Donji Lapac
Donji Lapac je grad i sjedište istoimene opštine, geografska oblast istočna Lika, Ličko-senjska županija, Republika Hrvatska.
Donji Lapac se nalazi u istočnoj Lici, kraju poznatom po imenu Ličko Pounje, ispod planine Plješevice. Komunikacijski je povezan sa Bihaćem na sjeveru, na jugu put vodi ka Gračacu, Kninu i Zadru i preko planine Plješevice neasfaltiranim putem sa Korenicom i Plitvičkim jezerima. Ima nadmorsku visinu od 582 m.
Prirodne ljepote Donjeg Lapca zasigurno uveličava rijeka Una. Una izvire pored mjesta Donja Suvaja u lapačkoj opštini ispod padina planina Plješevice i Stražbenice i uliva se u rijeku Savu pored Jasenovca u koju godišnje donese gotovo 8 milijardi kubnih metara vode. Drugi veliki vodopad na rijeci Uni je Štrbački Buk koji se nalazi kod sela Štrpci u opštini Donji Lapac, u neposrednoj blizini državne granice Hrvatske sa BiH. Štrbački buk je ustvari nekoliko vodopada, jedan drugom u neposrednoj blizini a najveći slap, visok oko 25 metara, veličanstvena je slika u kojoj čovjek može da uživa satima. Naime, rijeka se velikom brzinom zahvaljujući ogromnoj protočnoj snazi vode, obrušava niz stjenovitu podlogu i tako se razbijajući od stijene stvara prekrasan bijeli zid koji posmatraču zasigurno oduzima dah.
I ovaj veličanstveni dio rijeke je po svojoj, gotovo netaknutoj divljini, privukao rafting sportiste koji su ranije svake godine pohodili ove predjele uživajući u ljepotama rijeke Une i u njenim nemirnim vodama koje u sportistima izazivaju strahopoštovanje ali i divljenje.
Istorija
Donji Lapac je osnovan krajem 18. vijeka kada je završetkom austrijsko – turskog rata Svištovskim mirom 1791. godine Ličko Pounje pripalo Habzburškoj monarhiji. Njegov razvoj je posljedica desetljeća graničnog položaja u sistemu Vojne krajine. U Drugom svjetskom ratu je poznat kao prvo oslobođeno kotarsko mjesto u Hrvatskoj.
Donji Lapac se nalazi u dinarskom krškom vapnenačkom kraju, smješten posred Lapačkog polja, važne strateške i saobraćajne tačke u dalekoj prošlosti. Već u predistorijskoj i antičkoj prošlosti (željezno i rimsko doba) u blizini je bilo naselje, što svjedoče pronađeni ostaci brojnih predmeta iz tih vremena. U srednjem vijeku Donji Lapac je bio sijelo stare Lapačke župe u sastavu Krbave, dok je 1449 god. pripadao Frankopanima. Stari grad Lapac bio je na izolovanom bregu Obljaju (666 m), koji se diže u Lapačkom polju južno od Donjeg Lapca.
Kada su Turci zauzeli Liku pao je i Lapac. Nakon njihovog izgona iz Like 1689. godine Lapac je ostao pod turskom vlasti do Svištovskog mira 1791. godine kada je priključen Lici i potpao pod Vojnu krajinu, gdje vrši funkciju novog tipičnog manjeg krajiškog središta. Nakon Mohačke bitke, Ličko Pounje s Lapačkom župom došlo je u posjed osmanskog carstva u čijem je sastavu bio pune 264. godine (1527 – 1791. godine). Dakle, gotovo vijek duže nego ostali dio Like, zapadno od reljefne barijere Plješivice. Naime, dok je u „turskoj Lici i Krbavi“ osmanlijska vlast formalno prestala Karlovačkim mirom 1699., Ličko Pounje oslobođeno je osmanlijske vlasti tek Mirom u Svištovu (1791. gadine).
U osmanlijskom razdoblju taj je prostor bio organizovan kao zaseban kotar (Boričevac) u okviru Kliškog sandžaka. Za razliku od novoosvojenih područja zapadno od Plješevice, Osmanlije su taj prostor dijelom naselili već ubrzo poslije zaposjedanja, kao podršku tvrđavskim naseljima u Boričevcu i Ostrovici na Uni. Do većeg naseljavanja došlo je oko sredine 16. vijeka, kada su iz dubine Carstva doveli novo stanovništvo, balkanske stočare, kasnije Srbe i muslimane. Muslimani su se pretežno nastanili u podgrađima tvrđavskih naselja, gdje su, uz ratarstvo, razvijali obrt i trgovinu, dok je srpsko stanovništvo raspoređeno na širokom prostoru između naselja, pri čemu se uz tradicionalno stočarstvo uključivalo u vojne pohode kao martološke formacije. Kao indikator tadašnje naseljenosti posredno može poslužiti podatak iz prvog popisa tog prostora, iz 1577. godine prema kojem je u Boričevcu bilo stacionirano 70 konjanika i 1100 pješaka, a u Ostrovici 60 konjanika i 1150 pješaka.
Nakon razarajućeg učinka austro-turskog rata 1788-1791. godine na prethodnu strukturu naseljenosti, poslije Svištovskog mira, odnosno završetka međudržavnog razgraničenja 1795. godine, strateški važan pojas Ličkog Pounja planski je naseljen. Na taj način Lapačko polje dobilo je dijelom novu strukturu stanovništva. Muslimani, kojih je tu u osmanlijskom razdoblju bilo razmjerno mnogo, izbjegli su na drugu stranu Une, na Petrovačko i Bilajsko/Bjelajsko polje, odnosno krupski, bihaćki i cazinski kotar. Na to zemljište iselilo se nešto srpskog stanovništva. Ostali dio Srba ostao je na svom zemljištu što su ga do tada obrađivali, te mu ga je vojnokrajiška uprava potvrdila. Prilikom razgraničenja 1795. godine u Donjem Lapcu registrovano je 60 kuća, po čemu je tada bilo vodeće naselje u tzv. „Unskom krugu“ (Ličko Pounje). Na ispražnjeni prostor Krajina je dovela stanovništvo iz agrarno prenaseljenih područja, prvenstveno iz bližih dijelova Like. Tako su na Lapačko područje, uz starije srpsko stanovništvo, doseljeni Srbi i Hrvati, od kojih prvi u znatno većem broju. Srbi su nastanili Donji i Gornji Lapac, Oraovac i Dnopolje, zatim Kruge i Nebljuse, a Hrvati Boričevac, a u manjem broju oba Lapca, te Oraovac.
I nakon priključenja tog dijela Pounja Lici 1791. godine Osmansko carstvo zadržalo je strateški važan mostobran na Uni s Ostrvicom, tako da nesigurnost ograničava privredni razvoj čak i u drugoj polovini 19. vijeka. Provođenje krajiškog uređenja u tom novopriključenom području, teklo je vrlo sporo. Tek 1800. godine stvorene su dvije kompanije na prostoru pripojenim Ličkoj regimenti i to Srbska (br. 2) i Dabroselska (br.3). Ova potonja, koja uključuje i Lapačko polje, dobila je naziv pa prvom sjedištu kampanije – Dobroselu, strateški povoljno smještenom naselju, podno prevoja Lumbardenik, između naseljenih zona u Lapačkom polju i gornjounskoj udolini. U jednom od upada osmalijske vojske, 1809. godine uništena su naselja Donji i Gornji Lapac, te susjedna sela Boričevac i Oraovac. Ta je nametnulo potrebu nove prastorne organizacije, povezano s tim je 1826. godine sjedište kompanije premješteno u Donji Lapac.
Od tada se Donji Lapac počinje razvijati kao tipičan krajiški centar s izgledom tzv. drumskog naselja. Veze kroz udolinu Lapačkih korita za sjeverozapadni naseljeni podplješivički pojas starih Nebijuha, novi u 19. vijeku izgrađeni brdski put preko prevoja podno Kuka, veza Boričevačkom udolinom za granični prelaz („raštel“ Lisičjak) ispred Kulen Vakufa i laka povezanost sa Srbom osiguravaju mu vodeću središnju funkciju koja najpotpunije dolazi do izražaja upravnim izdvajanjem cijelog Pounja iz krbavskag područja nakon osnivanja samostalnog kotara u Donjem Lapcu (1892. godine).
Poslije ukidanja Vojne krajine od 1886. godine Donji Lapac je opštinsko središte u kotaru Udbina, a od 1892. godine i kotarsko središte u županiji Lika-Krbava. Tu funkciju je obavljao i posle II svijetskog rata, jer je bio opštinsko i kotarsko sedište, da bi 1955. godine postao sjedište vijeće, a sada već bivše, istoimene opštine. Novom teritorijalnom podjelom zadržava funkciju opštinskog sjedišta.
Kroz sve to vrijeme je, ne samo upravno, nego i trgovačko, preduzetničko i sajmišno središte tog agrarno-stočarskog kraja s razvijenim središnjim uslužnim funkcijama, a u novije vrijeme razvijao je i industriju. Brojni ratovi u daljoj i bližoj prošlosti u ovom prostoru iza sebe su ostavljali pustoš. Tako je bilo i nakon II svijetskog rata, kada je središte Donjeg Lapca bilo potpuno uništeno, a znatan je broj porušenih i oštećenih kuća i stanova ostao u Donjem Lapcu. I nakon poslednjeg rata, poslije vojne operacije hrvatske vojske nazvane Oluja (koja se trenutno procesuira u Haškom tribunalu, sa optužnicom protiv hrvatskog vojnog rukovodstva za zajednički zločinački poduhvat i etnocid), mjesto je ostalo u ruševinama i gareži, kada je protjerano sve njegovo stanovništvo, koji su se u manjem broju u poslijeratnim godinama vratili na svoja ognjišta ali je i doseljen određeni broj Hrvata iz Bosne i Hercegovine, i unutrašnjih dijelova Hrvatske, iz Bjelovara, Slavonskog broda i okoline.
