Benkovac
Benkovac je grad u sjevernoj Dalmaciji, u Ravnim Kotarima. U današnjoj političko-teritorijalnoj organizaciji Republike Hrvatske, koja se sastoji od županija, opština i gradova, Benkovac pripada Zadarskoj županiji.
Naziv Benkovac je izveden od prezimena Benković (nastalo od ličnog imena Benko). Prema nekim izvorima taj naziv potiče od kneževa Benkovića, koji su vjerovatno krajem 15. vijeka sagradili utvrđenje oko kojeg se mjesto razvilo. Utvrđenje se danas zove Kaštel Benković (u govoru mještana samo – Kaštel). Prema drugima, naziv vodi porijeklo od livanjskih begova Benkovića, koji su nakon turskog osvajanja 1527. godine dobili grad u posjed. U starim pisanim izvorima mjesto se pominje pod nazivima – Bencovaz, Benchovaz, Bencovazzo i sl.
Benkovac je grad u središnjem, kopnenom dijelu sjeverne Dalmacije (44° 2′ 3“ sjeverne geografske širine i 15° 36′ 46“ istočne geografske dužine). Smješten je oko 30 kilometara istočno od Zadra i 20 kilometara sjeveroistočno od Biograda na Moru. Razvio se na prelazu iz područja Ravnih Kotara u područje Bukovice. Iako se nalazi na istočnom rubu Ravnih Kotara, kao jedino gradsko naselje, smatra se središtem tog područja.
Područje Grada Benkovca graniči s opštinama Novigrad i Posedarje na sjeverozapadu, Zemunik na zapadu, Škabrnje na jugozapadu, Polača na jugu, s Gradom Obrovcem na sjeveru i s opštinama Kistanje na sjeveroistoku, Lišane Ostrovičke na istoku i Stankovci na jugoistoku.
Istorija šireg benkovačkog područja prati se od vremena prodora rimske civilizacije u sjevernu Dalmaciju, tj. oko početka prvog milenijuma. Na tom prostoru su prije snažnijeg uticaja rimske civilizacije živjeli Liburni, pomorski narod, koji je vijekovima kontrolisao plovidbu uz istočnu obalu Jadrana, a nastanjivao jadranske otoke i sjeverno jadransko priobalje, te je svoj najveći kopneni posjed imao upravo na prostoru sjeverne Dalmacije. Na rijeci Krki Liburni su graničili s Delmatima, na Velebitu s ličkim Japodima, a na Učki s istarskim Histrima. U tješnji dodir s rimskom civilizacijom Liburni su uključeni kao saveznici Cezara u rimskom građanskom ratu. Rimljani na tom prostoru osnivaju svoju koloniju Jader (današnji Zadar), dok druga liburnska naselja i dalje nastanjuju domoroci, posebno u široj okolini Benkovca – Nedinum (Nadin), Korinijum (Karin), Varvariju (Bribir) i Aseriju (Podgrađe) u neposrednoj blizini Benkovca.
Nadin, Aserija i Bribir nalazili su se na putu koji je povezivao Jader sa Salonom (Solin) preko Skardone (Skradin). Navedena naselja su smještena na dobro branjenim uzvisinama, opasana snažnim zidinama od velikih kamenih blokova vrlo imperesivnog izgleda. Gradine u Podgrađu i Bribiru djelimično su očišćene i istražene. Tu su pronađeni dijelovi urbane strukture, npr., forum u Podgrađu i stambena arhitektura u Bribiru.
Stečena su saznanja o lokalnim kultovima u kojima prednjače ženska božanstva, npr., Latra u okolini Nadina. Od četvrtog vijeka u te prostore prodire hrišćanstvo, a od petog vijeka hrišćanstvo postaje jedinom službenom religijom cijelog Rimskog carstva. To se ogleda u gradnji prvih hrišćanskih bogomolja. U široj okolini Benkovca poznato je nekoliko položaja s ruševinama najranijih crkava, od kojih se trenutno istražuje ona na groblju u Lepurima, a nedavno je započeto i istraživanje ruševina tzv. Sv. Nediljice kod Korlata.
U širem prostoru istražene su ranohrišćanske crkve u Bičini kod Polače, u Galovcu kod Nadina i u Pridrazi. Sve su one locirane uz važne saobraćajnice toga doba kroz Ravne Kotare. Tokom 5, 6. i 7. vijeka cijeli prostor su zahvatili nemiri u kojima se postupno gasio život rimske civilizacije, a na istorijsku pozornicu je stupio novi živalj, koji se doselio na tlo Rimskog carstva. Kada je u 7. vijeku pod pritiskom Avara i Slovena pala Salona kao središte rimske provincije Dalmacije, nastupile su nove okolnosti na ovom prostoru.
Neki su stari gradovi preživjeli invazije, npr., Jader, ali je u njegovom zaleđu nastanjen novi slovenski paganski živalj, pa tu zamire život hrišćanskih zajednica. Okolnosti su se bitno izmijenile na početku 9. vijeka, kada je novi car zapada Karlo Veliki odlučio Vizantiji preoteti Jadran. S njegovom vojnom akcijom stiže novi, vojnički organizovan slovenski živalj. Sloveni kao vazali franačkog cara preuzimaju upravljanje Dalmacijom i tu se trajno naseljavaju. Kao podanici hrišćanskog cara prihvataju hrišćanstvo i organizuju svoju državnu zajednicu pod vođstvom kneza. Upravo na prostoru sjeverne Dalmacije uspostavljaju svoja ključna vojna (Knin) i crkvena središta (Nin, Biograd).
Benkovački prostor se našao u središtu, na pola puta između Knina i Nina, odnosno Biograda, na cesti koja se u dokumentima nazivaVelika cesta, a koja je dijelom paralelna savremenoj vezi između Benkovca i Knina. Benkovac je bio na prostoru gdje su se susretale četiri županije – Novljanska (Novigrad), sa sjevera, Sidraška (Biograd), sa zapada, Bribirska, s juga i Karinska, sa sjeveroistoka. Nije pouzdano utvrđeno kojoj bi od njih položaj današnjeg Benkovca pripadao, najvjerovatnije Karinskoj, u koju su bila uključena nedaleka srednjovjekovna sela u današnjoj Kuli Atlagića.
Sa stvaranjem čvršće državne organizacije jača proces hristijanizacije, obnavljaju se stari crkveni objekti i izgrađuju novi. Obnavlja se i proširuje Crkva Sv. Martina u današnjim Lepurima, gradi se crkva u Šopotu, zatim jedna u Kuli Atlagića, dvije u blizini Kašića kod Islama. Sve su to objekti 9. vijeka, u kojima su pronađeni dijelovi natpisa uklesanih u kamenu, a koji svjedoče o njihovim graditeljima.
Od 1409. godine, kada je Venecija kupila od Ladislava Napuljskog prava na Zadar, Nin, Vranu i Novigrad, našla se u benkovačkom kraju granica između Mletačke republike i hrvatskih teritorija. Zato se grade utvrđenja Korlat, Kličevica i dalje Polača prema mletačkoj granici, a ponešto iza njih Benković i Perušić. Te dvije posljednje nose nazive prema velikašima koji su ih gradili i koristili.
Izgradnjom utvrđenja započinje i istorija samog grada Benkovca na kraju 15. vijeka. Utvrda koja je dobro sačuvana i obnovljena sa svojim zidom i kulama, tipična je fortifikacija toga doba, a nadzire saobraćaj na Velikoj cesti. Ubrzo, međutim, započinje period velikih turskih osvajanja, pa od 16. vijeka cijeli benkovački prostor dolazi pod upravu Osmanlijskog carstva. Turci osvajaju i dio prostora pod mletačkom upravom i utvrđuju se na samoj granici u Zemuniku i u Učitelja Vasi, gdje grade utvrdu Sed Islam (danas Islam).
U Kandijskom ratu koji je započeo 1645. godine mletačka vojska preuzima dijelove Ravnih Kotara, a u Morejskom ratu 1688. godine osvaja i Knin. Time se završava razdoblje turske dominacije, a cijeli benkovački prostor se našao u okviru mletačke Dalmacije. Mlečani su u ratovima protiv Turaka uveliko koristili hrišćanske prebjege iz udaljenijih prostora Osmanlijskog carstva i naseljavali ih u Dalmaciji, na terene koje su napustili starosjedioci, čakavci, u doba turskih nadiranja i turske vladavine. To je vrijeme velikih migracija, u kojem se na taj prostor naseljava novo stanovništvo, uglavnom štokavci.
Prema religijskoj pripadnosti dijele se na – katolike (Hrvate) i pravoslavce (Srbe), što ostavlja traga u novoj toponimiji, npr., Islam Latinski (katolički) i Islam Grčki (pravoslavni). U vrijeme turske dominacije stradale su jednim dijelom hrišćanske građevine, no dobar ih je broj preživio zajedno sa svojim korisnicima. Tamo gdje su naseljeni pripadnici pravoslavne vjere, vlasti su im prepustile stare srednjovjekovne crkvice katolika, kao što je to slučaj u Kolarini, Bukoviću, Kuli Atlagića, Biljanima Gornjim, Miranjama, Ceranjama itd.
Suživot dviju religijskih zajednica tokom 17, 18, pa dijelom i 19. vijeka mogao bi se ocijeniti relativno mirnim, uza sve trzavice i nesporazume. Veće se napetosti počinju osjećati od kraja 19. vijeka, a one će kulminirati u 20. vijeku. One su svakako povezane s procesom elaboriranja ideja o nacionalnim državama.
 |
 |
 |