivo.
Na centralnom kninskom trgu nedavno je podignut spomenik kralju Zvonimiru, čije ime nosi važna ulica, a tu su i ulice Franje Tuđmana, Gorana Šuška, Medačka…
Baš u Medačkoj je i crkva svetog Đorđa, najstariji pravoslavni hram u kninskom polju. Na tom mestu stoji oko 500 godina, okružen srpskim grobljem. Počinje Liturgija koju služi Boris Milinković. Srećan je što je pevnica obogaćena glasovima iz Srbije i što pričešćuje više od uobičajena dva-tri vernika. Devojčica kao lutka, krije se iza majke, izviruje, začikava, odužila joj se služba Božija. «Kako se zoveš?», pitam je. «Marijana», reče dete. Baš kao i naša putnica koja se nije pojavila u času polaska.
Sunce je upeklo terajući nas da poskidamo jakne i džempere. Ugledali smo i prve ljubičice, koje su rastući tu, pored grobova, podsećale na život podižući svoje plave glavice prema nebu iste boje.
Upoznajemo sve koji su se zatekli u crkvi. Ksenija iz Jagodine, divna mlada žena, srela je muža i za njega se udala u svom rodnom gradu, a onda su se, kao porodica, odazvali pozivu za povratak. Kuva nam kafu i ponavlja koliko su srećni što nas vide. Savo Budimir nas šaljivo pita: «Zar niste imali bliže neku crkvu?». Vidi se, milo mu je što smo tu. Otvara nam vrata svoje kuće, žao mu je što mu nije žena tu, da nas bolje počaste. Ona je kod dece, otišla je da ih obiđe u Kanadi. Upoznaje nas sa starinom, čije je ime Vasilije Kukulj, a koji je 1919. godište. Istina, on se drži izvanredno za svoje godine i veoma odrešito nam objašnjava da postoje Srbi koji se mole u svojim hramovima, i koji su ponosni na to što jesu. A ima i onih drugih.
Znamo mi to, čika Vaso! Nije to vezano samo za ovaj kraj. Svuda je onih koji su ponosni što su Srbi, i onih koji se toga stide. Odzvanjaju nam i reči sveštenika iz besede, da nas istina obavezuje, da su sveti mučenici stradavali da bi nama preneli istinu, te da je i mi moramo prenositi dalje. Ostajemo u nadi da to i činimo.
Polazimo iz Knina, na čijim je ulicama sada mnogo ljudi i krećemo put dalmatinskog Kosova. A u Kosovu – Lazarica. Bila je crkva, a sada je to manastir. Ovaj hram postoji 120 godina, građen na znatno starijim temeljima. Porta se već zeleni, a okolo crkve stoletno drveće. Sigurni smo da bi svaki od hrastova, mogao mnogo priča da ispriča. Podignut je nov konak koji nam s ponosom pokazuje jeromonah Simon. Kao svaki gostoprimljiv domaćin, iznosi pred nas kafu i rakiju da nas okrepi. Došao je iz Bosne, i posle 70 godina je prvi kaluđer u ovom manastiru.
Inače, našoj saputnici, Miljani, danas je rođendan. Poželela je da iz manastira ponese jedno štene šarplaninca kući, u Beograd. Otac Simon joj je odmah odobrio, ali moguće komplikacije na granici nismo mogli da dozvolimo, pa je psić našao novu kuću u Čistoj Maloj. Ipak, pevali smo slavljenici u autobusu danas nam je divan dan, obasjan suncem, uprkos najavama meteorologa.
Zaboravljeni od Srbije
Polazimo put mora. Badem je procvetao nežnim belo-roze cvetovima, nagoveštavajući skori dolazak proleća. Samo da ne stegne mraz, jer onda neće biti roda. Sa obe strane puta prostiru se maslinjaci, a dosta je i čokota vinove loze. Mada, može se reći da ih je ostalo veoma malo, ako se uzme u obzir da ih je bilo oko dva miliona. Ovo je kraj nadaleko poznat po vinu. Ranije su se ovde podizale samo kuće od kamena, a sada ih ima sve više zidanih blokovima, često neomalterisanih fasada, te doprinose da ne prepoznajemo sliku koju pamtimo svi koji smo pre nekoliko decenija ovuda prolazili…
Jezero Prukljan, u kome su izmešane slatka i slana voda, nalazi se na samo 4 kilometara od Čiste Male. Naši domaćini su nam pričali kako su često tu išli na kupanje, i to – peške. Išlo se tako i do poznatog letovališta, Vodica. U društvu i uz priču nije mnogo ni osam kilometara. Autobus stiže u Skradin, neobično ljupko mestašce, čije uske uličice i kamene kuće svedoče da je reč o tipično primorskom gradiću. Za vreme kraljevine Jugoslavije ovde je bilo sedište kraljevske mornarice.
Sveštenik Savo Milinković je tu već pet godina. Došao je s porodicom u srušenu kuću i srušenu crkvu. Jedva su se malo sredili. Crkva svetog Spiridona iz 1863. godine, propadala je veoma dugo, i tek sada, posle 15 godina, počela je adaptacija. Radi se krov. S izrazima zadovoljstva Savo nas je obavestio da su uspeli da je ubace u državni program obnove. Postoje još dve pravoslavne crkve u ovom, nekada, srpskom mestu. Jedna je posvećena sv. Petki, a druga, takođe, sv. Spiridonu, i to iz 1775. godine. Tu je bila i prva škola u Dalmaciji, u kojoj je radio i Dositej Obradović. Ipak, Savo s žaljenjem govori o svom osećanju da su zaboravljeni i odbačeni od Srbije. Želeli bi da im Srbija bude majka, a ne maćeha. Nikada, recimo, naglašava on, nije državna televizija došla da snimi naše ljude, i njihove muke. A oni se žestoko bore da sačuvaju identitet. Ovde se većinom obavljaju sahrane, nema mladih ljudi, ali tri zakazane svadbe ulivaju nadu.
Pored svega, ovih dana im stiže i jedno savim novo iskušenje – Hrvatska pravoslavna zajednica. Savo nas ispraća rečima: «Naša crkva je prisutna u Dalmaciji 800 godina, ali mi sveštenici smo ovde i dalje stranci, mi smo na vizi. Ipak, nisam izgubio nadu.»
Boli nepravda
Vožnja je kratka između Skradina i Šibenika, sadašnjeg sedišta Dalmatinske eparhije. U Sabornom hramu iz 1810. godine koji je posvećen Uspenju Presvete Bogorodice sačekao nas je protonamesnik Milorad Đurđević. Otac Milorad nam kaže: «U Šibeniku imamo četiri crkve. Ministarstva vera Srbije i Hrvatske pomogli su da se malo saniraju veoma velika oštećenja. Ikone se spremaju za restauraciju. Ono što je obrađeno i vraćeno, mi upotrebljavamo. Osnovaćemo i muzej. Šibenik ima bogatu pravoslavnu kulturu koju treba pokazati svima koji ovde dolaze. Moraju stranci da shvate da mi u Dalmaciju nismo stigli juče i da naša eparhija ima početke još u vreme apostola. Ovde je sada oko tri hiljade Srba, za veće praznike dolazi u hram odprilike dve stotine, a svega 30 do 40 je aktivno u životu crkve. U Sabornoj crkvi se služi samo za velike praznike, a u Svetom Spasu redovno. Želimo da otvorimo ovaj hram za turiste. Mi znamo da mnogi naši ljudi pozivaju katoličke sveštenike za sahrane ili venčanja. Nas sveštenici o tome izveste. Jedno vreme je bila zabranjena prodaja nekretnina Srbima, Bugarima i Rusima. Sada su Rusi počeli da kupuju kuće, što ima za posledicu veći broj vernika na Litugrijama. U Zadru je osnovana Hrvatska pravoslavna zajednica, i želja im je da je pretvore u crkvu. To će sigurno od SPC odvojiti one nestabilne. Nije zameriti ljudima što osećaju nelagodu. Kada su bogosluženja za veće praznike na vratima naše crkve stoje dva milicionera. Nije to prijatno, razume se. Upadali su huligani i za vreme službe. Imao sam slučaj kada sam prekidao večernju, da zovem miliciju. Teško je, nema šta.»
Sveštenik nas vodi do najstarije naše bogomolje, posvećene svetoj Julijani iz 1569 godine, čija su vrata zazidana da ne bi nepoželjni ulazili i skrnavili taj prostor. Odlazimo zatim do crkve Svetog Spasa, koja je podignuta 1778. godine i koja je okružena srpskim grobljem. Čitamo, grobnica Sime Matavulja, poznatog književnika. A tu je i večna kuća Dedića, porodice koja je pravi pokazatelj naše stvarnosti. Jedan sin, Arsenije, živi u Zagrebu, zaboravivši potpuno svoje srpsko poreklo, a drugi, Milutin je u Beogradu i čuva sećanje na korene… To smo mi.
Tu, u crkvi su i dva kamena kivota. U jednom je blaženopočivši vladika, Nikodim Milaš, koji čeka kanonizaciju, a u drugom vladika Danilo Pantelić.
Kapela, posvećena Časnom Krstu, iz 1600. godine je, nažalost, pretvorena u stambeni prostor, pa nismo bili u mogućnosti da je posetimo.
Kupujemo hleb u pekari i krećemo prema Čistoj Maloj, što samo po sebi znači da postoji i Čista Velika. Osećaj ne vara, tabla pokazuje dve strelice suprotnih smerova. Velika je hrvatsko, a Mala srpsko mesto.
Valentinov otac, uz još nekoliko meštana, nas dočekuje. Vidi se da im je teško da poveruju da smo stvarno stigli. Ovo je prvi put posle mnogo godina, da autobus pun putnika iz Srbije, dolazi u njihov kraj. Zagrljaji, poljupci, dobrodošlica…
Večera je poslužena u zgradi ambulante. Zgrada nevelika, sa vidljivim tragovima kakve samo rat ostavlja, ne služi više svojoj svrsi. Prazna je, pa je tu moglo da se postavi za pedeset ljudi. Došao je i otac Savo koji je blagoslovio trpezu. Domaća loza i ljutkasta čorba, otvorili su do kraja apetit. Uz vruć hleb, stigao je i specijalan rižoto. A uz salatu od makarona sa susamom, deljen je i recept. Vino je prirodno klizilo niz grlo tako da je poziv na spavanje bio više nego dobrodošao. Dobili smo raspored kod koga smo raspoređeni, pa smo se šalili da je kod našeg domaćina bio centar za treće doba, što je značilo i sasvim udoban smeštaj u krevetima, dok je omladina bila zadovoljna spavanjem u vrećama, koje su nosili iz Beograda.
Uprkos svemu – pesma
Nedelja je osvanula hladna, ali sunčana. «Nekome moramo pokloniti srce…» čujemo iz zvučnika odlomak iz «Gospod govori čoveku». Krećemo prema manastiru Krka.
Ostaci srpskih kuća su vidljivi na svakom koraku. Bez vrata, prozora, krovova, razgrađene kao duše mnogih njihovih žitelja. Pedantne nove vlasti nisu stigle da uklone baš sve tragove nedavnih «događanja» na ovim prostorima. Zanimljivo je da su ceo ovaj kraj nekada zvali Aranđelovac, po slavi manastira, u koji smo pošli.
Manastir Krka, zadužbina Jelene Šubić, sestre cara Dušana, izgrađen je u 14. veku. Tu se nalaze i katakombe iz starorimskog perioda, u kojima je apostol Pavle propovedao hrišćanstvo. Kao i mnogi manastiri i Krka je spaljena u 17. veku, ali je obnova uspešno obavljena. Osim glavne crkve tu je i paraklis posvećen Sv.Savi. Ovde je oduvek bio duhovni i prosvetni centar Eparhije dalmatinske. Mnogi arhijereji i pastiri SPC potekli su iz ove, prve organizovane škole u srpskoj crkvi. Naime, mitropolit dabrobosanski, Teodor, osnovao je u Krki Bogosloviju još 1615. godine. Posle duže pauze, škola koja nosi ime «Tri Jerarha» ponovo je počela s radom 2001. godine. I sami smo mogli da se uverimo kako mladi bogoslovi, svi svečano obučeni, pevaju na svetoj Arhijerejskoj Liturgiji. Svojom mladošću, lepotom, odmerenošću i ljubaznošću ostavili su snažan utisak na nas.
Posle Liturgije, pošli smo u gostoprimnicu. Vladika Fotije i arhimandrit German su sa nama razgovarali o mnogim važnim temama. Ipak, zaključak se sam izvodi: Ove ljude ovde, ne može Srbija da tretira kao dijasporu, kao svoje u rasejanju. Matična institucija mora više da vodi računa o svojim ljudima. Vladika nas je ponovo podsetio na činjenicu da je manastir Krka važna turistička destinacija i da tu treba da se otvori muzej. Iz Patrijaršije bi vratili predmete koji su tamo poslati na čuvanje, da ih izložimo ovde, gde dolazi mnogo stranaca. Oni treba da se uvere da smo mi dugo na ovim prostorima.
Pre ručka našlo se vremena i za šetnju po prelepoj okolini. Voda, podno manastira, ljeska se na martovskom suncu. Svuda uz staze procvetali zumbuli, dan i noć. Nebo plavo bez i jednog oblačka. Ponovo se nameće utisak kako je šteta što su neki odustali zbog najave da će biti snega.
Iza žičane ograde vide se ovce kako traže retke izdanke mlade trave, dok tri-četiri sasvim mala jagnjeta trčkaraju oko odraslih. Golubi lepi, beli, lepršaju po golubarniku, a nešto dalje se mirno šetaju konji. Ima i kokošaka, a tu je i magarac, kao večita atrakcija za foto upomene.
Stazom posutom belim kamenčićima stiže se do obale reke, uz koju je privezan jedan čamac. Krka teče mirno, predivno zelena, kao da poigrava na prolećnom vetriću. Stazom šeta zagrljeni par. Ljube se..
Zovu nas na ručak. Manastirska trpezarija lepo oslikana, stolovi uredno postavljeni. Učenici Bogoslovije u crnim odelima, belim košuljama, sa kravatama poslužuju goste.
Vladika na čelu stola. Opet nam besedi, a zatim traži pesmu. Mladi bogoslovi pevaju o Jovi, siromahu iz Dalmacije u koga se zaljubila bogata devojka iz Srbije. Pesma je tužna, jer otac silom odvodi devojku kući. A zatim nam je Pera pevao svoju pesmu o tome kako mu je draže da uči bogosloviju, neko da kopa kanale. Smeh i aplauz.
Obilazimo katakombe u koje se ulazi baš iz trpezarije. Pozdravljamo se, još nekoliko fotografija i ulazimo u autobus.
Vječna im pamjat
Krećemo nazad. Prolazimo pored niza novih kuća na sprat, izgrađenih na srpskim imanjima, a za raseljene s Kosova, iz Janjeva. Tuga steže srce dok ulazimo u nekada srpsko mesto, Kistanje.
Nova katolička crkva se, čudnom arhitekturom, potpuno izdvaja iz sredine. Saznajemo da je zidana na imanju Srbina koji za to nikada nije dao svoju saglasnost.
Kancelarija nacionalne manjine (srpske), kao i pravoslavna crkva nalaze se u samom centru, u glavnoj ulici, koja nosi ime dr Franjo Tuđman.
Crkva sv. Ćirila i Metodija, u romaničkom stilu, završena je 1888. godine, kada je situacija bila slična današnjoj. Sveštenik Đorđe Veselinović otvorio nam je vrata, pričajući nam da danas zvanično ima oko 660 domaćinstava, ali to su staračka domaćinstva u kojima živi jedno, ili dva čeljadeta, poodmakle dobi. Mladih uopšte nema.
Odlazimo iz Kistanja. Sveštenik nas prati svojim kolima do još jedne crkve, posvećene svetom Iliji, završene 1537. godine. On naglašava da je u ovim krajevima većina naših bogomolja građena tako da se ne ističu previše. Crkve su male, fine, ali u njima je čovek nekako prisniji s Bogom.
Tu, u Đevreskama su ponovo, groblje i crkva zajedno. Zahvaljujući činjenici da je sa nama bio sveštenik, i njegovom razumevanju, naravno, na grobu Uroša i Janje Mandić održan je parastos. Njihova kćer, koja je došla s nama iz Beograda, mislila je samo da upali sveće roditeljima za pokoj duša. A kada se iz petnaestak grla razleglo «Vječna im pamjat», suze su same potekle. Ne samo njoj. I tako, kroz laku izmaglicu gledamo u daljini brdo, na kome se uz nekoliko visokih četinara, vidi i zvonik crkvice. Na tom mestu se nalazio dvor Mladena drugog Šubića, gospodara Skradina i Bribira. u koji je došla Jelena, sestra cara Dušana.
Pozdravljamo se i krećemo dalje. Prolazimo pored jedne kule, za koju nam je rečeno da označava mesto gde je poginuo Mandušić Vuk. Onaj Vuk, koji nam je za sva vremena ostavio važnu poruku, da je srce ono oružje, kojim se najveće bitke biju.
I opet stabla procvetalog badema. I mnogo minskih polja. Table upozoravaju. Ali, ima i onih površina gde nema tabli, a mine su zaostale. Valentino nam kaže da je i sam čuvao ovce na takvim poljima. Dodaje da je dosta koza i ovaca stradalo, kao i jedan čovek iz njegovog sela.
Vraćamo se do Čiste Male i obilazimo crkvu posvećenu Svetom Nikoli, iz 1871. godine. Gradili su je majstori, Hrvati, koji su u znak zahvalnosti dobili dozvolu da tu naprave svoje kuće. Selo slavi i Malu Gospojinu. Na taj praznik se okupi oko 200 ljudi, a nekada je znalo da dođe i više od hiljadu.
Čuli smo da u Čistoj Maloj ima dece, ali ih nismo videli. Osim Dijane, lepe devojčice, učenice 4 razreda, koja se rado s nama družila. Rekla nam je da ide u Čistu Veliku u školu.
Teško je bilo oprostiti se sa svim dragim ljudima koje smo upoznali. Šta reći na rastanku?
Treba se postarati za razvoj turizma u ovim krajevima, posebno ako se zna da je prošle godine oko 70 hiljada gostiju iz Srbije bilo na dalmatinskom primorju. Deo njih bi morali da gostuju kod Srba, i na taj način pomognu braći da opstanu na svojim vekovnim ognjištima…
Nama ostaje obaveza da što češće organizujemo putovanja u zapadne srpske zemlje, kako bi pokazali našem napaćenom narodu da ih neko iz matice istinski uvažava, voli, poštuje, razume…
Bože, daj snage i njima i nama!
Piše: Ljiljana Bodi
Zabavnik „Dubrovnik“ 1899.
Prilozi o pročavanju Dalmacije – Časopis „Otadžbina“ 1882.
Jovan Cvijić
Balkansko poluostrvo i Južnoslovenske zemlje
JADRANSKI VARIJETET
Oblast jadranskog varijeteta,— Geografska sredina i etnički sastav.— Zone različnog razvitka. — Zsiorska grupa. — Primorska grupa. — Osobine njene civilizacije. — Nacionalni razvitak. — Naročite psihičke osobine. — Osobine Dubrovčana.
Ovome varijetetu pripada stanovništvo dinarskih strana okrenutih Jadranskom Moru, to jest stanovništvo gotovo svih krajeva koji su obuhvaćeni razvođem između sliva reke Dunava i Jadranskog Mora: to su, sa juga na sever, Boka Kotorska i Skadarska Krajina, cela Dalmacija, Kvarnersko ili Hrvatsko Primorje, tršćanski karst i karsna Kranjska, Istra i jadranska ostrva. Stanovnici ovih zemalja su Dinarci starosedeoci ili doseljenici sa istoka. Ovi drugi čine većinu u više jadranskih predela.
Ovo se južnoslovensko stanovništvo izmenilo pod uticajem mora i mediteranske klime: jedino su se među Slovenima neke grupe iz ovih krajeva prilagodile mediteranskom načinu života, tako da daju čuvene mornare. Takođe su jedino oni među Južnim Slovenima iskoristili veze s morem i došli u dodir sa prekomorskim narodima i sa raznim civilizacijama. Primorske su grupe živele u sredini jako prožetoj romanskom civilizacijom; još i sada ima kod njih nekih tragova vizantiske civilizacije naročito iz 7. do 10. veka, kao i nekih jedva vidnih preostataka istočnjačke civilizacije. Građani i školovani ljudi, naročito u varošima primorske zone, bili su pod uticajem italijanske kulture i renesansa.
Uopšte se u jadranskom varijetetu, koji je bio pod mnogobrojnim uticajima, javljaju neke osobine i neke podobnosti, koje su drukčije nego kod ostalih dinarskih varijeteta. U svakom slučaju ovo je stanovništvo, onako kao i ono u Šumadiji, Hercegovini i Crnoj Gori, jedna od najsnažnijih i najaktivnijih grupa među zapadnim Južnim Slovenima.
Geografska sredina i etnički sastav.
Govorili smo o geografskim osobinama jadranskog primorja i njegova zaleđa ili Zagore. Ovo su zemlje karsnog reljefa i sredozemne klime ili klime na koju je jako uticalo Sredozemno More. Za zemljoradnju su jedino pogodna mala karsna ulegnuća i vrlo retke doline, koje su kratke, duboko usečene i uvek uske. Ulegnuća su manja od kotlina jegejske oblasti. Obalska razuđenost, koja je posledica potapanja retkih dolina i karsnih ulegnuća, kud i kamo je slabija i manjeg obima od često prostranih i dubokih zaliva jegejske razuđenosti. Isto je tako i zona mediteranske klime uža na jadranskom primorju: u Istri se ona prostire samo do na 50 metara nad morskom površinom, a u Dalmaciji retko prelazi 200 metara. Najzad je i samo Jadransko More malo, usko. Ono je gotovo kao neki prosek između Balkanskog Poluostrva i Italije, jedan zaliv Sredozemnog Mora, na jugu stešnjen Otrantskim Kanalom i sasvim po strani od velikih puteva sredozemne plovidbe.
Jadransko je primorje jedna od najzdravijih sredozemnih oblasti: nema malarije (izuzevši oko donjeg toka Neretvina) ni nesnosnih letnjih vrućina. Ovo je doprinelo, da se u njemu održe i još više razviju krepkost i snaga dinarskih starinaca i doseljenika. Zemlja je puna sunca i svetlosti. Zemljište koje se obrađuje, crvenica (#) po vrtačama, uvalama i pukotinama u krečnjaku, iako je malog prostranstva, daje povrće i sočno voće, naročito grožđe i masline. U varošima i u selima, koji su po malim ulegnućima i po, često majušnim, zalivima, kuće su zbivene jedna uz drugu na mediteranski način. Vazduh je osobito prozračan i oblici kao i reljefne linije na horizontu se tako jasno ocrtavaju kao u jelinskim predelima. I najmanje se pojedinosti tu jasno izdvajaju. Ljudi zbiveni po ovim malim ćelijama bliži su jedni drugima nego do ostalim dinarskim krajevima: njihove su veze raznovrsnije i mnogobrojnije. Mentalitet im je jako izoštren, kašto čak i rafiniran. Umetnički ukus je urođen ovom primorskom stanovništvu. Ovo je druga Grčka, samo bez geografskog položaja Grčke.
Staro romansko stanovništvo i poromanjeni Iliri jedva da su ostavili nešto malo tragova u današnjem stanovništvu. Posle varvarskih navala početkom Srednjega veka Rimljani su se povukli u primorske varoši, poglavito u dalmatinske. Ovi Romani, Latini, Dalmati, bili su dobro poznati sve do kraja Srednjega veka. Oni su dugo održali nasleđene ustanove opštinskog uređenja u dalmatinskim varošima, osnovanim za vreme rimskog carstva. Od toga vremena jadransko primorje počinje vršiti svoju glavnu ulogu:
ono postaje posrednik i tumač latinske civilizacije među snažnim dinarskim Južnim Slovenima. Ali su se Romani pretopili u Južne Slovene ili su sasvim iščezli. S druge strane su se poromanjeni Iliri po selima pred južnoslovenskom najezdom povukli u planine i postali stočari. Po istoriskim podacima su Maurovlasi, Morlaci, Crni Vlasi ili Crni Latini bili već u Srednjem veku upola poslovenjeni i govorili su latinskim jezikom pomešanim sa slovenskim. Ipak se je ovo staro stanovništvo održalo u nekim vrlo sklonitim krajevima, naročito na ostrvu Krku, gde istoriski spomenici pominju 1504 godine „Vlahe“ pored Hrvata. Izgleda, da je ovaj razvitak bio gotovo završen krajem 18. veka. Albert Fortis koji je proputovao u vrlo mnogim pravcima morlačke krajeve u 18. veku nije našao među Morlacima nikakva vidna traga od latinštine.[ii]
U Srednjem su veku razne oblasti jadranskog varijeteta bile sastavni deo hrvatske kraljevine i srpskih kraljevina. Zatim su delimično bile pod ugarskom vlašću, od koje nije ostalo nikakvih etničkih tragova. Staro južnoslovensko stanovništvo, koje se ovde naselilo u početku Srednjega veka, nije bilo znatno izmenjeno. Izgleda, da je između Neretve i Skadra prevlađivalo štokavsko stanovništvo, severno od Neretve i na ostrvima čakavsko do severozapadne Istre gde se nailazi na Slovence (kajkavski dijalekat). Ovo je bilo vreme najtešnjih veza između jadranske oblasti i unutrašnjosti Poluostrva. Na dvoru
srpskih kraljeva javljaju se mnogi Dalmatinci, naročito rodom iz Dubrovnika i Kotora. U 14. veku je srpski car Dušan slao svoje mlade vlasteline u Dubrovnik, da se nauče zapadnjačkim načinima ophođenja.[iii]
Najglavnije su se etničke promene u ovoj oblasti desile pošto su Srbiju (1459), Bosnu (1463), Hercegovinu (1482) i Zetu (1499) osvojili Turci a primorsku Dalmaciju zauzela Venecija. Granice Turske i Venecije su se dodirivale. Masa iseljenika iz ,,zelene“ dinarske zone, naročito iz Bosne i Hercegovine, prodrla je u jadranske oblasti, na zemljište hrišćanske države, mletačke republike, i ovo je bilo od presudnog značaja za docniji razvitak primorja.
Po cenu novčanih žrtava su Mleci (1409) dobili svoje prve državine s druge strane Jadranskog Mora, varoš Zadar i njegovu oblast, kao i ostrva. Zatim su (1420) zauzeli skoro sve gradove dalmatinskog primorja. Ove prve svoje tekovine su Mlečići zvali „#“. Posle Mohačke bitke (1526), kojom je rešena sudbina Ugarske, Turci su zauzeli celu dalmatinsku Zagoru, ali su primorske varoši, i pored stalne opasnosti koja im je pretila, ostale pod mletačkom upravom. Čim su Turci oterani od Beča, zagorski Srbo-Hrvati su se pod svojim narodnim vođama pobunili, ohrabreni i podržani od Mletaka. Karlovačkim mirom (1699) su Mlečići dobili deo dalmatinske Zagore sa Sinjem i Kninom i najveći deo Boke Kotorske: ovo je bilo „#)“. Posle Požarevačkog mira (1718) oni su zauzeli celu dalmatinsku Zagoru, Dalmaciju u njenim današnjim granicama: „#)“. Napoleon je ukinuo Mletačku republiku 1797 god., ali je Kampoformiskim ugovorom Dalmacija postala austriska. Dubrovačka republika i Poljica su bili ostali nezavisni, i Dubrovnik se znatno obogatio za vreme ratova Napoleonova Carstva. Godine 1807 je Napoleon ukinuo republiku Poljica a 1808 i dubrovačku. Godine 1809 je Dalmacija, koju su zauzeli Francuzi, bila deo Ilirske kraljevine. Ma da je Francuska uprava uništila dosta nasleđenih tekovina i povlastica, ona je potpomagala ujedinjenje jadranskih Južnih Slovena, izvršila radove korisne po narod i ostavila najlepše uspomene kod stanovništva. Pomognuta engleskom flotom Austrija je zauzela Dalmaciju i jadransko primorje 1814 i 1815 godine.
Svi su novi doseljenici, koji su u jadranske oblasti došli od kraja 15. do kraja 18. veka, pripadali patrijarhalnom stanovništvu, većinom erskog varijeteta, i govorili ogromnom većinom štokavskim dijalektom.[14] Oni su doneli čisto srpske osobine.[iv] To su mnogobrojni uskoci ili prebezi. Često je ovo bio najbolji elemenat dinarskog stanovništva koji nije mogao podnositi tursku upravu. Energični i nezavisni, kao što su bili crnogorski doseljenici, oni su više voleli ove siromašne karsne predele nego bogatije krajeve. Osim toga su Turci, koji su pre Karlovačkog i Požarevačkog mira držali veliki deo jadranskih oblasti, naselili, naročito po dalmatinskoj Zagori, mnogobrojne Dinarce iz Bosne i Hercegovine, da bi im obrađivali zemlju. U Zagori severne Dalmacije jedna je grupa doseljenika poreklom iz Like. Posle proterivanja Turaka muhamedanski Dinarci su retko ostajali u Zagori, ili su prelazili u hrišćanstvo (kao na primer u selu Otonu). Mnogi pravoslavni dinarski doseljenici su primili katoličku veru, naročito severno od Neretve, u okolini Makarske, Šibenika, u karsnom polju Dicmu od Splita, itd. Pet šestina stanovništva pripada sada katoličkoj veri, a ostatak pravoslavnoj.
Novi doseljenici su se raširili po svima jadranskim oblastima i sada čine vrlo znatnu većinu stanovništva u dalmatinskoj Zagori i u Boki Kotorskoj. Mnogobrojni su i na nekim ostrvima južno od Zadra, manje mnogobrojni na Kvarnerskim Ostrvima i u karsnoj Kranjskoj. U znatnom ih broju ima u Istri, čak i u severnoj Istri (u planinskoj oblasti Čiča). Staro južnoslovensko stanovništvo ovih oblasti se takođe pokrenulo. Ono se uglavnom povuklo u primorje i na ostrva, u Istru i Hrvatsku. Danas ga ima u Zagori samo u nekolikim neznatnim i vrlo proređenim oazama, kao npr. u Poljicima (u karsnom predelu
Mosora), ali tu ima i jedna grupa vrlo starih doseljenika iz Bosne. Vredno je istaći, da se je deo starog stanovništva Boke Kotorske iselio u predeo severno od Trogira, npr. u selo Ubli. Verovatno je, da su se u toku ovih seoba turskoga vremena i Vlasi dinarskih planina naselili po planinskom delu Istre, severno od Čičarije — oni žive i sad tamo u dva sela (Žejane i Mune) i zovu ih Ćiribircima — kao i severno od karsnog jezera Čepića, u Istri (sela: Šušnjevica, Brdo, Jesenovik i Mala Kraska).
U primorskim varošima je prevlađivalo, čak i u doba mletačke vlade, stanovništvo srpsko-hrvatskog porekla, osim u varošima zapadne Istre i u Trstu. Viši društveni red, osobito činovnici i deo plemstva, bili su Mlečići, a tako i neki broj trgovaca i zanatlija, naročito u severnoj Dalmaciji i na ostrvima. Pošto je prestala mletačka uprava većina se iselila u Italiju. Ali se je mletački dijalekat, #, održao na celom jadranskom primorju, dok se u Dubrovniku pretpostavljao toskanski dijalekat. Talijani koji su ostali u zemlji i posle mletačke vladavine zajedno sa upola potalijanjenim Slovenima čine sad samo 3% od svega stanovništva. Ali su i oni zahvaćeni slovenskim uticajem kako usled ženidbi tako i usled života u srpsko-hrvatskoj sredini. I njihov je porodični jezik srpsko-hrvatski. Novi dinarski doseljenici su sve više prodirali u primorske varoši i znatno su pojačali staro stanovništvo unoseći u njega snažniji i preduzimljiviji duh. Stanovništvo jadranskog varijeteta je danas po osobinama i po srcu isto tako slovensko kao i stanovništvo Šumadije.
Zone različitog razvitka. — U toku poslednjih vekova su oblasti jadranskog varijeteta bile izložene raznim prilikama i uticajima. Posledice su toga razlike u razvitku i formiranje više zasebnih etničkih grupa. Jedna je od najznatnijih zagorska grupa, koja obuhvata svekoliko stanovništvo primorskog zaleđa između Crne Gore i Like i u kojoj se mogu razlikovati dalmatinska Zagora i Boka Kotorska. Druga vrlo znatna grupa obuhvata stanovništvo jadranskog primorja, čije psihičke osobine nisu potpuno homogene. U njoj se razlikuju: grupa dalmatinskog primorja između Kotora i Velebita i grupa kvarnerska i istranska. S ovom se poslednjom vezuje unekoliko stanovništvo karsne Kranjske, koje je u stvari prelazna grupa između jadranskog varijeteta dinarskog tipa i alpiskog varijeteta panonskog tipa.
Zagorska grupa
Dinarci, naseljeni u Zagori, nisu se rukovodili razlozima ekonomske prirode. Ostavljali su bogate i plodne zemlje, da bi se naselili u krajeve koji su sa Crnom Gorom i Likom najsiromašniji na Balkanskom Poluostrvu. Uzroci su njihovu iseljavanju moralne vrste. Pošto se nisu mogli pomiriti sa tim da podnose mrsku nasilničku vladavinu koja ih je satirala, napuštali su zavičaj, ne obzirući se na materijalne interese, da potraže gostoljubiviju otadžbinu. Tako su pokazali najlepše osobine svoga karaktera: žilavost u borbi, upornost u opasnostima i duboku veru u budućnost. Izmenili su se pod uticajem geografske sredine i istoriskih prilika. Ali su se njihove bitne psihičke osobine odražale.
Zagorci pripadaju uglavnom patrijarhalnom režimu. Tesno su vezani za erski varijetet dinarskog zaleđa. I danas žive često u zadrušma ili koršama. U predelu Bukovici, severoistočno od Zadra, ima zadruga sa po 80 članova. Po dinarskim običajima žene su često starešine zadruga. U predelu Poljicima, staroj seljačkoj republici kod Splita, održala su se štaviše vrlo razgranata bratstva.[v] Kao i Šumadinci tako i Zagorci više vole život po selima, i većina zagorskih varoši su u stvari velika sela koja su postala ekonomskim centrima neke oblasti. Prave su varoši u primorju. Zagorpi se, kao i Dinarci patrijarhalnog režima, odlikuju živom osetljivošću i srdačnošću. Kao i kod tih Dinaraca, i kod njih ima veliki značaj krvno srodstvo. Imaju mnogobrojne izraze za
označavanje raznih stupnjeva srodstva. Nose crninu, „korut“, za vrlo dalekim umrlim rođakom. Ostali dinarski običaji dolaze do izražaja naročito o velikim praznicima (o Božiću, Uskrsu, slavi). I kod njih je, kao i kod drugih dinarskih varijeteta, u običaju pobratimstvo i posestrimstvo.
Prvi ispitivači, naročito Albert Fortis, zapazili su kod njih gostoprimstvo, velikodušnost i krvnu osvetu. Imaju iste praznoverice kao i Dinarci. „Svaka pojava u prirodi, vele, i najmanje stvari koje se zapaze znaci su koje šalje Bog i sudbina“. Narodna ornamentika, naročito ukrasi u drvetu, često je kod njih originalnija i primitivnija nego u drugim južnoslovenskim krajevima. U životu i u svekolikom narodnom duhu kod Zagoraca ima nečega, vrlo arhaičnog, naročito kod pravoslavnih. Neke su od navika iz primorskih gradova prodrle u Zagoru, kao npr. čaroice (maškare o pokladama), o kojima se ništa ne zna u zelenoj dinarskoj zoni. Po neki put se može u Zagori čuti i koja talijanska reč.
Kod Zagoraca pada u oči prava južnjačka živahnost duha, koja iznenadi kad se dolazi iz Bosne. Često su kao zapeta puška, zanesenjaci, i ove njihove izrazite osobine jedva se skrivaju pod velom patrijarhalne mirnoće. „Narodna je duša, veli slavni talijanski pisac srpsko-hrvatskog porekla, N. Tomazeo, puna ljubavi i uzvišenih osećanja. Ona je promišljena; nije sila živinska, već nešto slatko i dobrostivo koje od ljubavi dolazi i ljubav rađa. Ukopani poslije toliko stoljeća u neznanstvu, jošter nam je tanana pamet, slobodan razgovor i oštramisao.“[vi] Zagorci isto tako pokazuju veliku sposobnost za intelektualno i umetničko delanje. Neki od najistaknutijih ljudi srpsko-hrvatskog renesansa na početku 19. veka bili su rodom iz Zagore.
Često se u Zagori naiđe na mentalitet, naročito na duh i humor, varijeteta Ere. Porodični nadimci su kod njih češći nego po drugim dinarskim oblastima. Svi, i žene i ljudi, pa čak i deca, imaju nadimke kojima se ukazuje više na njihove moralne ili umne nego na telesne osobine. Uživaju da učine smešnim Bodule, stanovnike jadranskih ostrva, ali im ovi odvraćaju nazivajući ih Vlasima ili Morlacima.[vii]
Ovim se duševnim osobinama pridružuju druge, koje su se razvile pod uticajem osobitog geografskog položaja Zagore, onoga koji je bio posledica turske najezde. Zagora je onda bila između turskog zemljišta u Bosni s jedne i jadranskog primorja, koje su držali Mlečići, s druge strane. Tako je ona bila sporna oblast koja je često (u celini ili delimično) menjala gospodare, prelazeći iz turskih u mletačke ruke. Od kraja 15. do početka 19. veka Zagora je bila široka neobezbeđena zona, po kojoj su se vodile neprekidne borbe. U njoj su se naselili dinarski uskoci ili prebezi, koji su tukli i suzbijali turske osvajače i dopirali čak u Bosnu. Uskoci su bili branioci jadranskog primorja koje su držali Mlečići kao što su dinarski doseljenici i starinci u predelima Vojne granice štitili austrisko zemljište.
Zagora je bila samo jedan, istina najprostraniji deo onoga pojasa jadranskih zemalja koji se bez prekida nastavljao od Crne Gore do Like i čije je celokupno stanovništvo činilo živi bedem protivu Turaka iz zaleđa. To je bila neka vrsta karsne tvrđave koju su čuvali dinarski doseljenici, u čijem je mentalitetu, koji je bio u osnovi isti, ipak bilo nekih razlika. On se je razvijao u smislu nacionalne nezavisnosti u Crnoj Gori. U Lici i u Zagori su se naprotiv retko mogle ispoljiti težnje za nezavisnošću: njihovo je stanovništvo silom prilika bilo primorano da se stavi u službu Austrije ili Mletaka i da im daje pandure i najamnike. I turska vlast i turski uticaji se nisu mogli održati u ovoj zoni vekovnih i ogorčenih borbi.
Cela je Zagora od Rijeke do Boke Kotorske, počevši od kraja 15. veka postala zonom uskoka i hajduka. Mlečići su uspeli da u dalmatinskoj Zagori organizuju pandurske čete, kojima su na čelu bili najistaknutiji uskoci. Već su početkom 16. veka bile čuvene čete iz Klisa kod Splita. Najpoznatiji su bili senjski uskoci sa kvarnerskog primorja, kao i oni iz Ravnih Kotara, kod Zadra. Boka Kotorska, odvojena Crnom Gorom od turske oblasti, bila je manje izložena, ali su podvizi risanskih uskoka ravni podvizima ostalih. Hajdučke čete, koje su vršile česte i daleke upade na tursko zemljište, bile su preplavile Zagoru i susedne bosansko-hercegovačke planine. Poprečni putevi nisu bili nimalo sigurni. Hvatani su begovi, karavani i novac prikupljen od poreza; ništa nije moglo proći a da se ne sukobi sa četama. Ovo doba opšte nesigurnosti trajalo je dugo i ostavilo je tragova u narodnoj duši. Smelost, junaštvo, požrtvovanost, lični ponos i čast čete, sve su se ove osobine razvile do najvišega stupnja.
U toku vekova su naročito cenjeni telesna snaga, postojanost i hrabrost.-Uskočke pesme slave ljude „koji su odgajeni bez kolevke na sestrinim rukama“; one koji spavajući pod drvetom „tako snažno dišu da se grane sa drveta nijaju“, one ,,koji laki kao jelen mogu stići i uteći“. Hajduk u četi je morao biti u stanju da podnosi muke svakojake. Bila je sramota jadikovati čak i kad je neko smrtno ranjen. Hajduk je morao disciplinovati svoju hrabrost, tako da je smeo na „zapetu pušku udariti“, kako pesma kaže. Pre nego bi se četa konačno obrazovala harambaša jasno opiše novim članovima muke na koje Turci stavljaju hajduke. Pesma kazuje, kako je jednoga dana neki harambaša, da bi prikazao kakve su to muke, oderao matorog jarca i pustio ga da pobegne u borovu šumu. Mogu se zamisliti bol i vrečanje ranjene životinje prilikom dodira sa bodljama borovih četina. Ne jedan od članova čete izgubio bi usled toga hrabrost. U graničnim krajevima bosanskim su Turci imali običaj da ne ubiju hajduka pre nego ga metnu na muke. Najpre su mu lomili ruke i noge, zatim su mu vadili oči.
Viteški hajduci nisu odmah ubijali zarobljene Turke. Opraštali su im život, da bi mogli pričati o njihovim delima: ,,Ne laži, kaži istinu o onome što se desilo, a ja ti opraštam život koji sam u ljutome boju zadobio“. Dvoboji su bili česti, i to zbog beznačajnih stvari. Kakvog bega, čuvenog sa velike hrabrosti, hajduk je čikao da se ogledaju. Borbe su se često vodile jedino da bi se oprobalo kakvo novo ratno lukavstvo. Otmica žena od Turaka i od samih hajduka dovodila je često do beskrajnih borbi i dvoboja. Ljubav prema kakvoj lepoj devojci izazivala je strašno suparništvo među zaljubljenima.
Glavni je zadatak hajduka i uskoka bio u tome da čuvaju granice Zagore i da štite raju, svoje sunarodnike težake, od Turaka. Mirni seljaci su visoko cenili ovu uslugu. Još i danas Zagorci smatraju za čast imati za pretka nekog hajduka. Imena i dela najistaknutijih i danas su dobro poznata, naročito Stojana Jankovića, Ilije Smiljanića, Sinobada, Nakića i drugih. U nekim krajevima (osobito u Bukovici) ljudi i danas nose staro hajdučko odelo.
U uskočkim pesmama i u zagorskim predanjima nema pohvale koja bi išla u prilog Mlečića. Očevidno je, da su oni, kao hrišćani, radije gledani nego Turci. Trpeli su ih, ali se njihov karakter i njihovi skriveni načini nisu dopadali ovim viteškim i velikodušnim ljudima. Pesma opominje, da valja uvek biti na oprezi, jer su Mlečići „stare varalice“. Nije se moglo razviti ni uzajamno poverenje, utoliko manje što su dinarski doseljenici bili zadahnuti nacionalnim idealom. „Doseljenici su, kaže Emil Oman (pomen. delo, s. 16) zaista dolazila sa svojim uspomenama i širili su ih; poznato je, da se srpska srednjovekovna vlastela, koju su Turci lišili imanja nastanila u Dubrovniku sa svojom pratnjom, među kojom beše guslara koji pevahu o slavi srpskih junaka. Bilo od ovih guslara bilo od drugih, glavno je, da je u 16. veku već po celoj Dalmaciji znanje o tome bilo rašireno“. Pravoslavni doseljenici su kotlini između Drniša i Knina u dalmatinskoj Zagori dali ime Kosovo, ime polja na kome je bila čuvena bitka. Na tome se Kosovu svi zagorski Srbi skupljaju 15/28 juna svake godine. U jednom izveštaju mletačkog guvernera u Splitu, 1574 god., reč je o podeli životnih namirnica stanovništvu: jedan stari, slepi uskok, koga vodi unuka, vraća se s onim što je dobio pevajući pesmu o Kraljeviću Marku a narod je u horu prihvata: svi su je znali[viii]. U pesmama koje slave uskoke jasno se kazuje, da se oni bore „za krst časni i slobodu zlatnu“. Andrija Kačić-Miošić, poznati katolički sveštenik u 18. veku, rodom iz okoline Makarske, ide još dalje. Njegova zbirka narodnih pesama je prava nastava o srpskim legendama i o srpskom rodoljublju, a mnogobrojna izdanja ove zbirke su dokaz njenog uticaja. U njoj su ispričana dela zagorskih uskoka i cela srpsko -hrvatska istorija. Četiri veka mletačke vladavine nisu niukoliko oslabili narodni ideal. Demokratska osećanja 19. veka su ga još pojačala: i tako Zagora, kao i Šumadija, spada među oblasti sa najrazvijenijom nacionalnom svešću. Često sam bio iznenađen nailazeći u najzabačenijim zagorskim selima na seljake koji su u srpsko-hrvatskim novinama pratili sve događaje koji su se dešavali u Srbiji i koji su bili gotovi na sve žrtve za narodno ujedinjenje. Neki od najistaknutijih pretstavnika srpsko-hrvatskog jedinstva su rodom iz Zagore: Pavlinović, Sava Bjelanović kao i veliki narodni vajar, Meštrović.
I kod katolika kao i kod pravoslavnih je bila vrlo znatna verska snošljivost. U Srednjem veku su mirno živeli jedni pored drugih. Turska najezda, koja je pravoslavne odvela čak u severnu Dalmaciju, još je više učvrstila ovu solidarnost. Udruženi u uskočkim četama i katolici i pravoslavni su se vekovima borili protivu Turaka, svoga zajedničkog neprijatelja. Ima interesantnih primera ove snošljivosti. Katolici praznuju mnoge čisto pravoslavne svece i radi njih poste; to isto rade i pravoslavni i još prisustvuju molitvama katoličkih sveštenika. Kašto su pravoslavni, kad nisu imali svoje crkve, godinama posećivali katoličke. Ali ova verska trpeljivost ne isključuje potsmevanja, koja su posledica živog duha kod ovoga naroda. Štaviše među njima dolazi do sukoba, sličnih sukoba koji se dešavaju između stranaka.
Ovo su osobine stanovništva dalmatinske Zagore. Stanovnici Boke Kotorske, Bokelji, unekoliko se od njih razlikuju.
#####
Gorski Kotar je planinska regija, mahom kraško polje, na severozapadu republike Hrvatske. Obuhvata površinu od 1270km², od čega se čak 63% površine nalazi pod šumom, na kojoj, prema popisu iz 2001. godine, živi oko 27.000 stanovnika u 342 naseljena mesta, što ovu oblast smešta među slabo naseljene sa gustinom od 21.2 stanovnika po kilometru kvadratnom. Okvirne granice oblasti čini vododelnica Jadranskog i Crnomorskog (Savskog) sliva prema jugozapadu odnosno Kvarnerima, državna granica prema republici Sloveniji na severozapadu odnosno doline Čabranke i Kupe na severu do Severina, zatim od Severina oko Ogulinskog polja do Hreljina i Modruša na istoku, dok se Gorski kotar na jugu graniči sa Likom. Cela oblast je pogodna za razvoj turizma jer nudi svežu planinsku klimu, ali i blizinu jadranskih letovališta, pa je tako moguće prepodne se skijati u Gorskom kotaru, a popodne se kupati u Jadranskom moru. U ovoj oblasti se nalazi nacionalni park Risnjak, kao i jezera Lokvarsko (2.1km²) i Bajer (1.2km²). Najviši vrh ove regije je Bjelolasica sa 1534m nmv, posle koje slede Risnjak (1528m nmv), Snježnik (1506m nmv) i Viševica (1428m nmv), a u njoj se nalaze i planine Risnjak, Velika i Mala Kapela. Najveći grad ove oblasti i njeno središte je varošica Delnice sa 4.454 stanovnika, a pored nje u oblasti se izdvajaju i mestašca:
Begovo Razdolje (najviše naselje u Hrvatskoj na 1076m nmv)
Brod Moravice
Brod na Kupi
Vrbovsko
Lokve
Srpske Moravice
Mrkopalj
Ravna Gora
Skrad
Fužine
Crni Lug
Čabar (kod koga se nalaze ostaci rimskog bedema)
Zbornik matice srpske iz Novog Sada
Položaj pravoslavne crkve u Dalmaciji,Sion 1875
VELIKA LAŽ DA SU DUBROVČANI HRVATI
Bilo bi zanimljivo da Vatikan objasni svoje hrišćanstvo i ljubav prema ljudima, svojim stavom prema Srbima i srpskom šizmatizmu“, kaže istoričar Jeremija D. Mitrović, podsećajući kako je jedan kaluđer sa Zapada, u 14. veku pisao “ kako Srbi jesu divlji narod koji jede svoju decu“, a u 18. veku zadarski nadbiskup kaže kako „divlji Srbi laju na nebo“, pa nije ni čudo kako jedan Pavelićev novinar, koji je objavljivao tekstove o tome da će granica Bugarske i Hrvatske ići dolinom Južne Morave, u Tuđmanovoj Hrvatskoj ponovo razvija svoje stare ideje.
Istoričar Jeremija D. Mitrović danas provodi mirne ali i radne penzionerske dane u Beogradu. Ožiljci vremena i nevolja koje je prošao nisu, na sreću, ostavile dubljeg traga. LJubazno se odazivajući molbi „Srpskog nasleđa“ da kaže nešto o prohujalim danima istoričar Mitrović besedi:
„Sudbina srpskog naroda nije se mnogo menjala kroz istoriju od vremena njegove propasti u 14. i 15. veku. Borba Srba u potonjem periodu robovanja tekla je u dva pravca. Jedan – na očuvanju časti pod okupatorom i drugi – na očuvanju pravoslavne vere.
Inače, izraz srpski narod prvi put pominje se u Hilandarskoj povelji Stefana Nemanje s kraja 12. veka i kroz istoriju se taj izraz vrlo poštuje i rado se gubi život za očuvanje srpskog naroda, srpskog jezika i pravoslavne vere. Mislim da otuda dolazi toliko buntovništva u Srba protiv Otomanskog carstva, koje je bilo namerilo da pokori čak i Beč. Otuda i srpska upornost da i na verskom prostoru očuva svoje srpstvo – odupirući se istom upornošću i Istanbulu i Vatikanu.
Vatikan je uspeo da na svim kontinentima naturi katoličanstvo priznajući mu grubi feudalni poredak – uobraženost i nakićenost verskih vlastodržaca počev sa najvišeg mesta, a da vekovima nije mogao da ispred svojih vrata, na istočnoj obali Jadrana, uništi srpsko pravoslavlje i obrazuje ona katolička jezgra koja su postavili kod Nemaca, Francuza, Italijana, Hrvata, Poljaka, Iraca…
U toj nevolji sa Srbima prvo se pokušalo sa pridobijanjem za katoličku crkvu sa srpskom oznakom. Kada se sa tim nije uspelo ili samo delimično uspelo onda je Vatikan u celosti pridobijene Hrvate za katoličanstvo i pojedine povodljive Srbe proglašavao jednom nacijom – hrvatskom i tako stvarao na zapadnom Balkanu jedan čvrst katoličko-hrvatski sistem koji je vekovima sve upornije upućivan protiv Srba.
Hrvatska narodna masa nije imala otpornost koju je imala srpska masa. Zato su hrvatski istaknuti feudalci i u potonjim vremenima intelektualci lako naturali kao naučnu istinu niz laži protiv Srba: kao da su stari Dubrovčani Hrvati; kao da su Hrvati sve od Neretve pa prema Albaniji (prema nekima čak do Drača); da su svi pravoslavci u stvari Hrvati – ne samo oni u Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori već i u Srbiji. Zato je pred Drugi svetski rat mogla da bude objavljena neka vrsta Enciklopedije bosanskih Hrvata muslimana sa nekoliko stotina fotografija nazovi Hrvata, muslimana među kojima su bila čak i braća srpskog patrijarha Makarija Sokolovića, koji su se odrekli srpstva i prešli u muhamedanstvo. Nije ni čudo što je jedan Pavelićev novinar 1941. i 1942. godine napisao u ustaškim novinama da će granice buduće velike Hrvatske i velike Bugarske ići Južnom Moravom. Tom istom čoveku sada je predsednik Hrvatske dozvolio da, pod stare dane, obnavlja svoju ideju i svoje stare napise o istoj temi.
Zbog tako čvrstog protivsrpskog stava Hrvata, a u vekovnom savezništvu sa Germanima sve do današnjih zbivanja, Hrvati na Balkanu ne mogu da budu u bliskoj saradnji ni sa Srbima ni sa ostalim narodima. To potvrđuje i preokret jednog Franje Račkog, hrvatskog istoričara i prvog predsednika Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti, da pred samu smrt požuri u Dubrovnik, gde se prilikom podizanja spomenika Ivanu Gunduliću hrvatstvo Dubrovčana uzdizalo do neba i da sa te proslave on produžava da pozdravi osnivanje Kotorske hrvatske opštine.
Kakvom hrišćanskom naklonošću je Vatikan gledao na Srbe i njihovo pravoslavlje vidi se i iz činjenice da se nije samo u hrvatskom katolicizmu sa severa gledalo jedno borbeno jezgro protiv šizmatika, već je i sa juga stvarano slično jezgro. Reč je o pokatoličavanju Arbanasa, koji su sve vidnije pristajali uz tursku vlast i postajali sve oštrija snaga protiv Srba. Vatikan je, naime, u pokatoličenim Arbanasima tražio protivsrpskog saveznika, a ne saveznika koji bi bio udružen sa Srbima, pogodan za borbu protiv islamskog nadiranja: Takvom stavu Vatikana odgovarao je i onaj pokolj Srba u severnoj Albaniji (Skadar – Đakovica) još 1574. od strane sve izraženijih srpskih protivnika Albanaca. Srbi, tako pritisnuti hrvatsko-arbanaškim makazama u službi Vatikana trpe istu nevolju kroz vekove, pa smo i danas svedoci te hrvatsko-arbanaške saradnje u razbijanju srpstva. Za svu svetsku javnost, a naročito za zapadni svet koji danas tako glasno trubi protiv Srba, bilo bi veoma interesantno kako Vatikan to svoje hrišćanstvo i tu Hristovu ljubav prema ljudskom rodu objašnjava svojim stavom prema Srbima i srpskom šizmatizmu. Ono što je jedan kaluđer sa Zapada pisao početkom još 14. veka kako su Srbi „divlji narod i jedu svoju decu“ tako se ta vatikanska instinoljubivost ponovila u 18. veku, kada je zadarski nadbiskup Zmajević pisao protiv pravoslavnih Srba – Dalmatinaca i pred licem širioca i čuavar Hristove nauke rimskog pape bogoljubivo pisao da „divlji Srbi laju na nebo“. Da li su kasnije ustaše i sadašnje njihove nastavljače izmislili nešto čovečnije i hristoljubivije za Srbe?
To objašnjenje od strane Vatikana ne bi koristilo samo zapadnim političarima i istoričarima već bi i ne malom broju naših ljudi otvorilo oči da bi jasnije sagledali današnji položaj Srba.
Izvor: Srpsko nasledje
POKRET SRBA KATOLIKA I SRPSKI POKRET
U DUBROVNIKU KRAJEM XIX VEKA
„Kao otok sred mletačkog zemljišta postojaše od starine obrtna i trgovačka republika srpska Dubrovnik.“ (Medo Pucić, 1867)
Sažetak: Srbi katolici bili su nosioci srpske narodne misli u Dubrovniku u XIX veku i značajan činilac srpskog naroda. Otvoreno su se borili protiv poricanja o postojanju srpstva u Dubrovniku, smatrajući da je jedno vera a drugo narodnost. U Dubrovniku je bila stvorena praksa da se niko u grad ne prima za stalnog žitelja ako ne usvoji pravilo katoličke crkve. Pokatoličeni pravoslavni Srbi ostajali su i dalje Srbi, čuvajući svoju tradiciju i svoje običaje. Srpska obeležja u Dubrovniku mogu se pronaći svuda: u pesmama Srba Dubrovčana, u štampi koja je objavljena u XIX veku i početkom XX veka, u društvima koja su osnovana, u jeziku i književnosti starih Dubrovčana. Dubrovačka književnost po svom nacionalnom karakteru bila je srpska većim svojim delom. Pisana je štokavskim dijalektom pre nego što je taj dijalekat postao osnovica književnog jezika Srba.
Istina o narodnosnoj opredeljenosti starih Dubrovčana može se videti iz stavova i svedočenja javnih i kulturih ličnosti Dubrovnika, naročito u periodu buđenja nacionalne svesti kod Srba. Srpska obeležja u Dubrovačkoj republici mogu se pronaći svuda: u pesmama Srba Dubrovčana, u štampi koja je objavljena u Dubrovniku u XIX veku i početkom XX veka, u društvima koja su osnovana, u jeziku i književnosti starih Dubrovčana. Posmatrajući jedan širi period zbivanja može se zaključiti da u prelomnim trenucima istorije nije uvek pobeđivala mudrost pa je često nastajao nepremostiv jaz između stanovnika Dubrovačke republike koji su bili različite nacionalnosti. Pokatoličeni pravoslavni Srbi u Dubrovniku ostajali su i dalje Srbi, čuvajući I svoju tradiciju i svoje običaje. Srbi katolici bili su nosioci srpske narodne misli u Dubrovniku u XIX veku i značajan činilac srpskog naroda. Smatrali su sebe ogrankom rastrzanog slovenskog naroda koji je govorio srpsko-dubrovački jezik. Otvoreno su se borili protiv poricanja o postojanju Srpstva u Dubrovniku, smatrajući da je jedno vera a drugo narodnost.
Već sa primanjem hrišćanstva Sloveni su bili podeljeni na uticaj istočne Pravoslavne crkve i zapadne Rimokatoličke. Srbi u Dalmaciju i Hrvatskoj još od starine kao i oni potisnuti iz unutrašnjosti Balkana u vreme najezde Turaka, obrazovali su vojnu granicu između Turske, s jedne strane, I Austrije i Mletačke Republike, s druge strane. Od tog vremena pa sve do pada Mletačke republike 1796. Srbima na ovim područjima bilo je zabranjeno da se mole, da otvaraju svoje škole i osnivaju svoja društva, jer katolička crkva je vodila glavnu reč a umetničko stvaranje i sve vrste književnosti počivale su na njenoj dogmi. Austrija tj. Austro-Ugarska imala je od 1867. imeperijalističke težnje prema Balkanu pa je negovala hrvatstvo tamo gde ga nije bilo I širila sve veću srbofobiju. Jeremija Mitrović u delu Srpstvo Dubrovnika govori o podeli između istočnog i zapadnog dela hrišćanske crkve na pravoslavni Istok i katolički Zapad. „Na tom području Srbi su zauzeli prostor s obe strane one prvobitne celine, ali su većim delom sačuvali svoju narodnost i versku celinu okrećući se pravoslavnom Istoku i izdržavajući udare svih talasa i s jedne i s druge strane. Narodnosna postojanost Srba, iako ne uvek, izdržavala je izvesno versko osipanje pod udarom sa obe strane, što se vidi iz narodnosne svesti Srba katolika i Srba muhamedanaca, kojima sve do naših dana druga vera nije oduzela zajedničku tradiciju, zajednički jezik i svest o srpskoj zemlji.”1 U XVII veku Vatikan je štampao ćirilične crkvene knjige za vernike ćiriličnog područja. Bez obzira na dešavanja, sastav stanovništva i istorijska zbivanja, u jeku borbi i političkih previranja Dubrovnik je vekovima ostajao slobodan i samostalan grad-država zahvaljujući mentalitetu i mudrosti njegovih građana. Stalno je materijalno jačao i kulturno se uzdizao boreći se za očuvanje svoje slobode. Dubrovčani su uvek znali mudro da izaberu zaštitnika kome će izvesna materijalna naknada biti znak odanosti ovog grada.
Postoje dokumenta o tome da je od srpskih vladara, koji su mu bili u zaleđu, Dubrovnik nešto dobio na dar a nešto kupio. Okolina je dugo pripadala istočnoj crkvi. Za Ston i Rat Dubrovnik je davao novčani prilog kaluđerima srpskim, koji su se povukli u Svetu goru. Dubrovčani su veoma važan korak učinili 1333. kupovinom Pelješca, gde su stanovnici pre dubrovačke kupnje bili pravoslavne vere, a po jeziku, običajima i nošnji bili su srpske narodnosti. Većina krajeva dubrovačke oblasti kasnije se polatinila, ali ako zađemo duboko u prošlost, pronaći ćemo svuda srpske korene. Konavljani su u staro doba imali oženjene popove, kao što je po istočnom obredu, a ženu su nazivali popadijom. Kasnije i kada su usvojili latinske običaje, popadijom su zvali majku, sestru i službenicu popovu. Ostala su i krštena imena: Jovo, Vuko, Nikac, zatim stari srpski natpisi na grobovima u Popovićima, na Vignjima, u Lovornu; ostalo je krsno ime: Nikoljdan, Miholjdan, Mitrovdan, Lazareva subota. Sve do XIX veka ostala su sačuvana imena brda, dolina, običaji i srpska nošnja. Iz tog perioda ima i povelja pisanih ćirilicom. U Konavlima su se oduvek čule gusle i narodne pesme, mahom i u svoj dubrovačkoj okolini, što je poznato srpsko narodno obeležje.
Svadba se vršila po srpskim običajima. Na osnovu svega toga može se videti da okolina dubrovačka, iako je prešla na katoličanstvo, nije prestala biti srpskom jer kako su govorili upravo znameniti Dubrovčani koji su bili katoličke vere „baška vjera baška narodnost“. Uostalom pravoslavnoj crkvi pripadaju i grčka i bugarska i rumunska crkva. To bi morali razumeti duhovne vlasti i jedne i druge vere jer Srbi katolici, iako su bili zaneseni za svoju srpsku narodnost, isto toliko držali su i do vere katoličke.
U Dubrovniku je bila stvorena praksa da se „niko u grad ne prima za stalnog žitelja ako ne usvoji pravilo katoličke crkve. Pri tome se narodnost nije menjala kao što je to bilo kasnije u Hrvatskoj, jer u Dubrovniku je živeo isti narod kao i u okolini mu, iako razdvojen u dve crkve. Pokatoličeni pravoslavni Srbi u Dubrovniku ostajali su i dalje Srbi, čuvajući i svoju tradiciju i svoje običaje.“2 Nazivi svetaca i praznika bili su kao u ostalim delovima srpskoga naroda (Ivanjdan, Lučindan, Petrovdan, Krstovdan), isti običaji bili su za Božić, Đurđevdan, na isti način su sekli badnjak. Dubrovački biskup Mato Vodipić3 u svom romanu Marija Konavoka objavljenom u Zagrebu 1893. piše da je slava divan običaj i da se „uz veselje pije u slavu božju kao kod svih Srba, a napija se obično do pete čaše. One krsne zdravice, kako ih je i Vuk zabeležio, i danas se obavezno izgovaraju uz veselje, naročito na slavskom gošćenju. Uz živu srpsku tradiciju vezanu za pravoslavnu veru i prošlost čuvala se i hercegovačka nošnja pa je dubrovački nadbiskup morao da preduzima posebne mere protiv sveštenih lica koja nisu htela da odbace poznatu hercegovačku kapu.4 Čuvao se narodni duh, narodna književnost, junačke i lirske pesme, pevanje uz gusle, pa se tragovi osećaju i u delima mnogih dubrovačkih pisaca. Obično se tvrdi kako je Matija Ban5 sa Medom Pucićem6 u burnim godinama 1848/49. dubrvačko slovinstvo preimenovao u srpstvo, a zanemaruje se činjenica da je dubrovačko slovinstvo uglavnom značilo što i srpstvo, sa onim nasleđem iz zaleđa, i da je u stvari tada samo dobilo svoje pravo ime.
Važno pitanje koje zanima mnoge naučnike danas jeste kako je nestalo srpsko ime u tim krajevima. Republika dubrovačka kad bi stekla koji kraj, odmah bi nastojala da tamošnji puk preokrene na latinstvo. No kako su Srbi ne samo narodnost nego i veru zvali srpskom, trebalo je to prekinuti, jer je nastupalo drugo verovanje, koje nije bilo srpsko. Pošto se ime srpsko pritajilo u verskom smislu, iščezlo je malo po malo i u narodnom. Nije još uvek bilo drugog narodnog imena, a za jezik je ostao naziv naški, kako se u puku (uz srpski) i pre zvao. Da je u to vreme u tim krajevima bilo poznato hrvatsko ime, tada bi verovatno ostalo u narodu. Dokaz o tome da je tu živeo srpski narod i da je jezik kojim Dubrovčani govore srpski može se tražiti u Srpskim spomenicima Meda Pucića, Miklošićevoj Monumenta serbica, u istorijama Kalaja i Majkova, u delima Račkog, Matkovića, Kukuljevića, Nodila itd. Književnici su koristili naziv slovenski zato što je sinonim za srpski.
Sve dok ih niko nije ugrožavao, Dubrovačani su bili samo Dubrovčani a u XIX veku počela se buditi nacionalna svest srpska i hrvatska. Kako Srbi Dubrovčani nisu dozvoljavali da njihovo katoličansto sputava njihovo narodnosno osećanje dobro se vidi u njihovom protestu Vatikanu 1901. kad je papa Lav XIII bulom Slavorum Gentem, Zavod sv. Jeronima u Rimu, nazvao hrvatskim7 ceneći dubrovačko katoličanstvo, koje je pokazalo čvrstinu kroz vekove. Vatikan je usvojio protest Srba Dubrovčana katolika i uklonio naziv hrvatski iz Zavoda. Ova odluka izazvala je nezadovoljstvo u redovima Srba katolika gde god da su živeli. U jednom delu srpske štampe pokušali su da donošenje vatikanske odluke o pripadnosti Svetojeronimskog zavoda pripišu đakovačkom biskupu Štrosmajeru.8 Milutinović objašnjava da ova tvrđenja ne odgovaraju istorijskoj istini jer je Štrosmajer bio prijateljski raspoložen prema Srbima katolicima a da je organizator rimske propagande u južnoslovenskim zemljama bio Josip Štadler. Barski arcibiskup Šime Milanović i tadašnji ministar pravde Lujo Vojnović9 uložili su protest protiv nepravde nanesene Crnoj Gori kod Vatikana. Papa ih je ljubazno primio i rekao da će ispuniti obećanje. U odgovoru je stajalo da im namera nipošto nije bila da vređaju katoličke Srbe već da je grešku „učinilo lice, kome je stvar bila povjerena, nazvavši pogrešno sve jugoslovenske katolike Hrvatima.“10
Nakon dugih pregovora i savetovanja Vatikan je popustio i 8. marta 1902. predstavnik Vatikana, kardinal Mario Rampola i poslanik Crne Gore Lujo Vojnović potpisali su sporazum kojim je ukinut naziv pro croatica gente i zamenjen nazivom Collegium Hieronymianum Illyricorum….pro slavis meridionalibus; barskom nadbiskupu potvrđena je titula Primas Serbiae i odobreno je učenje srpskog jezika i ćirilice.11 Najviše interesovanja za ovaj događaj pokazali su sami Srbi Dubrovčani. Antun Fabris,12 jedan od vodećih političkih predstavnika primorskih Srba katolika, u uvodniku Dubrovnika piše da je svetojeronimski spor trajao punih sedam meseci. „Ovoliko trajanje njegovo pokazuje, da to ne bijaše čista vjersko-crkvena stvar, već da se je pod plaštom vjere i crkve skrivao narodni šovinizam i neprijateljska struja protiv slobode i samoopredjeljenja srpskoga naroda na Balkanu (…) Protiv takvoga nedjela bješe jednodušno ustalo cjelokupo srpsko javno mnijenje plamenijem prosvjedima; tomu se je prosvjedu zatim pridružila i diplomacija Crne Gore, potpomognuta vladom bratske Srbije, da kod sv. Stolice izvojšti ne samo zadovoljštinu već i pravo srpskomu imenu i srpskomu narodu na Svetojeronimski zavod.13 U jednom telegramu Dubrovčanima, iz 1903. papa im se obraća – Srbima katolicima. 14
U vreme kada su se Srbi i Hrvati borili protiv italijanaša oformili su zajednički Narodnu stranku. Dalmatinski Srbi su zajedno sa Hrvatima tražili ujedinjenje Dalmacije sa Slavonijom i Hrvatskom. Srbi su bili uvereni da je hercegovačka buna znak za ujedinjenje Bosne i Hercegovine sa Srbijom. Posle austrijske okupacije Bosne i Hercegovine 1879. dotadašnji zajedniči politički organ Hrvata i Srba na primorju Narodni list, prestaje biti organ Srba. Oni se izdvajaju u zasebnu stranku Srpsku narodnu stranku. U Zadru 1880. počinje borba za očuvanje srpskog imena. Srbi u Zadru pokreću list Srpski list odnosno od 1888. Srpski glas. Srbi i Hrvati razišli su se zbog pitanja buduće nacionalne države da li u okviru Habzburške monarhije ili u ujedinjenju van nje, pa „izbija politički srpski pokret na površinu, bez obzira na veru“15. Iako su dubrovački Srbi bili protiv saradnje sa autonomašima prihvatili su je, procenivši da je bolje to nego se prepustiti Hrvatima. Pred opštinske izbore u Dubrovniku 1890. napavili su koaliciju od predstavnika Srpske narodne stranke, grupe nezavisnih građana i autonomaša kao svog kandidata istakli su grofa Frana Gondolu. Izdali su i proglas građanima Dubrovnika u kojem se osuđuje nastojanje Hrvatske narodne stranke da pohrvati Dubrovnik. Na tadašnjim izborima pobedila je koalicija i na čelo dubrovačke opštine došao je Gondola.
Program Srpske narodne stranke prilično se poklapao sa Programom lista Glas Dubrovački. Međutim dok je Srpska narodna stranka sarađivala sa autonomašima pristalice lista Glas dubrovački bili su protiv razvoja italijanskih autonomaša kao političke stranke. Časopis Glas Dubrovački pokrenulo je pet Dubrovčana, Srba katolika (Mate Šarić, Anton Puljezi, Vlaho Matijević, Nikša Gradi i Antun Vršić). Napravili su nacrt u kojem kažu:
Dubrovčani dole potpisani tvrdo uvjereni da su dužni:
I Javit otvoreno kako, osjećajući da su Srbi neće se nikad sliti ni pritopiti u Hrvate, premda su spravni u neopredeljenoj budućnosti, stupiti š njima u kakvu čim zajendicu.
II Ostat u državnoj svezi, koja obstoji s ove strane Litve, te borit se složno sa ostalim Slavenima suprot Nijemcu za ukinuće dualizma i da se uvede u federativni sistem.
III Opirat se dosljedno svakoj težnji ma kog državnopravnog združenja sa Hrvatskom.
IV Opirat se svakom daljem opstojanju i razvoju talijanskim autonomaša kano političke stranke.
V Opirat se svom silom svakom širenju upliva budi njemačkog budi mađarskog u zaposjednutim zemljama na Balkanu. 16
U knjizi Izabrani članci Antuna Fabrisa H. Barić u svom predgovoru piše i da se u Srbiji srpstvo primorskih katolika vezuje za srpski omladinski pokret osamdesetih godina u Dubrovniku a da je dubrovački pokret toga vremena politički jasno formulisao staru nasleđenu narodnu srpsku misao jer je posle pobede na izborima 1890. jasno i konkretno afirmisao političkoj javnosti južnoslovensku misao da „Hrvat i Srb neće više reći katolik i pravoslavni i da se hrvatska i srpska stranka ne dijeli više po vjeri, barem u Dalmaciji“ kao što je u to vreme priznavao onda najugledniji hrvatski list, zagrebački Obzor karakterišući tu pojavu „kao fakat od velikih konsekvencija za našu narodnu budućnost (1890, br. 198)“.17 H. Barić smatra da se nisu osamdesetih godina „prvi put katolici oglasili Srbima“ kao što piše P. Popović, jedan od retkih Srbijanaca koji su početkom XX veka pisali o problemu složenih srpsko-hrvatskih odnosa i o katoličkom srpstvu na Primorju. Već šezdesetih godina XIX veka narodni preporod u Dubrovniku imao je „pod tradicionalnim imenom Slovinstva izrazito srpsko obeležje“.18 Barić ističe da je srpski pokret u Dubrovniku samo „prirodna rezultanta svega onoga što stari grad sv. Vlaha vezuje sa njegovim srpskim zaleđem: i njegova istorija, i geografski položaj njegov, i poreklo pretežnog dela starog stanovništva njegovog – srpskih Neretljana i Zahumljana, i dijalekat kojim Dubrovčani govore. Uostalom i Milan Rešetar je pokazao da je jezik slovenske dubrovačke kancelarije od XIII do XV veka bio „nesumnjivo jezik njegove hercegovačke pozadine, a ako izvesne crte dubrovačkog dialekta dodaju čakavske osobine, to se, kako je lepo formulisao Belić, ima objasniti uticajem naseljenika iz udaljenijih hrvatskih krajeva na formiranje govora čija je osnovica hercegovačka. Nesumljivo je, međutim, da je glavni priliv slovenskog elementa u romanski Dubrovnik – čiji je stari romanski govor vegetirao još i pod kraj 15. veka – bio srpski.“19 Barić podseća da su Dubrovačani jezik zvali slovenski, dubrovački ili naški (kao Gundulić) a srpsko ili hrvatsko ime upotrebljavali su prema nazivanju jezika lica kojima su se obraćali. Kod Marina Držića u komediji Dundo Maroje među likovima koji su komični publici Dubrovnika zato što govore tuđim jezikom jeste i Hrvat Gulisav koji je govorio dijalektom iz okoline Senja. Pisci dubrovački nazivali su svoj jezik naški ili slovinski „koje je ime s početka značilo samo srpski; a polagano se razvilo kao ime jezika sviju našijeh plemena na jugu, pa kasnije kao sveslovenski naziv jezika, a po tome se namijenilo i stranijem narodima, pa čak izvan Evrope. No slovinski je sinonim srpskomu i eto dokaza.“20
Pominjući kralja Milutina Đura Daničić kaže da je kralj išao po svoj grčkoj i slovenskoj zemlji njegovoj. Pisar dubrovačke republike potpisao se još 1364. kao diak srpski a to je kasnije prevedeno na slovinski. Iz verskih razloga Dubrovčanima je dobro došao taj naziv slovinski za književni štokavsko-jekavski govor, koji je menjao naziv srpski. Osim toga srpsko ime bilo je i vezano za državu a Dubrovčani se nisu hteli pretopiti u državu srpsku.
Krajem XIX veka jačanje srpstva u Dubrovniku bilo je na vrhuncu. Dubrovački književni i kulturni radnici želeli su da u jednoj veoma napetoj situaciji (u vreme okupacije Bosne i Hercegovine i u vreme velike mržnje između ljudi različitih nacija) deluju smirujuće. U okviru tog pokreta delovali su: Dum Ivan Stojanović, Medo i Niko Pucić, Luko Zore, Antun Kazali21, Marko Car22, Jovan Sundečić23, Mato Vodopić i Nikša Gradi. Dubrovačka književnost pisana je štokavskim dijalektom i to pre nego što je taj dijalekat postao osnovica književnog jezika Srba. Dubrovačka literatura po svom nacionalnom karakteru bila je srpska. Osim jezika, Dubrovačane je povezivao i osećaj slovinstva. Jovan Skerlić je smatrao da je Medo Pucić više nego iko učinio na buđenju i razvijanju narodne svesti u Dubrovniku i bio duša srpskog pokreta kod dalmatinskih katolika i centar kruga pisaca i javnih radnika. „Slobodnog i liberalnog duha, odvajajući veru od narodnosti, on je postao ubeđen i oduševljen Srbin. U tom osnovnom srpskom i slovenskom osećanju, zanesen poklonik narodne poezije, on je pevao narodoljubive i slobodoljubive pesme, koje su uticale na mlađi naraštaj u Dalmaciji.“24 Bio je pesnik ali se bavio i političkom delatnošću kao jedan od istaknutih predstavnika i nosilaca narodnog preporoda u Dalmaciji. Poitalijanjeni Srbin Nikola Tomazeo, ukazujući bezbroj puta na svoje srpstvo, veliki deo svog književnog rada posvetio je srpskim narodnim pesmama, a 1849. u Veneciji osnovao katedru srpskog jezika. On kaže: „Nama Srbima narodne pesme su jedina škola iz koje se možemo učiti čistoti jezika kojim je govorila moja mati.“25 U listu Dubrovnik iz 1897, br. 15. Fabris u tekstu Apoteoza Srpstva osuđuje postupak Matice hrvatske zbog pohrvaćivanja srpskih narodnih pesama a Lujo Vojnović u broju 35. objavio je kao prilog listu duže razmatranje o postupcima Jugoslavenske akademije i Matice hrvatske prilikom izdavanja narodnih pesama.
Pokušavajući da smire srpsko-hrvatski spor Srbi Dubrovčani opredeljivali su se sve više za srpsko ime i za srpsku stranku. Tom pokretu pristupili su najširi krugovi: i trgovci, i radnici, i sveštenici katolički.
„U toj dilemi, u pitanju opredeljenja katoličkih Primoraca za hrvatsko ili srpsko ime, značajnu ulogu igrao je i sukob liberalizma sa klerikalnim pravcem pravaške, onda najjače hrvatske stranke na celom Primorju. I zato, dok je fanatičko katoličko sveštenstvo bilo glavni nosilac državnopravaške okviraške misli, liberalizam koji je u ostalom izrazito obeležavao i stari dubrovački srpskoslovenski pokret oko Slovinca (1878-1884) – opredeljivao je protivnu stranku – u srpski tabor. To je razlog što je tad njemu prilazilo ne samo slobodoumno građanstvo, nego i liberalni katolički popovi i fratri, kao Pavlić, Brili, Radovanović, Miljan, Ficov, Murat i crkveni velikodostojnici kao kanonik-dekan stolne crkve Dubrovačke dum Ivan26 Stojanović.“27
U vreme kada su katolički i pravoslavni klerikalci produbljivali jaz između Hrvata i Srba u Dalmaciji Dum Ivan Stojanović, ugledni katolički sveštenik, pisao je: “Srbin sam po porijeklu i po čuvstvu, katolička mi crkva to ne brani, jer je ona univerzalna; kršćanstvo me uči, da ljubim bližnjega, pa ko je bliži od srpskoga naroda? Zvalo bi se ne biti kršćaninom, kad bi se vjere radi od svoga naroda odbio i njegovijem neprijateljem postao.“28 Govoreći u svom delu Dubrovačka književnost o jeziku Dum Ivan Stojanović smatra da isti jezik ukazuje na zajedničko poreklo i tamo gde je isti jezik mora biti ista narodnost. Dubrovčani su komunicirali na više jezika ali najviše su upotrebljavali srpski jezik. Za dubrovčake porodice koje su među sobom pričale na nemačkom i italijanskom postoji pričica. „Kad se koji našinac iz prosta puka usudi govoriti sa svojijem dobrodcem drugijem jezikom, on mu odgovori s nekom porugom: nemoj zaboraviti naški!! A dalje u tekstu se objašnjava da taj naški – kakav je upravo bio ne poznajemo po spomenicima iz starine već po komedijama Držićevim iz 15. i 16. veka. Svi ostali pisali su na književnom jeziku…“29 Dubrovčanima je bilo izuzetno važno da dobro poznaju svoj jezik a dubrovački jezik stvarali su tako što su ga primali od svojih suseda Srba pa ga uglađivali na svoju ruku preko akademija koje su se bavile udešavanjem metra i jezika. Dum Ivan smatra da je jezik dubrovački isto što i toskanski za Italijane, kastilijanski za Špance, pariški za Francuze, i naglašava da je takav i hercegovački za Južne Slovene. Kaže da je „Ovo narečje plod mnogobrojnijeh akademija, crpeno iz hercegovačkog jezika i nadostavljeno starom književnom jeziku dubrovačkome. Taj je jezik hercegovački baš onakav kako ga opisuje Sundečić: „Jezik srpski…zlatni jezik, jezik vila pjevačica, jezik sitni tamburica, gibak, gladak, zvučan, sladak, bogat, jedar, krjepak, vedar, jezik slave, jezik srca…Mi nadostavljamo s naše strane da, kad bude taj jezik još bolje izglađen i izrešetan od akademija, kad nastane novi klasićizam po mitologiji narodnoj, po pričama i po poslovicama narodnijem, i kada se uza sve to upotrijebi još i narječje dubrovačko, i ono pošto se vadi iz staroga klasićizma dubrovačko-dalmatinskoga, onda će biti evropski uglađen jezik u književnosti našijeh potomaka.“30 Stojanović smatra da je jezik dubrovački srpski sa malim razlikama u odnosu na standarni istočnohercegavački govor. On se poziva na Šafarika koji je govorio o Dalmatincima kao o delu srpskog plemena i dodaje da je Engel je korio Zlatarića što jezik u Dalmaciji zove hrvatskim pošto je taj jezik čisto srpski, a ime hrvatsko spominje se samo radi toga što je Dalmacija bila neko vreme u političkim vezama s Hrvatskom radi Ugarske. Getaldi je pisao da je jezik dubrovački više raški nego hrvatski a u fusnoti objašnjava da je Raška bila glavna oblast usred prave Srbije gde su danas Novi Pazar i Toplica pa dodaje da je raški jezik isto što i srpski. Dum Ivan kaže da postoje neke reči koje se nalaze samo u Dubrovniku a usvajajući srpski jezik u dubrovačkoj sredini negovan je i srpski duh ili kako on kaže srpska ćud.
Kada je Antun Fabris počeo da uređuje list Dubrovnik Hrvati su isticali državno-pravnu hrvatsku misao nasuprot srpskoj narodnoj misli. Već 1901. stvorena je klerikalna stranka koja je najvatrenije isticala velikohrvatstvo na čelu sa Antunom Starčevićem. Glavni zadatak lista Dubrovnik bio je borba protiv klerikalizma koji je vodio Južne Slovene tamo gde im nije mesto, kako je Fabris naglašavao. „Rečeno je i ponavlja se vrlo često da je srpski pokret kod katolika na Primorju bio pokret lokalnog karaktera. Nesumnjivo, ali on ima opštenarodni karakter borbe protiv potiranja srpskog imena i srpske narodne misli kod katolika i u ime vere, kada se kod Hrvata srpstvo nije smatralo kao narodnost nego kao konfesija, i kada je srpko-hrvatska borba, zbog toga, a i zbog ‘srpstva od tri prsta’ trebalo da se izlegne u sukob obrijanih i bradatih popova“.31 Pokret primorskih katolika bio je uvek deo celokupnog nacionalno-političkog života srpskog, još od vremena kada je Matija Ban bio glavni poverenik Garašaninov za Dubrovnik i južnu Hercegovinu kao Popović, Tomazeov učitelj za srednju Dalmaciju. U jednom članku objavljenom u Dubrovniku 5. aprila 1899. Fabris piše: „Dvadeset je godina prošlo, otkada je stupila u život nezavisna srpska narodna stranka na Primorju. Imamo pred sobom dvadeset godina srpskoga političkoga života i narodne srpske borbe. I prije toga Srbi su na Primorju ne samo učestvovali u političkom životu naše pokrajine već su što više bili glavna vojska stare narodne stranke. Da nije bilo Srba, koji su očuvali čist kao biser narodni jezik, narodne običaje a što je najglavnije narodni duh, usuđujemo se kazati, da naša pokrajina, to se tiče narodnoga karaktera, ne bi ni iz daleka onako izgledala, kao što je danas…Dvadesetogodišnja borba za srpsko narodno ime i za priznanje političkih prava srpskoga naroda na Primorju produžava se i traje. Ona postaje sve to ogorčenija i žešća. Svaki, ma i najmanji, pravedni srpski uspjeh buni i uznemiruje našu braću-nebraću…U Dubrovniku u domovini Dživa Gundulića i Meda Pucića, gdje bi gotovo svaki kamen znao pripovijedati o nerazriješivim vezama našega grada sa Srpstvom – u Dubrovniku, velimo, na c. Kr. Učiteljskoj školi ne smije se ni spomenuti srpsko ime, s toga su mišljenja i tako rade skoro svi učitelji, pa i onaj, koji je ovijeh dana bio naimenovan za upravitelja. Nama srce puca, kad slušamo pripovijedati učenike rečenoga c. Kr. Zavoda, da se za ime našega naroda i jezika, te svega uopće što se tiče našega naroda, nikada ne čuje ime srpsko…“32
Dakle, nosioci srpske narodne misli u Dubrovniku bili su uglavnom Srbi rimokatolici: Dum Ivan Stojanović, Lujo Vojnović, Luko Zore33 Pero Budmani34, Milan Rešetar35 itd. Jedan od prvih Srba rimokatolika u Dalmaciji Lovro Pavlović, advokat u Makarskoj i narodni poslanik Srpske narodne stranke u Dalmatinskom saboru, pisao je u nizu članaka da su pravoslavni i katolički Srbi jedan kompaktan narod, prirodna celina koja ne teži ni istoku ni zapadu. Lujo Bakotić36, jedan od vođa Srba katolika u Dalmaciji, pisao je da su Srbi katolici osobita dalmatinska pojava i da među njima ima radnika, seljaka ali najviše intelektualaca. Ima ih u celoj Dalmaciji ali najviše u Dubrovniku. „Ističući svoje srpstvo mi nismo pitali ni katoličke ni pravoslavne sveštenike da nam priznaju opravdanost tog svog osvedočenja, jer smo bili uvereni da imamo prava da ga ističemo:“37 Prema njegovim istraživanjima početkom XX veka u Dalmaciji, Boki i Dubrovniku bilo je oko 600.000 stanovnika a od toga 120.000 Srba pravoslavne vere i oko 20-25000 Srba katoličke vere. Srbi katolici nisu bili protivnici srpsko-hrvatskog sporazuma. Borili su se za stvaranje države izvan austrijskih okvira.
Među Srbima katolicima u Dalmaciji bilo je i onih čiji preci su bili pravoslavci. Jedan od njih je Lujo Vojnović, sin Koste Vojnovića, kneza užičkog, akademika i profesora Pravnog fakulteta u Zagrebu. Kosta Milutinović u svom delu O pokretu Srba katolika u Dalmaciji, Dubrovniku i Boki kotorskoj 1848-1914 govori da već sama „imena istaknutih dubrovačkih Srba katolika označavaju čitavu epohu u kulturnoj istoriji ne samo Dubrovnika već i čitavog jugoslovenskog Jadarana“.38 Nikola Tolja u svojoj doktorskoj disertaciji Književno značenje dubrovačkog časopisa „Srđ“ (1902-1908) koja je odbranjena u Zadru 1986. daje spisak Srba katolika među kojima su: Antun Fabris, Matija Ban, Valtazar Bogišić, Luko Zore, Medo Pucić, Niko Pucić39, Nikša Gradi, Pero Budmani, Marko Murat, Vid Vuletić Vukasović, Dum Ivan Stojanović, Kristo Dominković, Lujo Vojnović i dr.
Srpska kulturno-prosvetna društva u Dalmaciji nisu bila podeljena na društva Srba katolika i Srba pravoslavaca. Većina ovih društava bila su zajednička i u njih su bili učlanjeni Srbi oba obreda: Srpska čitaonica (1863) Srpsko pevačko društvo Sloga (1874) Dubrovačko radničko društvo (1874) Dubrovačka građanska muzika (1874) Zadruga Srpkinja Dubrovkinja (1874) Srpska dubrovčka štamparija (1894) Srpska zora (1901) Srpsko gimnastičko društvo Dušan Silni (1907) i Matica srpska – Dubrovnik (1909) koja je širila srpsku prosvetu i nastavu, izdavala knjige, časopise, davala stipendije siromašnim srpskim đacima. Delatnost Matice srpske trajala je samo pet godina. Za to vreme izdala je 16 knjiga a sekretar i glavni organizator bili su Stijepo Knežević i Frano Kulišić, obojica Srbi katolici. Važna baza pokreta Srba katolika bila je Dubrovačka gimnazija a prema istraživanjima Nikole Tolje, među profesorima ove ugledne škole bili su Luko Zore, Antonije Vučetić, Pero Budmani, Vicko Tripković, Stijepo Lucijanović, Mato Zglav – sve Srbi katolici. Prvi almanah koji je izašao u Dubrovniku bio je Dubrovnik cviet narodnog književstva 1849. a pokrenuli su ga Matija Ban i Medo Pucić. Mnogi dubrovački Srbi pisali su za taj list (Niko Pucić, Ivan Kaznačić i dr.). Donosio je ideje o slovinstvu, o zajedničkoj slovenskoj gramatici, rečniku. Prestao je da izlazi već 1852. List Slovinac pokrenut je 1878. a urednik i pokretač bio je Luko Zore a stalni saradnici Medo i Niko Pucić, Marko Car, Mato Vodipić, dum Ivan Stojanović, Nikša Gradi – sve Srbi katolici. Kasnije im se pridružio i Jovan Sundečić, pravoslavni sveštenik. Časopis se zalagao za jedinstvo svih južnih Slovena u vreme kada su bili zaoštreni nacionalni sukobi između Srba i Hrvata i kada Hrvati poriču bilo kakvo srpsko ime. Pokrenuli su ga ljudi koji su se osećali i deklarisali kao Srbi. Slovinac nije bio samo list već kulturno-politički pokret na veoma visokom nivou. „Slovincu je sveta stvar jedinost narodnja; od Varaždina do Bara i od Visa do Timoka jedan je narod koji jednijem te istijem jezikom govori i neprekidno je smješten, što su dvije bilješke karateristične koje čine istovjetnost i jedinost jednog naroda. Na pometnutom prostoru stanuju Srbi i Hrvati koji uz dva krila Slovence i Bugare čine jug Slovenski i ta sva četiri življa najzgodnije nazivamo Slovincima.“40 Najpoznatiji intelektualci, književnici i naučni radnici sarađivali su u Slovincu. Jovan Sundečić pokrenuo je aprila 1863. list Zviezda ali je ugašen već 1864. Oko sebe je okupio Srbe katolike, Srbe pravoslavce i Hrvate. U listu su sarađivali Medo Pucić, Antun Kaznačić41, Stjepan Buzolić. List Gušterica bio je politički list Srba katolika. Režimski organi često su ga cenzurisali. Bio je to list dubrovačkih pristalica dalamatinske Srpske stranke. Izašla su ukupno 24 broja. Formalno je uređivao Jozo Flori a stvarno Nikša Gradi, dubrovački vlastelin. Kada su 1891. Hrvati pokrenuli Crvenu Hrvatsku Dubrovčani osnivaju čuveni časopis Dubrovnik. Prvi broj Dubrovnika, nedeljnih novina, izašao je 1892. u redakcije Steve Vrčevića, kada je otvorena i Srpska dubrovačka štamparija A. Pasarića. U uvodu su najavili da će nastaviti tradiciju ranijih srpskih listova Gušterice i Glasa Dubrovačkog s tim što će morati da budu malo čvršći. Nacionalni program ovih novina ne obuhvata samo Dubrovnik već i Boku i sve što je imalo nekakve veze sa narodnošću, osobito iz Bosne i Hercegovine. Osnovna vodilja urednika Dubrovnika bila je da ne treba biti verski netolerantan, da je vera svakome sveta i da je Srbin mio koje god vere bio. „Jedana od najglavnijih i najznamenitijih tačaka našega programa ta je da se nećemo ni najmanje osvrtati kako se ko krsti i da li se klanja, da nećemo dakle miješati vjeru s narodnošću, jer se narodnost označuje po sasvijem drugim obilježjima.“42 Od 1895. urednik je bio Antun Fabris. U to vreme list je bio uzor političkih listova. Pratio je sva književna i kulturna zbivanja i sve zemlje gde žive Srbi. Od 1897. Fabris je uređivao i Dubrovnik, ilustrovani kalendar. To je bio list za sve Srbe a cilj mu je bio da služi srpskom narodu bez razlike vere i zemlje. Saradnici su bili Andra Murat, Ivan Stojanović, Jovan Sundečić, Marko Car, Vid Vuletić Vukasović43. Fabris u svom Uvodniku naglašava da im je cilj da kalendar prodre u srpski narod katoličke vere jer ih preplavljaju tuđinci koji šire tuđu misao i tuđe ime. „Ovaj lepi kalendar vidno i jasno ispoljava Srpstvo u Primorju. Mi po njemu vidimo da je Srpstvo neosporna istina, da ono postoji i napreduje pokraj svih šovinističkih hrvatskih nedostojnih napada.“44
Časopis Glas dubrovnika uređivao je Mateja Šarić. U zaostavštini Nikše Gradija postoji tekst koji govori o tome da se Dubrovčani apsolutno osećaju Srbima, da imaju svoj srpski pokret ali da ne pomišljaju na velikosrpsku ideju već na zajednicu sa drugim južnim Slovenima. „Mi Dubrovčani, Srbi po poreklu, iako se nećemo nigde pa nigde pratapati u Hrvate, a to nije ni nužno ni moguće, mi ipak ne sanjamo o kakvoj Velikoj Srbiji, te bi to bio očevidni i bezumni anahronizam, a s druge strane ljubimo Hrvate ko našu rođenu braću, pa hoćemo s njima, ko sa ostalim našijem saplemenicima, stupiti istom nam se pojavi shodna prilika u zajednicu Jugoslavensku“.45 Glas srpski izlazio je od septembra 1885. do avgusta 1886. u štampariji Dragutina Pretnera. Časopis Srđ izlazio je od 1902. do 1908. uređivao ga Antun Fabris, koji je bio osnivač i vlasnik. Bio je glasilo svih Srba na primorju ali okrenut jugoslovenstvu. Štampan je u štampariji A. Pasarića. Kasnije su se o njemu starali Luko Zore, Krsto Dominković, Antonije Vučetić i Miho Vaketi. U tom časopisu sarađivali su svi poznati kulturni, književni i naučni radnici Dubrovnika. „Oko Srđa su se okupili odabrani dubrovački Srbi. Poznavalac tadašnjih prilika u Dubrovniku, istoričar Nikola Tolja, konstatovao je da se tada u krug Srba katolika obreo najbiraniji dio onodobne dubrovačke inteligencije: kulturnih, književnih, znanstvenih i javnih radnika, koji su udarili pečat ne samo časopisu Srđ već i ukupnom kulturnom i javnom životu u onodobnom Dubrovniku, a dijelom i na slavenskom jugu…“46 Kada je u Srđu objavljena pemsa Uroša Trojanovića (1902) vlasti su uhapsile autora pesme, Antuna Fabrisa i Antuna Pasarića, vlasnika štamparije. Proveli su nekoliko meseci u vlažnoj dubrovačkoj tamnici i ubrzo nakon izlaska umrli.
Evropska novinarska javnost se bila zauzela za Fabrisa pa su ih austrijske vlasti zbog tog pritiska pustile. Pred sudom je Fabrisa branio Ignjat Bakotić, Srbin katolik i jedan od prvaka Srpske stranke na primorju. Kada je Antonije Vučetić, dubrovački istoričar, preuzeo Srđ, dao mu je novu boju, sasvim jugoslovensku. „Vučetić je Srđu u ime jugoslovenstva oduzeo srpski predznak. Pozivajući čitaoce na pretplatu i saradnju, novi urednik je, pored ostalog, rekao: „Nadahnuti ovim ugledima Srđ će, kao jedini primorski list na jugu, nastojati da bude Srbima i Hrvatima glas Dubrovnika, glas sloge.“47
Štionica dubrovačka odnosno Narodna čitaonica pored osnovne dužnosti da narodu obezbedi lepu i korisnu knjigu oživela je raniji Banov almanah-godišnjak Dubrovnik, koji je izlazio 1849-1852. Almanah je izašao 1867, 1868, 1870 i 1876. O njemu su se starali Niko Pucić, Jozo Buniš i Stijepo Skurla.
Dubrovnik zabavnik Štionice dubrovačke izašao je 1885. a urednik mu je bio Ivan Stojanović. Štampan je ćirilicom i latinicom. Godine 1890. bili su u Dubrovniku opštinski izbori na kojima je pobedu odnela srpska stranka, koju su sačinjavali u ogromnoj većini Srbi katolici. O tim izborima dosta se pisalo u dalmatinskim partijskim novinama. Godine 1893. otkriven je u Dubrovniku Gundulićev spomenik podignut inicijativom srpske dubrovačke omladine. Na tu svečanost došli su Srbi i Hrvati iz svih krajeva. Srbi iz Srbije i Crne Gore. Venac od cveća poslao je i kralj Aleksandar Obrenović.
Hrvatski pravaši nameravali su da tu svečanost iskoriste u stranačke svrhe. Na grobu srpskog pesnika Meda Pucića na Vidovdan, kada su svi Srbi došli da se poklone grobu govorio je Vladimir Trojanović, a nakon njega i Vlaho Matijević u ime dubrovačke omladine koja ide Medovim tragom. „Kao što je pokojni Medo svojim plemenitim i patriotskim srcem ljubio sve Slavene kao što je on pjevao o slavenskoj slozi, a ipak kao Dubrovčanin znao da ne može da bude drugo nego Srbin, tako i dubrovačka omladina pruža ruku svim Slavenima, ali ujedno ne zaboravlja nikad da je ona srpske narodnosti, i da tu svoju narodnost ima da očuva“.48
Centar Srba katolika bio je Dubrovnik u kojem je od 1849. do 1908. izlazilo sedam časopisa, almanaha i kalendara. Izuzetno obrazovani, Srbi katolici bili su nosioci srpskog pokreta i imali su svoje kulturne, političke i privredne ustanove. Otvoreno su se borili da očuvaju svoj nacionalni identitet. Ugledni katolički sveštenici u Dubrovniku javno su isticali svoje srpstvo iako ni na koji način nisu dovodili u pitanje vernost rimokatoličkoj crkvi. Zato sagledavanje ove teme mora biti sistematičnije i šire.
U čisto narodnom pogledu bitno je istaći da su Srbi u Dubrovniku bili Srbi i pre primanja hrišćanstva i da se u dubrovačkim katoličkim porodicama slavila krsna slava i bili su sačuvani mnogi srpski običaji. Spajala ih je ljubav prema narodu, međusobno poštovanje i osećaj slobodoumlja. Međutim, nakon Prvog svetskog rata „nestajali“ su Srbi Dubrovčani. Srpska štampa prestala je da brani srpske interese po nalogu iz Beograda. Srpska dubrovačka štamparija A. Pasarića, koja je preživela rat, ostala je bez srpskog imena odnosno postala Jugoslovenska štamparija. Do Drugog svetskog rata doseljavao se sve veći broj stanovnika katoličke vere ali druge nacionalne pripadnosti i drugačijih političkih uverenja. Nakon svega toga katolike su počeli izjednačavati sa Hrvatima a pravoslavne sa Srbima bez obzira na to kako su se sami izjašnjavali. Paroh dubrovački Božidar Mitrović pisao je 28. jula 1938. predsedniku Vlade Kraljevine Jugoslavije memorandum u kojem govori o teškom stanju Srba u Dubrovniku. On kaže da su pre rata imali bogatu pravoslavnu crkvu, srpske škole, Maticu srpsku, časopise, jak trgovački stalež i sl. „Prije rata pravoslavni Srbi sa Srbima katolicima predstavljali smo jednu veliku cjelinu tako, da se na općinskoj zgradi uvijek vijala i srpska zastava i glavnu riječ vodili su Srbi sa nacionalnim pravima“.49 On dalje kaže da se Srbi u ovom gradu progone, da se protiv njih iznalaze razne neistine i podvale. Vlada je taj memorandum odmah stavila ad acta. Srbi katolici koji su preživeli Drugi svetski rat izjašnjavali su se kao Jugosloveni uz obavezno ćutanje o srpstvu ili su se pretopili u Hrvate. Ne samo da se danas retko pominju Srbi katolici već i oni najugledniji kulturni i javni radnici, koji su predvodili srpski pokret u Dubrovniku i Dalmaciji nalaze se u Hrvatskom biografskom leksikonu, Leksikonu hrvatskih pisaca, Leksikonu hrvatske književnosti kao da su bili hrvatske nacionalnosti. Armin Pavić nazvao je dubrovačku književnost hrvatskom književnošću 1875. godine a kasnije i mnoge njegove kolege. Kada je Matica hrvatska izdala zbirku narodnih srpskih pesama pod hrvatskim imenom, Srbi katolici, na čelu sa Antunom Fabrisom i Lujom Vojnovićem veoma burno su reagovali i osudili su taj postupak. U današnje vreme nema takvih reakcija, ili bar ne tako burnih, bez obzira na sve što nam se događa. Ako sagledamo sve činjenice, morali bismo obratiti mnogo više pažnje da ljudi koji su se borili protiv poricanja srpskog imena i koji su uložili svoju energiju da dokažu da su srpskog porekla, bez obzira na veru, budu u svim srpskim istorijama književnosti, leksikonima i sl. jer dubrovačka književnost velikim delom pripada srpskoj književnosti.
Literatura
1. Lujo Bakotić, Srbi u Dalmaciji od pada mletačke republike do ujedinjenja, Beograd 1938.
2. H. Barić, Izabrani članci Antuna Fabrisa, Beograd 1940.
3. Svetozar Borak, Srbi katolici, Novi Sad 1998.
4. Dubrovnik, 14. VIII 1892.
5. Dubrovnik, 13. mart 1902.
6. Dubrovnik kalendar za godinu 1900, god. IV, Dubrovnik 1900.
7. Slovinac, br. 12, 1879.
8. Kosta Milutinović, O pokretu Srba u Dalmaciji, Dubrovniku, Zbornik o Srbima u Hrvatskoj, knj. I, 1989.
9. Kosta Milutinović, Srbi katolici i svetojeronimsko pitanje, Podgorica 1992.
10. Jeremija Mitrović, Srpstvo Dubrovnika, Beograd 1992.
11. Jovan Skerlić, Istorija nove srpske književnosti, Beograd 1953.
12. Dum Ivan Stojanović, Dubrovačka književnost, Dubrovnik 1900.
Rezjume: Serbi katoliki bili nositeljami serbskoj narodnoj misli v Dubrovnike v 19. veke i znamenatelьnaja častь serbskogo naroda. Oni otkrovenno borolisь protiv teh, kotorie otricali suščestvovanie serbskogo naroda i serbskoj kulьturi v Dubrovnike, utverždaja čto vera odno, a narodnostь sovsem drugoe. V Dubrovnike togo vremeni bilo prinjato, čto postojannim žitelem goroda možno statь tolьko po usvoenii katoličeskogo zakona. Prinimaja katoličeskuju veru pravoslavnie serbi sčitali sebja i dalee serbami, hranja svoih tradicij i običaev. Serbskie priznaki v Dubrovnike možno najti vezde: v pesnjah serbov-dubrovčan, v pečati, publikuemoj v 19. i načale 20. veka, v sozdavanii kulьturnih obščestv, v jazike i literature drevnih dubrovčan. Dubrovnickaja literatura, po nacionalьnomu harakteru po bolьљej časti bila serbskoj literaturoj. Ona pisalasьљtokavskim dialektom, prežde čem on sam stal osnovoj literaturnogo jazika serbov.
*
Napomene
1 Jeremija Mitrović, Srpstvo Dubrovnika, Beograd, 1992, str. 6.
2 Jeremija Mitrović, Srpstvo Dubrovnika, str. 72.
3 Mato Vodopić, pesnik, (Dubrovnik, 1816 – Dubrovnik, 1893). Gimnaziju završio u Dubrovniku, filozofiju i bogoloviju u Zadru. Bio je kapela, župnik, kanonik i biskup dubrovački. Sarađivao je brojnim dubrovačkim časopisima (Dubrovnik, Slovinac itd).
4 Jeremija Mitrović, Srpstvo Dubrovnika, str. 77.
5 Matija Ban, pisac, publicista, političar (Petrovo Selo kod Dubrovnika, 1818 – Beograd, 1903). Poreklom iz Bosne, rodom iz Konavla. U Dubrovniku završio osnovnu školu i gimanziju, a privatno učio filozofiju i pedagogiju. Veliki deo života proveo u Turskoj i u Srbiji gde je predavao italijanski jezik, istoriju, zemljopis. Jedan je od vrsnih saradnika Ilije Garašanina. Bio je član društva Srpske slovesnosti, Srpskog učenog društva i Srpske kraljevske akademije. Propagirao je zajednički međuslovenski rečnik i spajanje ćirilice i latinice u neko novo pismo.
6 Medo Pucić, (Dubrovnik 12. III 1821 – Dubrovnik 18. 6. 1882), dubrovački vlastelin, pesnik, publicist. Potomak je stare dubrovačke patricijske porodice. Osnovnu školu učio u Dubrovniku, gimnaziju i filozofijuu Veneciji, pravne i poliitčke nauke na Sveučilištu u Padovi u doba nacionalno-oslobodilačkih pokreta Macinija i Garibaldija. Bio je konzervator kulturno – istorijskih spomenika u Dubrovniku, komornik Karla Ludovika, član Jugoslavennske akademije u Zagrebu. Bavio se istorijom dubrovačke književnosti. U prvoj fazi svog rada izjašnjavao se kao Srbin katolik kasnije kao Jugosloven (slovinac).
7 Papskim brevetom od 1. VIII 1901. Slavorum gentem pretvoren je u Collegium Hironyimanum pro Croatica gente i na osnovu toga pristup su imali samo sveštenici rimokatoličke veroispovesti koji su sinovi gentis croaticae. Ova odluka izazvala je nezadovoljstvo u redovima Srba katolika u svim jugoslovenskim zemljama…U papskom brevetu Slavorum gentem, između ostaloga, ubrojen je u hrvatski narod i onaj deo katolika u Crnogorskom primorju koji je potpadao pod Barsku arcibiskupiju. To je izazvalo veliko nezadovoljstvo i u Crnoj Gori.
8 Kosta Milutinović, Srbi katolici i svetojeronimsko pitanje, Podgorica, 1992, str. 66.
9 Lujo Vojnović (15. april 1864, Split – Zagreb, 18. april 1951), književnik, pravnik, publicista. Srednju školu pohađao u Splitu, Zagrebu i Dubrovniku. Prava diplomirao u Zagrebu a doktorirao u Gracu 1892. Od 1886. do 1889. bio je sudski činovnik u Zagrebu i Trstu a od 1894. do 1896. advokat u Dubrovniku. Bio je sekretar kneza Nikole 1896, ministar pravde Crne Gore (1899-1903), crnogorski ambasador u Vatikanu (1901-1902), šef kabineta kancelarije kralja Nikole 1912, crnogorski delagat na Londonskoj konferenciji 1913, u službi srpske vlade u Rimu i Parizu 1915-1919. Izučavao je dubrovačku prošlost i naučnom svetu učinio dostupnu građu Dubrovačkog arhiva. Mnoga njegova dela služila su dugo za istraživanje pojedinih perioda dubrovačke prošlosti.
10 Kosta Milutinović, Srbi katolici i svetojeronimsko pitanje, Podgorica, 1992, str. 67
11 Kosta Milutinović, Srbi katolici i svetojeronimsko pitanje, str. 68.
12 Antun Fabris (1864-1904), publicista, književnik. U Dubrovniku je učio gimnaziju i maturirao; slavistiku studirao u Beču kod Vatroslava Jagića. Bio je suplent gimanzije u Zadru i u Splitu. Nameravao je da pređe da radi u Srbiji kao profesor slavistike i klasične filologije, ali pošto je postao urednik lista Dubrovnik ostao je u Dubrovniku.
13 Dubrovnik, 13. mart 1902.
14 Jeremija Mitrović, Srpstvo Dubrovnika, Beograd 1992, str. 40.
15 H. Barić, Izabrani članci Antuna Fabrisa, Beograd 1940, str. XI.
16 Kosta Milutinović, O pokretu Srba u Dalmaicji, Durovniku, Zbornik o Srbima u Hrvatskoj, knj. I, 1989, str. 57-58.
17 H. Barić, Izabrani članci Antuna Fabrisa, Beograd 1940, V.
18 H. Barić, Izabrani članci Antuna Fabrisa, Beograd 1940, str. V.
19 H. Barić, Izabrani članci Antuna Fabrisa, str. VI, predgovor.
20 H. Barić, Izabrani članci Antuna Fabrisa, str. 37
21 Kazali, Antun, pesnik, sveštenik (Dubrovnik 29. IV 1815 – Dubrovnik, 16. I 1894). Osnovnu školu završio u Dubrovniku, filozofiju i bogosloviju u Zadru (1834-1838). Bio je kapelan i paroh u Konavlima, Pločama, Vrućici itd., upravnik škole u Stonu. Govorio je latinski, grčki, francuski, nemački i engleski jezik. Bio je saradnik brojnih časopisa i listova: Zora dalmatinska (1845), Slavenski jug (1848-1849), Dubrovnik (1849), Glasnik dalmatinski (1855-1859), Naše gore list (1862), Glasonoša (Karlovac 1862), Slovinac (1878-1880), Zora (Zadar, 1886). Uređivao je Glasnik dalmatinski u Zadru. Izjašnjavao se kao Srbin katolik i smatrao je da književnost dubrovačka ne može biti hrvatska.
22 Marko Car (Herceg Novi 1860 – ?), književnik, publicista. Osnovnu školu završio u Kotoru, u Zadru sarađivao u Srpskom glasu, kasnije pokrenuo list Vuk. Bio je inspektor umetničkog odeljenja u Beogradu od 1919. Deklarisao se kao Srbin katolik sve do Drugog svetskog rata. U znak protesta zbog držanja jednog dela katoličkog klera utoku rata prešao je u pravoslavnje i sahranjen je na groblju manastira Savine kod Herceg Novog 1953.
23 Jovan Sundečić, pesnik, pravoslavni sveštenik (Golinjevo kod Lijevna, 1825 – Kotor 1900). Odrastao u Imotskom u Dalmaciji. Učio čitati i pisati u Manstiru Glavini. Završio Zadrasku bogosloviju 1848. Bio je sveštenik i profesor Zadarske bogloslovio, sekretar kneza Nikole. Uređivao je brojne srpske časopise. Bio je urednik kalendara Orlić.
24 Jovan Skerlić, Istorija nove srpske književnosti, Beograd 1953, str. 192.
25 J. Mitrović, Srpstvo Dubrovnika, str. 80 (Iz dela Canti popolari Toscani, Corsi, Illirici, Greci. IV. Venezia, 1842, p. 20).
26 Dum Ivan Stojanović (Dubrovnik, 17. decembar 1829 – Dubrovnik, avgust 1900), kanonik dekan Stolne crkve u Dubrovniku, bavio se književnim i naučnim radom, pisao o istoriju Dubrovačke Republike godinama istražujući po dubrovačkim arhivima i bibliotekama. Preveo s nemačkog značajno delo Johana Hristijana fon Engela Povijest dubrovačke republike i napisoa značajno delo Dubrovačka književnost. Bio je vođa srpskog pokreta u Dubrovniku. Bio je cenjen i poštovan i kod katolika i kod pravoslavnik. Omiljen kod širokih narodnih masa bez obzira na veroispovest.Bio je omiljena ličnost srpske dubrovačke akademske omladine. Pisao je o međunacionalim odnosima na jedan originalni način. Sve do smrti ostao je glavni nosilac pokreta Srba katolika u Dubrovniku i Dalmaciji uopšte. Bio je protagonista verske tolerancije i opšteg kulturnog napretka. Ukazivao je u svojim člancima i mnogobrojnim pripovetkama na zablude svojih savremenika govoreći da je vera jedno a narodnost drugo.
27 H. Barić, Izabrani članci Antuna Fabrisa, str. XIII
28 Dubrovnik, br. 9, 1900.
29 Dum Ivan Stojanović, Dubrovačka književnost, Dubrovnik, 1900, 191.
30 Dum Ivan Stojanović, Dubrovačka književnost, Dubrovnik, 1900, str. 199.
31 H. Barić, Izabrani članci Antuna Fabrisa, str. XX
32 H. Barić, Izabrani članci Antuna Fabrisa, str. 5.
33 Luko Zore, urednik Slovinca (Cavtat, 15. januar 1846 – Cetinje, 9. mart 1906), maturirao u Dubrovniku, završio slavistiku na Filozofskom fakultetu u Beču kod Frana Miklošića. Bio je profesor i direktor gimnazije, prosvetni inspektor u Dubrovniku, Kotoru, Zadru, Sarajevu, na Cetinju. Biran je za narodnog poslanika u Dalmatinski sabor i Austrijski parlament. Bavio se poezijom, književnom kritikom, istorijom dubrovačke književnosti, kulturnom i političkom istorijom Dalmacije, Dubrovnika i Boke kotorske. Bio je član SANU i JAZU.
34 Petar Budmani, filolog i urednik velikog Rječnika Jugoslavenske Akademije (Dubrovnik, 1835 – Casatel Ferrati 1914). Bio je dobar matematičar, muzičar, pisao i o dubrovačkim dijalektima, napisao gramatiku ruskog jezika, izdavao stare pisme….
35 Milan Rešetar, profesor Univerziteta (Dubrovnik 1860 – 1942). Osnovnu školu i gimnaziju završio u Dubrovniku a slovensku i klasičnu filologiju u Beču i Gracu. Bio je prof. Gimnazije u Kotoru, Zadru, Splitu, docent Bečkog univerziteta, profesor filologije u Zagrebu. Bavio se srpskim jezikom, njegovom istorijom, dijalektom i starom dubrovačkom književnošću.
36 Lujo Bakotić, prevodilac, publicista, političar (Senj 1867 – Beograd 1941), gimnaziju završio u Splitu, pravo u Beču i Gracu, doktorirao u Gracu 1892. Bavio se advokaturom, bio poslanik srpske stranke u Dalmatinskom saboru. Polemičke članke iz politike i prava objavljivao u više periodičnih publikacija. Opisao društvenu aktivnost Srba u Dalmaciji tokod XIX veka.
37 Lujo Bakotić, Srbi u Dalmaciji od pada mletačke republike do ujedinjenja, Beograd, Beograd 1938, str. 185.
38 Kosta Milutinović, O pokretu Srba u Dalmaccji, Durovniku, Zbornik o Srbima u Hrvatskoj, knj. I, 1989, str. 37.
39 Niko Pucić, pesnik, političar, publicista (Dubrovnik 1783 – Dubrovnik 1857). Osnovnu i srednju školu završio u Dubrovniku, nauke u Italiji. Bio je poslanik na Dalmatinskom saboru.
40 Slovinac, br. 12, 1879.
41 Antun Kaznačić, advokat, pesnik (Dubrovnik, 28. IX 1784 – Dubrovnik, 1. IV 1874) Učio je lepe nauke i filozofiju kod braće Frana i Urbana Apendinija. U Đenovi bio postao konzularni kancelar, išao na predavanja trgovačkog i pomorskog prava, rečitosti, latinske, italijanske poezije na Ligurskom sveučiištu kod prof. Faustina Galjufa. Bio je sekretar društva Arcadia degli Intrepido-Parteno-Epidauretani. U Carigradu od 1806. bio činovnik u trgovačkoj kući Pozza-Barzolesi, arhivar u Dubrovačko-Kotorskom upraviteljstvu, a 1810. Vlada ga je imenovala sekretarom za Bokokotorske poslove. Bio je pravi dubrovački Slovinac. Kao književnik uglavnom je pisao prigodnice. Oduševljavao ga je narodni pokret, pisao satire i šaljivu poeziju po ugledu na narodnu poeziju.
42 Dubrovnik, 14. VIII 1892.
43 Vuletić, Vukasović Vid, pedagog, etnolog i književnik (Brsečine kod Dubrovnika, 16. dec 1853 – Dubrovnik, 10. jul 1933). Od 1866. školovan u semeništu u Dubrovniku gde je 1875. završio višu gimnaziju, potom 1876. preparandiju u Arbanasima kod Zadra. Bio je učitelj u građanskoj školi u Dubrovniku i Korčuli. Od 1897. profesor je ženske preparandije u Dubrovniku gde je predavao jezik, istoriju i geografiju. Bio je dopisni član SKA, istraživač starina i narodnih običaja. Najveći deo njegovih radova posvećen je epigrafskim spomenicima, proučavao je grbove i rodoslove, pečate, bavio se istorijom crkve, istraživao i objavljivao istorijsku građu o različitim temama. Objavio je nekoliko rasprava o istorijskim vezama Dubrovnika sa srpskim zemljama.
44 Dubrovnik kalendar za godinu 1900, god. IV, Dubrovnik 1900.
45 Kosta Milutinović, O pokretu Srba u Dalmaicji, Durovniku, Zbornik o Srbima u Hrvatskoj, knj. I, 1989, str. 58.
46 Svetozar Borak, Srbi katolici, Novi Sad,1998, str. 34.
47 Svetozar Borak, Srbi katolici, Novi Sad,1998, str. 35.
48 Lujo Bakotić, Srbi u Dalmacijik, od pada mletačke republike do ujedinjenja, Beograd, 1938, str. 111.
49 Borak 78.
Tatjana Rakić
Biblioteka Matice srpske, Novi Sad
NA VRH SRĐA VILA KLIČE
ZDRAVO SRPSKI DUBROVNIČE. “ Znaš li jedan grad gde nema ni jednog pravoslavca, a svi su Srbi? To je bio Cavtat“. Staroj pitalici novi život udahnuo je profesor dr Lazo M. Kostić…
Dvadeset pet godina predanog rada, isplatilo se. Knjiga “Nasilno prisvajanje dubrovačke kulture“ (kulturno – istorijska i etnopolitička studija) prvi put se, kao privatno izdanje, pojavila u Melburnu 1975. godine. Deo je veće srpske priče, dopuna ranijim delima istog autora (“Katolički Srbi“, “Sporni predeli Srba i Hrvata“) i brana poslovičnoj hrvatskoj megalomaniji i bezobrazluku. “Odbrana srpskih teritorija i srpskih duhovnih vrednosti“ uz pomoć pisanih tragova neutralnih, razumnih i pre svega stručnih ljudi, životni je moto besmrtnog Bokelja, Lazara Markovog Kostića…
Pametnim izborom naslovne strane drugi srpski izdavač “Nasilnog prisvajanja…“ g. Dobrislav Đurović (“Dobrica knjiga“, Novi Sad) nagovestio je sadržaj. Ta panorama grada, taj Dubrovnik, gotovo je nepoznat savremenim srpskim čitaocima…
ZEMLjA I LjUDI. “U jednoj srpskoj knjizi gde su apostoli i evanđelja koji se čitaju preko cele godine na srpskom, čita se posle toga, takođe na srpskom: ‘Neka se zna kada se počeo Dubrovnik graditi od grada Cavtata na 626 godište Isukrsta’ “. Na ovom zapisu dubrovačkog pesnika Ignacija Đorđija (Ignjata Đurđevića), sačuvanom u Biblioteci franciskana, dubrovčani zasnivaju podatke o osnivanju grada, uči nas ruski raguzolog Viktor Vasiljevič Makušev, profesor Univerziteta u Varšavi.
Pred srpskom poplavom, malobrojni Romani iz Epidaurusa (Cavtata) privremen spas pronašli su na hridinama Sv. Marije, novu naseobinu nazvavši Ragusium (Raguza). Ipak, posrbljavanje domorodaca bilo je neizbežno i neumoljivo. Godine 1272. zasut je močvarni zaliv (danas – Stradun), pa se kameniti grad stopio sa “šumovitim naseljem pozadi“, opasan je jednim gradskim zidom i prozvan – Dubrovnik…
Izdašni su bili i Nemanjići, ali je sve počelo od Stefana Vojislava (1040. – 1050.) “oslobodioca Srbije od vizantijskog suverenstva“, koji je Dubrovniku darovao dolinu Župe, zalive Rijeke i Gruža i celu obalu – plodnu oblast do Orašca. Ni njegov sin Mihail (1050. – 1080.) nije zaostao “aristokratskoj republici“ pridodavši ostrva Koločep, Lopud i Šipan…
Svakim teritorijalnim proširenjem, Dubrovnik je postajao sve srpskiji. Profesor Henrik Barić, i sam dubrovčanin, glavnu ulogu u ovom procesu dodeljuje “plemenima prirodnog srpskog zaleđa Dubrovnika“. U grad je, sa bližeg ili daljeg ostrvlja, stiglo i nešto čakavaca (čitaj: Hrvata), ali zbog malobrojnosti oni nisu bitnije uticali na karakter Dubrovnika. U gradu nikada nije bilo čakavske celine, odlučan je dubrovački raguzolog Milan Rešetar, profesor Bečkog a kasnije i Zagrebačkog univerziteta…
“Za naše se oce ne može reći ni po čemu da su bili Hrvati. Zemlje naokolo koje su držali u toku vjekova, pripadale su banovima i kraljevima plemena srpskoga“, pa onda i ne treba pitati “što su seljani dubrovački? Narod srpski koji prebivaše u okolini grada“. Ovo su reči Ivana Stojanovića, “poslednjeg gospara Dubrovnika“, katoličkog sveštenika i vođe dubrovačkih Srba s kraja 19. veka. Jednako precizan je i Luj Leže, profesor Slavistike u Parizu: “Stanovništvo Dubrovnika je slovensko srpske rase“…
JEZIK. “Kakav nam je to fratar koji govori sasvim kao kakav bradati rkaćki pop!? Uzalud su popovi pokušavali da urazume težake; da u Dubrovniku, odakle je fratar, svi hrišćani onako govore; da onaj govor nije neka odlika pravoslavnih“… Mladi dominikanac dobro je prošao jer ga besna svetina nije i fizički napala… Sećanje na ovaj događaj iz detinjstva i gostujućeg propovednika u šibenskoj katoličkoj crkvi, Simo Matavulj pretočio je u priču “Bijeli fratar iz Dubrovnika“, štampanu u časopisu “Srđ“ 1908. godine…
Vlaško – romanski dijalekat prvobitnog stanovništva, nazvan “raguzeo“, nestao je, i početkom 16. veka njime se služio tek poneki starac. U Dubrovniku “latinski jezik propade i jedan srpski dijalekat zavlada“, citat je iz knjige “Istorija Srednjeg veka“ (1816.) nemačkog istoričara Fridriha Risa. “U Kotoru i Dubrovniku, od kraja srednjeg veka, nadvladao je srpski govor, i to zbog izumiranja starih varoških porodica i primanja mnogobrojnih novih, zbog teritorijalnog povećanja i jakog trgovačkog saobraćaja sa unutrašnjošću“, još je određeniji u “Istoriji Srba“(prevod iz 1923.) čuveni Čeh Konstantin Jireček, istoričar i profesor Bečkog univerziteta…
Surov srpski jezik priman je na Taboru, nekadašnjem pazarištu hercegovaca na Pločama (“zagrađe“ Dubrovnika), a zatim “udešavan“ i “uglađivan“ po gradskim potrebama i navikama – pouzdan je svedok već spomenuti Ivan Stojanović. Njihov govor postao je čist hercegovački, ali “imaju mnogo i premnogo riječi talijanskih“, piše Vuk Karadžić Kopitaru septembra 1834. nakon trinaestodnevnog boravka u Dubrovniku…
JEZIK VLASTI. Oktobra 1566. čauš Feriz iz Drenopolja doneo je u Dubrovnik zvaničnu vest o smrti Sulejmana Veličanstvenog i stupanju na presto novog sultana – Selima II. Glasnik je obdaren sa sto pedeset dukata i dve tube tkanina, a drugi deo vazalne obaveze čestitanja, kao poklisari, imali su da izvrše dubrovački plemići Mihailo Markov Lukarević i Nikola Vlahov Sorkočević. “Žarke molitve Bogu, i danju i noću, da da Selimu zdravlje, dug život i stalnu pobedu nad neprijateljima“, po odluci Dubrovačkog Senata (većinom glasova 23 : 11), nisu saopštene na italijanskom, već na “srpskom“ jeziku…
Jezik vlasti u Dubrovniku bio je latinski, a u kasnijoj fazi života Republike korišćen je i italijanski. Bez zazora i bez ostatka, profesor Istorije slovenskih prava na Univerzitetu u Pragu Karl Kadlec, dubrovačke pravne akte svrstava u pravne spomenike srpskih država srednjeg veka. To isto učinio je i D. M. Kaušanski, pravni istoričar sa Univerziteta u Bukureštu. Iako utvrđeno na latinskom jeziku, pisao je on 1936. g., to zakonodavstvo je “bilo odraz srpske pravne svesti i kodifikacija srpskog pravnog života“…
Vremenom, ne samo diplomatije radi, već i zbog lakšeg obraćanja podanicima, kod dubrovačkih vlasti javila se potreba osnivanja “srpske kancelarije“. Zapamćena su mnoga imena srpskih pisara (zvani su još “logofeti“ ili “dijaci“) – Niko Bijelić (1384.), Nikša Zvijezdić (1447.), a ponekad je to bio, bar sudeći po “aktu o postavljenju“, i porodični posao – godine 1564. Jeronima Franovog menjao je stric Nikola Paskvalin De Primo…
“HRVATSTVO“ DUBROVNIKA. “Prikrivanjem se ne postiže mnogo, već se samo besplodna polemika raspiruje“, i zato treba izneti i argumente koji Srbima ne idu u prilog.
Kod Vatroslava Jagića prof. L. M. Kostić pronašao je Vidalija i Nikolu Nelješkovića, dubrovačke pesnike iz 16. veka, što sebe i svoj jezik hrvatskim imenom jasno označavahu. Profesor Beogradskog univerziteta Vasilije Đerić spominjao je i pesnika Dominika Zlatarića, ali tu nisu čista posla jer se u njegovo “hrvatstvo“ upliće tumačenje češkog slaviste Josifa Dobrovskog (početak 19. veka) po kojem je u naslovu Zlatarićevih “Pesama“ (Mleci, 1597.) “dalmatinsko – ilirski (srpski)“ jezik pogrešno nazvan “harvackim“. J. Dobrovski, “otac i patrijarh slavistike“, jezuita i rektor Bogoslovije u Moravskoj, i inače je srpski etnički i jezički prostor shvatao vrlo široko, “Dubrovčane, Makedonce i Bosance“ redovno brojeći u Srbe. Ukorima Zlatariću pridružuje se i nemački istoričar Johan Hristijan Engel, njegov “hrvacki“ nazvavši “čisto srpskim jezikom“…
I još nešto. Dubrovčani su brižljivo čuvali svoje arhive, ali u njima nema tragova o bilo kakvim kontaktima Republike sa hrvatskom državom, kneževinom 9. veka i kraljevinom iz doba Tomislava. Iz perioda sjaja srpskih srednjevekovnih država takvih dokumenata nebrojeno ima…
Bajci o “hrvatskom“ Dubrovniku ovde je kraj. Mnogo dima, a vatre malo – “inventar bedan“ – presuđuje autor “Nasilnog prisvajanja…“.
SRPSKI SPOMENICI. “U ‘listinama’ sačuvanim u Dubrovniku i tako spašenim za Srpstvo, spominje se srpsko ime stotine ako ne i hiljade puta: bilo da se označuje etnička pripadnost okolnih ljudi, bilo da se obeležava jezik kojim govore ili pismo kojim pišu“. Naročitu snagu imaju proglasi (zakonska akta) što ih “rivijeri“ (panduri) sa opštinske luže narodu telale (izvikuju) na srpskom jeziku, da bi ih “svak bolje razumeo“, baš kako nam govori primer iz 1638., dva puta objavljen – u zadarskom “Srpskom listu“ (1886.) i dubrovačkom “Srđu“ (1902.).
Dokumenta, ugovore, pisma, povelje bosanskih banova i kraljeva i hercegovačkih hercoga (najstarije potiču od bana Kulina 1189. i velikog župana Nemanje 1199.), kao spomenike srpskog jezika u svoju “Monumenta Serbica“ (1858.) uvrštava Slovenac Franc Miklošič, slavista i profesor Bečkog univerziteta. “Spomenike Srbske“ u dve knjige (1858. i 1862.) u izdanju Srpskog učenog društva iz Beograda objavljuje i dubrovački Srbin konte Medo Pucić, a nešto kasnije (1892.) to isto čini i Čeh Konstantin Jireček. Naravno, ove ozbiljne knjige učenih ljudi, Dubrovniku i njegovim aktima daju posebno i počasno mesto…
KNjIŽEVNOST Dubrovnika bila je na svom vrhuncu tokom 16. i 17. veka. Vidljiv je uticaj italijanskog humanizma i preporoda, a ocene njene originalnosti ponekad su bile vrlo surove. Iako je podosta italijanskih dela prevođeno i prilagođavano dubrovačkim prilikama, preterano je ovu literaturu nazivati “duhovnom provincijom Italije“ (Slovenac Matija Murko, srbofob), a njena najsjajnija imena (Marina Držića) “imitatorima i plagijatorima velikog stila“, jedino sposobnim da daju “lak (firnajs), ton i boju lokalnog karaktera“ (Arturo Kronia, italijanski slavista).
Šiško Menčetić i Džore Držić, prvi dubrovački pesnici srpskog jezika (15. vek) jesu pevali po ugledu na Petrarku i njegovu školu ljubavne poezije. Gundulićevog “Osmana“, najvažniji ep dubrovačke književnosti, jeste inspirisao “Oslobođeni Jerusalim“ Torkvata Tasa, o čemu je već spominjani A. Kronia 1925. godine napisao celu studiju. Sve je to tačno.
Ali, stvari treba prvo sagledati iz srpskog ugla, a u tome će nam pomoći baron Karl Černig, austrijski etnograf i statističar (1859.): “srpski narod… uspeo je da na uskom predelu pokaže oba ekstrema kulture: pored prirodnog stanja Morlaka… bogat državni i literarni život nekadašnje države Dubrovnika“.
U tim zlim vremenima, jedan mali deo Srpstva bio je pismen, pa čak u stanju da stvara književna dela relativne vrednosti. Za nas Srbe, u tome je najveći značaj dubrovačke književnosti…
SRPSTVOM NADAHNUTI. “Kralj Vukašin vojsku kupi/ da se prava vjera osveti“; jezdi Marko Kraljević polju Kosovu u pesmi Ignjata Đurđevića, “poslednjeg velikog dubrovačkog pesnika“, katoličkog opata i ranijeg jezuite… Anton Bratosaljić Sasin (umro 1596.) u svom eposu “Razboji od Turaka“ slavi i veliča Sv. Savu, pun iskrenog bola jer je “Sinan pašino nedelo oštro taknulo pesnikovu dušu“. Gromovi su, kao Božje čudo i osveta, te iste 1594. pobili sedam hiljada Turaka zbog spaljivanja moštiju ovog ugodnika…
Konte Sorgo (Sorkočević), senator Dubrovnika i poslednji poklisar na francuskom dvoru, izdvaja sedmo pevanje “Osmana“ kao “najoriginalnije i najinteresantnije jer se nadovezuje na narodnu istoriju Srbije“. To je prava galerija srpskih likova (stvarnih i izmišljenih), srpskih zemalja i bojeva iz prošlosti. “Gundulić je Srpstvo ne samo znao i prepoznavao, već prosto veličao; on ga je proširio do neslućenih granica, više nego ijedan pesnik, ijedan literat slovenskog juga, više nego ijedan narodni pevač“. U ime vaskolikog Srpstva, Dživu Gunduliću se odužila Srpska akademska omladina Dubrovnika, podigavši mu spomenik u rodnom gradu 1893. godine…
Vojvoda Janko sa “tri virna druga“ ide caru u “bili grad Carigrad“ na šišano kumstvo i, sluteći zamku i prevaru, sobom vodi Grčića Manojla da mu “srpski povidi“ čim “care grčki uzbesedi“. Ovu “pjesmu na narodnu“ u okolini Dubrovnika zabeležio je katolički sveštenik Đuro Ferić (umro 1820.), pokazujući nam da je i narodna poezija toga kraja bila Srpstvom nadahnuta.
Isto je i sa bugaršticama, narodnim pesmama dugačkog sloga, koje neki “stručnjaci“ svrstavaju u “hrvatsku“ epiku, ne obazirući se na njihovu čisto srpsku tematiku. Poznate su dve zbirke bugarštica Valtazara Bogišića (izdanje Akademije nauka u Beogradu), a nekoliko takvih pesama o Banović Strahinji, Marku Kraljeviću i Popijevku o Kosovu Polju, zapisao je Jozo Betondić (umro 1764. u Stonu) takođe u okolini Dubrovnika…
“Mnogi su dubrovački pisci svih vekova njihove pismenosti bili inspirisani događajima i ličnostima srpske istorije, ali ni jedan jedini ma kakvim događajem iz hrvatske istorije. Niti spominju njihove lažne kraljeve niti njihove istorijske podvige“. Ovim oštrim rečima dr Lazo M. Kostić stavlja tačku na drugo, po obimu manje, ali značajnije poglavlje svoje knjige…
POSEBNOST je moderna reč, ali će ovde dobro poslužiti. Dakle, Dubrovnik – taj “srećni spoj latinskog i srpskog duha“ (Jovan Cvijić), oduvek je, manje ili više, imao svoju posebnost – teritorijalnu, političku, etničku, jezičku i kulturnu. Danas, stanje u Dubrovniku i Konavlima po Srbe je nepovoljno, i drugo je pitanje šta je sve propušteno (avgust 1939. i stvaranje hrvatske “banovine“ biser je u antologiji srpskih gluposti!) i kako to nadoknaditi. Ipak, jedno je sigurno – kao odgovor na hrvatske provokacije i svojatanja, treba još tvrđe i upornije insistirati na srpstvu starog Dubrovnika, jer je postojanje ove male Republike jedna od srećnijih epizoda srpske istorije.
To nije samo pitanje principa. “To je već pitanje starosti i važnosti kulture jednog naroda, određivanje njegovog kulturnog stepena i opredeljenje njegovog mesta u kulturi Evrope“. Zato, “Nasilno prisvajanje dubrovačke kulture“ profesora dr Laze M. Kostića uvek treba imati na dohvat ruke…
Dejan S. Šunjka
Kako je hrvatstvo na silu ušlo u Dubrovnik
Hrvatska se – napisao je nedavno jedan zagrebački profesor – ulaskom u EU vraća sebi, svojim evropskim korenima, Hrvatska se vraća kući. Zvuči dobro, ali nije istina. Precizna definicija mogla bi da glasi; Hrvatsku u svoje kolo uzimaju oni koji su je i napravili. I geografski, a bogme i nacionalno.
Bez Evrope ili da budemo precizniji, bez Vatikana, austrijskog carstva, i u novije vreme bez Nemačke i grupe demohrišćanskih partija centralne Evrope, Hrvatska danas ne bi ni postojala. Naravno, velike sile, uticajna carstva, neke dinastije nisu pomagale Hrvate iz razloga velike ljubavi prema tom narodu i njegovoj budućnosti. Taman posla. Tu je došlo do gotovo neverovatnog sklopa okolnosti koji je Hrvatima išao naruku, počev od 19. veka, posle poraza francuskog i prodora u Dalmaciju austrijskog carstva, a kulminacija dolazi stotinjak godina kasnije kada u virovima Prvog svetskog rata nestaje austro-ugarska dvojna monarhija, a jedna veličanstvena pozicija Srbije, ratnog pobednika, biva potopljena zarad ideje bratimljenja južnoslovenskih naroda. Vrlo brzo će se pokazati da su u tu ideju istinski verovali jedino Srbi, drugim narodima je poslužila kao brod kojim su doplovili do obala sopstvenih nacionalnih država. Ubacimo li u ovu priču komunizam, antisrpsko određenje te nove političke ideje pristigle na Balkan, sa nesagledivih ravnica Rusije (i tamo silom nakalemljene) dobijamo sklop u kojem su u relativno kratkom roku, od pozicije naroda u nestajanju, sa delićima zemlje, upisane u katastarske knjige drugih, Hrvati su kao narod u 21. vek ušli trijumfalno, sa sopstvenom državom i teritorijama koje im nikada nisu pripadale. Velika je tu, razume se, zasluga Srba i njihove gluposti, ali ovog puta ćemo o nečem drugom; o Dubrovniku i Austriji, o tome kako taj grad, kroz istoriju uglavnom samostalan, u ugovornom odnosu i međusobnom poštovanju sa velikima, ali nikada sa Hrvatima i nečim što bi mogli da nazovemo Hrvatska – danas slovi kao semenište hrvatstva.
Dubrovniku se, u modernoj hrvatskoj istoriografiji, hrvatskoj književnosti, kulturi, nauci, pripisuje i uzlet „srednjovekovne hrvatske književnosti“. Dubrovnik je mesto gde se „uvijek i sa radošću govorilo hrvatskim jezikom“. Hrvatski velikani su Ruđer Bošković, Ivan Gundulić, Marin Držić, Valtazar Bogišić… Tako kažu u Zagrebu. A šta kaže istorija, stari spisi dubrovačkih arhiva, libri venecijanskih biblioteka?
Tamo se Dubrovnik sa hrvatstvom ne dodiruje, u Dubrovniku je hrvatsko ime nepoznato sve do sredine 19. veka kad, posle pada Napoleona, nova sila u tom delu Jadrana, Austrija, u Dubrovniku i njegovom zaleđu (Konavle) nalazi katolike koji se, gle čuda, osećaju i izjašnjavaju kao Srbi. Nošena iskustvima sa prostora Dalmatinske Zagore, Hrvatske, Slavonije, Žumberka, Carska kancelarija u Beču donosi odluku da na katoličanstvo Dubrovnika i zaleđa umesto srpstva kalemi hrvatstvo, kao najbližu entitetsku odrednicu.
Tako je počela kroatizacija Dubrovnika. Ono što danas imamo u gradu ispod Srđa, u Konavlima, hrvatstvo zasnovano na mržnji prema Srbima, delo je bečkog dvora i Katoličke crkve. Onome ko ne poznaje istoriju Dubrovnika, ali stvarnu, a ne falsifikovanu, zaista izgleda čudno da taj grad, ovakav kakav je danas, sa okolinom, pre samo stotinu i nešto godina nije imao gotovo nikakvih dodira sa hrvatstvom.
Počnimo sa kraja; u kalendaru „Dubrovnik“ za prostu 1898. godinu, štampanom u dubrovačkoj Štampariji A. Pasarića, nalazimo, uz ostalo, i podatak kojim jezikom se u to vreme govori u Dubrovniku i to, stoji u kalendaru, „govor u kući“. Od 11.177 stanovnika Dubrovnika njih 9.713 izjasnilo se da govori srpskim jezikom. Italijanski je koristilo 716, nemački 285, mađarski 384 stanovnika grada. Neki su se izjasnili da govore češki, slovenski, poljski i ruski, ali niko, ni jedan jedini stanovnik Dubrovnika, nije rekao da govori hrvatskim jezikom. Ali, hrvatska istorija, rečeno je na ovom mestu mnogo puta, satkana je od laži i falsifikata. Na tome se radi pedantno, strasno, sa velikom upornošću, na početku uz podsmehe drugih, ali na kraju se smeju falsifikatori i lažovi. Njihovi poslovi uspevaju, posledice njihovih dela su strašne za druge (u pravilu za Srbe), ali to prolazi jer srpsku priču niko ne priča. Posebno to ne radi srpska država. Valjda zato što je i nema.
Hrvatski istoričar Vinko Foretić, u delu „Povijesti Dubrovnika do 1808“ spominje Joakima Stulija (1729-1817) i njegov rečnik napominjući da je to „zaista rječnik hrvatskog jezika“. U stvarnosti Stuli (Stulić) je za osnovu svog rečnika uzeo dubrovački govor, koristeći dela srpskih pisaca 18. veka kao što su Orfelin i Rajić. Stuli nikada nigde svoj rečnik nije nazvao hrvatskim, a njegov savremenik, Italijan, Franko Apendini, napisao je istoriju dubrovačke književnosti u kojoj pojmove „ilirski“ i „slovinski“ zamenjuje sa „serbico“. Ni on ne spominje hrvatski jezik.
Marin Franičević, hrvatski istoričar i pesnik, u „Povijesti hrvatske književnosti od renesanse do prosvetiteljstva“ spominje Dubrovčanina Marka Bruerovića, pisca i dramatičara, inače Francuza (pravim imenom Brueere Derivaux), iznoseći podatak da je stari dubrovački gospar, Medo Pucić, učio Bruerovića „hrvatskom jeziku“.
Ovo je jedna od laži koja ulazi u niz najhrabrijih, jer zaista valja imati mnogo hrabrosti i nimalo obraza pa napisati da je Medo Pucić nekoga učio da govori hrvatski. Pucić je bio pesnik i istoričar književnosti, rođen 1821. godine u Dubrovniku, svuda i svagda predstavljao se kao Srbin, jezik kojim je govorio i pisao nazivao je srpskim, osnivač je Srpske čitaonice u Dubrovniku, a 25. januara 1870. postao je redovni član Srpskog učenog društva u Beogradu. Umro je i sahranjen 1882. godine, u Dubrovniku. Sa današnjeg stanovišta Medo Pucić je bio žestoki srpski nacionalista.
U dubrovačkim arhivima može se i danas naći (nadam se, bili su tamo do 1990. godine) veći broj pravnih dokumenata koji regulišu odnose između Dubrovčana, prevedenih sa latinskog i italijanskog na „lingua serviana“. U pitanju su godine: 1597, 1598, 1608, 1613… I Ignjat Đorđić (1675-1737), dubrovački pesnik, u svojoj pisanoj ostavštini nekoliko puta spominje katolički priručnik, na „lingua serviana“ ispisan ćirilicom, koji se u njegovo vreme koristio po dubrovačkim crkvama.
Pokojni akademik Pavle Ivić, u delu o jeziku i književnosti Dubrovnika i Dubrovčana navodi dva dokumenta, prvi iz 1568, drugi iz 1606. godine, jedan je testament, a drugi pismo, za koje kaže da su napisani srpskim jezikom, na srpskom pismu. Dubrovčanin Natko Nodilo, istaknuta ličnost javnog života Dubrovnika, osamdesetih godina 19. veka, pisao je: „U Dubrovniku, ako ne i od prvog početka, od pamtivjeka, govorilo se srpski, govorilo kako od pučana, tako i od vlastele, kako kod kuće, tako i u javnom životu“.
Dubrovački Srbin, katolik, Jorjo Tadić, pronašao je u dubrovačkim arhivima zapis u kojem stoji da je Marin Držić jednom kazao: „Ovaj Mehmed-paša je našeg jezika i roda“. Držić je, nema sumnje, veoma dobro znao ko je Mehmed-paša Sokolović, da je rođen 1505. godine, gore u bosanskim gudurama, ne tako daleko od Dubrovnika, kao Bajo Nenadić, u srpskoj porodici.
Marinov stric, Đore Držić, pisao je pesme, a u jednoj od njih kaže:„Skoro je Đurđev dan, moje krsno ime“, što više nego jasno govori ko su bili Držići, kakva im je bila tradicija.
Dum Ivan Stojanović, jedan od najuglednijih Dubrovčana druge polovine 19. veka, bio je katolički sveštenik, ali sa duboko usađenim osećanjem srpstva. U knjizi „Dubrovačka književnost“ napisanoj pred smrt, 1900. godine, Stojanović ističe da su Dubrovčani po veri uglavnom katolici, ali po poreklu i jeziku Srbi. Stojanovića danas u Dubrovniku niko ne sme da spomene, što je razumljivo, ali nije razumljivo zbog čega Beograd ignoriše ovog velikog humanistu, intelektualca, Srbina. Možda baš zato što je bio Srbin katolik.
O fenomenu Srba katolika, na čijem su uništavanju Vatikan i Austrija stvorili „hrvatski Dubrovnik“, napisano je svega nekoliko knjiga i studija. Tu bez sumnje valja izdvojiti „Srpstvo Dubrovnika“Jeremije D. Mitrovića i studiju „Srbi katolici“ koju je sredinom devedesetih napisao Svetozar Borak. I jedna i druga knjiga u Srbiji nemaju ni delić pažnje kakvu zaslužuju.
Odgovor zašto je to tako sigurno leži u činjenici da službeni Beograd i dan-danas, umesto istorijskih istina, prihvata postavke, odnosno laži i falsifikate hrvatskih povjesničara, teoretičara književnosti, intelektualaca, etnologa.
Piše: Ratko Dmitrović
„Srpska zora“ 1887.god