KRATAK PREGLED SRPSKE CRKVE KROZ ISTORIJU

KRATAK PREGLED SRPSKE CRKVE KROZ ISTORIJU

Protojerej dr Radomir Popović

Srbi pripadaju velikoj porodici slovenskih naroda. Iz svoje prapostojbine, severne Evrope, već u 5. i 6. veku naseljavaju Balkansko poluostrvo u severnim predelima Vizantijskog carstva. Zatiču prilično opustošen prostor, jer je njihovom dolasku prethodila velika seoba evroazijskih naroda u 4. i 5. veku.

Južnoslovenski narodi su kao mnogobošci, prilično i sami doprineli razaranju hrišćanske crkvene organizacije, koja je nekoliko vekova pre njihovog doseljavanja dobro funkcionisala na Balkanskom poluostrvu.

Tada su i kod Srba, nesumnjivo po prvi put, počeli i hrišćanski uticaji. Naravno, Srbi nisu prvi mnogobožački narod koji je na ovom prostoru došao u dodir sa hrišćanstvom; treba pomenuti samo neke narode, kao Gote, Hune, Langobarde, Avare, Gepide Herule

Sloveni odnosno Srbi, u severnim oblastimg Vizantije ubrzo su pokazali želju da se tu trajno nasele, i to već polovinom 6. veka (epoha cara Justinijana 527-565), a verovatno i ranije.

Primanje hrišćanstva u već uveliko hristijanizovanoj Evropi za slovenska plemena bio je veoma dug spor i složen proces, ali istovremeno i nešto neizbežno Okruženje, recimo Srba, Bugara, Hrvata i drugih naroda, bilo je već vekovima hrišćansko. Kao pagani, ovi narodi su se svakako u to vreme oštro izdvajali, i bilo je samo pitanje kada će i u kojim okolnostima i oni postati hrišćanski narodi.

Srpska plemena su, prema obaveštenjima vizantijskog pisca i cara-istoričara Konstantina VII Porfirogenita (913-959), veoma sporo usvajala novu veru, odnosno sporo su se odricala starih paganskih običaja i ubeđenja. Isti pisac je zabeležio da je prvo masovnije krštenje Srba bilo u vreme vizantijskog cara Iraklija (610-641). Hrišćanski propovednici (misionari) došli su među Srbe sa Istoka, iz poznatih vizantijskih hrišćanskih i duhovnih centara kakvi su bili Carigrad i Solun, mada je neosporno da su hrišćanski uticaji među Srbe dolazili i iz Jadranskog primorja, gde je uprkos varvarskim pustošenjima ostala dobro očuvana predslovenska crkvena organizacija.

Posle više od dve stotine godina provedenih u novodoseljenim oblastnma. srpska plemena su konačno krštena; hrišćanska vera i crkvena organizacija su zaživele tako da se može sada govoriti o hrišćanskoj duhovnosti i kulturi u pravom smislu reči. Drugim rečima može se istorijski pratiti razvoj hrišćanstva kod Srba kao hrišćanskog naroda u Evropi. Primanje hrišćanske vere kod Srba išlo je uporedo sa stvaranjem i njihove prve države u prvoj polovini 9. veka. Hrišćanski i duhovni prosvetitelji Srba, kao i svih slovenskih naroda, jesu sveta braća Kirilo i Metodije – ravnoapostoli. Krštenje Srba se vremenski stavlja u vreme vladavine kneza Mutimira (do 891. godine). Nekoliko godina pre Srba kršteni su Bugari. To je vreme uspona Franačke države u Zapadnoj Evropi, kada istovremeno raste velika moć rimskih episkopa, odnosno papa. Upravo u to vreme, pokušao je ambiciozni papa Nikola I (+867) da uz pomoć Franaka potčini celo Balkansko poluostrvo pod svoju duhovnu jurisdikciju, koje je bio lišen još 732. g. usled ikonoboračke krize kojom je bila zahvaćena Crkva. Odmah, ili istovremeno sa krštenjem Bugara 864 godine, usledila je hrišćanska misija Svete braće u Moravskoj, državi kneza Rastislava.

Ono što je bilo presudno u krštenju, ne samo Srba nego i svih Slovena, jeste nastanak slovenskog pisma, azbuke. odnosno glagoljice i ćirilice, polovinom 9. veka.

Postanak pismenosti kod Slovena nerazlučivo je vezan za primanje hrišćanstva na narodnom jeziku. S pravom je već davno konstatovano da su prve reči koje su uopšte napisane na slovenskom jeziku i pismu bile upravo reči iz Svetog pisma: „U početku beše Reč, i Reč beše u Boga, i Reč beše Bog… i bez njih ništa ne postade što je postalo…“ Na slovenski jezik je odmah sa grčkog jezika prevođeno Sveto pismo, kao i neophodne bogoslužbene knjige. Prema tome, dubinska hristijanizacija je počela ne na grčkom, još manje na latinskom, nego na narodnom, slovenskom Jeziku koji je po zastupljenosti u tadašnjem svetu bio na trećem mestu, odmah posle grčkog i latinskog jezika.

Važna je, isto tako, i činjenica da su Srbi primili hrišćanstvo u vreme srpskog kneza Mutimira, u vreme kada je Vizantijom vladao car Vasilije I Makedonac (867-886), a carigradski patrijarh bio Fotije, po čijem su blagoslovu Sveta braća i njihovi učenici i naslednici vršili konačnu hristijanizaciju Južnih Slovena. Za Fotija se s pravom kaže da je kum svim slovenskim narodima. Tada je, treba i to reći, pretila ozbiljna opasnost da svi novokršteni južnoslovenski narodi: Srbi, Bugari, Hrvati (sa njima je to uspelo) budu stavljeni pod rimsku, odnosno papsku duhovnu jurisdikciju.

Krajem 9. veka u srpskim zemljama se pominju prve eparhije. U Beogradu je 878. god. episkop Sergije, dok se u Braničevu nalazi episkop Agaton, takođe Sloven. Nešto kasnije, u 10. veku u pisanim dokumentima pominju se episkopi u gradovima KOJI su bili u okviru Srbije: Ston, Ras, Lipljan, Niš, Prizren, kao i u nekim drugim mestima koja su i pre doseljenja Slovena bila episkopska sedišta.

Za učvršćivanje hrišćanstva među Srbima pre svetog Save od presudnog značaja bilo je to što su bogosluženja i propovedi – pouke narodu – vršene na narodnom jeziku, jeziku razumljivom narodu. Posle smrti sv. Metodija 885. g. kao panonskog episkopa, njegove učenike su proterali franački, latinski sveštenici iz Moravske zato što nisu hteli da propovedaju hrišćansku veru samo na latinskom, koji je inače bio stran narodu. Tako su se proterani učenici Kirila i Metodija našli na prostoru Balkana gde žive Bugari, Srbi, Hrvati. Posebno su se istakli sv. Kliment i sv. Naum, koji su delovali nekoliko desetina godina u okolini Ohridskog i Prespanskog jezera. Oni su negovali i razvijali slovensku pismenost, vaspitavali su i školovali domaće sveštenike koji su išli u narod i širili veru.

Kao prva čista slovenska eparhija pominje se „Velička eparhija“, čiji je prvi episkop od 893. god. bio upravo sv. Kliment. Ova eparhija je u to vreme bila u sastavu, već od 870. god. samostalne, Bugarske crkve. Nešto kasnije, u državi cara Samuila (976-1014) stvorena je u Samuilovom carstvu Patrijaršija sa sedištem u Ohridu. Međutim, vizantijski car Vasilije II Bugaroubica uništio je ovu kratkotrajnu državu 1018. god., a patrijaršiju je degradirao na stepen arhrgepiskopije. Od tada ohridske arhiepiskope postavlja vizantijski car i carigradski patrijarh, a arhiepiskopi su bili isključivo Grci. Pod jurisdik-cijom Ohridske arhiepiskopije bile su sve episkopije u Srbiji do vremena svetog Save 1219. godine.

Srpska plemena u Zeti, odnosno Duklji, uključujući i Primorje. u 9. veku su ujedinjena u posebnu državu – Zetu, koja se nekada zvala Duklja. Kralj u Duklji bio je Jovan Vladimir (+1016), zet cara Samuila (oženjen njegovom ćerkom Kosarom). Postao je prvi srpski vladar-svetitelj koji se proslavio pravednim stradanjem i hrišćanskim strpljenjem. Sv. kralj Jovan Vladimir je sahranjen u crkvi Sv. Bogorodice Krajinske.

Danas se nalazi u crkvi kod Elbasana u Albaniji (Šin Đon).

Polovinom 11. veka Duklja se oslobađa vizantijske vlasti. Vojislavljev sin Mihailo (1051-1081) uspeoje 1077. god. da od rimskog episkopa dobije kraljevsku krunu, a papa je pre toga, 1067. god., postavio arhiepiskopa u gradu Baru. Sve se ovo dogodilo neposredno posle odvajanja Rima od Crkve 1054. god., pa je ozbiljno pretila latinizacija i pokatoličavanje, koje je sprovodila Barska arhiepiskopija u srpskim pravoslavnim zemljama. Ovo je konačno sprečeno tek 1183. god., kada je raški veliki župan Stefan Nemanja Zetu pripojio Raškoj državi, koja je od samog početka bila pod vizantijskim duhovnim, kulturnim i crkvenim uticajem.

U srpskim zemljama na području Bosne i Hercegovine osamostalio se vladar sa titulom ban, Kulin (1180-1204). Bosna je kao državna celina bila geografski udaljena od Vizantije i njenog direktnog uticaja. Tamo je ponekad bio jači politički i duhovni uticaj koji je dolazio iz susedne Ugarske kao rimokatoličke zemlje. Što se tiče pravoslavne hrišćanske Crkve u Bosni i Hercegovini, ona je od samog početka krštavanja Srba na tim prostorima bila obuhvaćena crkvenom organizacijom koju je kasnije početkom 13. veka uredio sveti Sava. Bogoslužbeni jezik je slovenski, kao i celokupna pismenost. Dosta redak rimokatolički živalj u Bosni potpadao je pod jurisdikciju latinskih episkopa iz Splita, Bara ili Dubrovnika. Treba reći, isto tako, da je uticaj ovih biskupija bio veoma mali, skoro neprimetan. Pravoslavno sveštenstvo u Bosni sačuvalo je stara narodna imena, koja su se zadržala kroz ceo srednji vek: episkop je bio djed, prota gost, sveštenik ili prezviter starac. Naziv za celokupno sveštenstvo, odnosno jerarhiju, bio je strojnici (oni kojima je povereno da upravljaju Crkvom). Monaštvo je bilo takođe zastupljeno, a upravljalo se u životu i uređenju manastira po monaškim pravilima sv. Vasilija Velikog (+379), a to je opštežiće – život monaha u manastirskoj zajednici na čelu sa igumanom.

Kada je reč o pravoslavnoj Crkvi u Bosni i Hercegovini u srednjem veku, treba reći da se postepeno u nauci prevazilazi već sto godina staro mišljenje o navodnom postojanju takozvane „bosanske crkve“ koja je bila bogumilska, odnosno jeretička (patarenska) po manihejcima-pavlikijancima, kakvih je bilo u Vizantiji a i na Zapadu, osobito u južnoj Francuskoj. Ukratko samo treba reći da domaćih, autohtonih izvora o postojanju bogumila i njihove crkve u Bosni srednjeg veka nema. Doduše, latinski izvori iz Dubrovnika, i sa Zapada uopšte, pominju takozvane patare, šizmatike, jeretike i bogumile u Bosni, koji nikada nisu hteli da se pokore i potčine latinskoj Crkvi iz Rima Kada je reč o izvorima takve vrste, treba uvek imati na umu da latinski izvori iz istog vremena i pravoslavnu Crkvu u nemanjićkoj Srbiji nazivaju šizmatičkom, jeretičkom, naravno samo zato što nije rimokatolička. Da u Bosni i Hercegovini zaista nije bilo bogumila i patarena, najbolji je dokaz to što je nakon pada svih srpskih zemalja pod Turke, cela pravoslavna Crkva u svim srpskim zemljama, uključujući i Bosnu i Hercegovinu, došla pod jurisdikciju i u sastav Pećke patrijaršije, a u njoj se nigde i nikada na pominju bogumili.

VREME SVETOG SAVE

Krajem 12. veka raški veliki župan Stefan Nemanja (1169-1196) uspeo je da u jednu državu ujedini većinu tadašnjih srpskih zemalja. u spoljnoj politici svoje države opredelio se za Vizantiju, s kojom je doduše, više puta i ratovao. Opredelio se, takođe, što je veoma važno, i za vizantijski duhovni (pravoslavno-hrišćanski) i kulturni uticaj uopšte. Stefan Nemanja je lično bio veoma pobožan i od samog početka nepokolebivo opredeljen za istočno pravoslavlje, koje je bez sumnje već nekoliko vekova unazad uhvatilo duboke korene u njegovoj zemlji i narodu. Kao izraz njegove pobožnosti, i danas postoje njegove crkve i manastiri kao zadužbine: manastir Svete Bogorodice i manastir Svetog Nikole u Toplici, manastir Đurđevi Stupovi kod Rasa (danas kod Novog Pazara), hram Svetog Pantelejmona u Nišu, hram Svetog Arhanđela u Skoplju. Podigao je znameniti manastir Studenicu, koji je s pravom nazvan „majka svih srpskih crkava“. U tom manastiru je Stefan Nemanja primio monaški zavet, a tu leži njegovo telo preneto iz manastira Hilandara.

Za srpsko hrišćanstvo, ne samo u srednjem veku od presudnog značaja jeste ličnost i delo svetog Save ( prvog srpskog arhiepiskopa +1236). Stefan Nemanja imao je tri sina: Vukana, Stefana i Rastka. Sveti Sava, na krštenju Rastko bio je dakle.najmlađi Stefanov sin, rođen oko 1175. god. Još dok je bio dete pokazivao je sklonost ka hrišćanskoj pobožnosti, čitanju i knjizi. Nije slučajnost što je Rastko sa 16 godina, protivno želji roditelja, otišao sa jednim ruskim monahom u Svetu goru, gde se u manastiru Svetog Pantelejmona (Stari Rusik) zamonašio, postavši tako monah Sava. On se od samog početka potpuno i bez ostatka predao isposništvu, molitvi i strogom monaškom životu, tako da je ubrzo skrenuo pažnju svih na Svetoj gori, pogotovu što je bio iz vladarske porodice. Za primerom najmlađeg sina, monaha Save, pošao je uskoro i već ostareli Stefan Nemanja. On se na državnom saboru u Rasu 1196. god. odrekao vladarskog prestola, a za svoga naslednika izabrao srednjeg sina, Stefana. Odmah posle toga, primio je monaški postrig i kao monah Simeon proveo je ostatak života u miru i monaškoj tišini Svete gore zajedno sa Savom.

Svojim boravkom na Svetoj gori otac i sin su na sebe skrenuli pažnju, i kao monasi a i kao ktitori i priložnici mnogih svetogorskih manastira. Prirodna posledica toga jeste podizanje srpskog manastira Hilandara na Svetoj gori. Manastir je, u stvari, obnovljen 1198. god. Ubrzo posle toga upokojio se monah Simeon 13. februara 1200. god. Sabor monaha Svete gore odmah ga je proglasio za svetitelja -Sveti Simeon Mirotočivi, dok mu je sin monah Sava napisao Službu i Žitije (Biografija). Sem ovoga, sveti Sava je napisao Karejski tipik za lotrebe monaha u Karejskoj isposnici svetog Save Osvećenog u Kareji na Svetoj gori. Za manastir Hilandar napisao je Hilandarski tipik po ugledu na tipik Bogorodičinog manastira u Carigradu. Ovaj tipik je na snazi sve do danas u manastiru Hilandar.

U vreme svetog Save cela Sveta gora, a samim tim i manastir Hilandar, osetila je sve teške posledice Četvrtog krstaškog rata, kada su Latini srušili i opljačkali Carigrad, vizantijsku prestonicu, osnovali takozvano Latinsko carstvo 1204-1261 god., i kada su od strane latinskih krstaša stradali i svetogorski manastiri Zbog te opasnosti, a radi izmirenja zavađene braće, sveti Sava oko 1208. god., radi svake sigurnosti prenosi telo svetog Simeina iz Hilaidara u manastir Studenicu. Za manastir Studenicu Sava piše tipik, Studenički tipik, po sadržini sličan Hilandarskom tipiku. Sava je arhimandrit u tom manastiru sve do 1217. god. Smatra se da je ovaj period boravka svetog Save u Srbiji bio i najplodniji s obzirom na to da je on neprekidno putovao po svim srpskim zemljama, propovedao, učio sve veri pravoslavnoj, širio pismenost, pobožnost, gradio crkve i manastire, poučavao sveštenike, monahe i narodne učitelje. Iz tog vremena potiču priče i legence o svetom Savi kao narodnom prosvetitelju i učitelju, čudotvorcu. izbavitelju svih bolesnih, siromašnih, nevoljnih… Sve do pojave svetog Save, Crkva je u srpskim zemljama bila pod jurisdikcijom Ohridske arhiepiskopije. Pominju se samo tri eparhije: Ras, Prizren i Lipljan, a u njima su vladike bili Grci. Zato je sveti Sava odlučio da za potrebe svog narida U samostalnoj i nezavisnoj srpskoj državi iz sredine svog naroda pripremi sveštenike, monahe i episkope, narodne učitelje, ukratko rečeno, da potpuno osamostali Crkvu u Srbiji.

Mora se priznati da nije bilo lako to ostvariti u trenutku kada je pritisak na Srbiju bio veliki i sa juga (Latinsko carstvo), a i sa severa (rimokatolička Ugarska).

Veliki župah Stefan, Savin brat, bio je prinuđen da 1217. god. primi kraljevsku krunu iz Rima od pape, a iste godine, ne slučajno, Sava napušta Srbiju i ponovo odlazi u manastir Hilandar. Odatle sa pratnjom odlazi u Nikeju kol izbelog vizantijskog cara Teodora Laskarisa i carigradskog patrijarha Manojla Sarantena, i moli ih za samostalnost (autokefalnost) Crkve u Srbiji. Savina molba je prihvaćena, i to je bilo najbolje moguće rešenje s obzirom na okolnosti u kojima se tadašnji svet nalazio. Sava je u Nikeji rukopoložen (hirotonisan) za arhiepiskopa – poglavara Crkve u Srbiji, i uzeo je titulu „arhiepiskop srpskih i primorskih zemalja“.
Tako je srpski narod oko četiri veka nakon primanja hrišćanstva dobio duhovnu samostalnost, crkvenu autokefaliju, čime je međunarodno i međucrkveno potvrđena njegova duhovna zrelost i sposobnost da može potpuno samostalno i odgovorno da ima sopstvenu crkvenu organizaciju i uređenje po ugledu na istočne autokefalne crkve (Jerusalimska, Aleksandrijska, Antiohijska).

Sveti Sava se potom vraća u Srbiju, ali ide preko Hilandara, odakle uzima svoje najbolje učenike-monahe za buduće episkope u Srbiji. Na putu za Srbiju kratko vreme provodi u Solunu, gde dovršava sastavljanje Zakonopravila (Krmčija). kao crkvenodržavnog zakonika ili Ustava kojim se zakonski reguliše uređenje samostalne Srpske crkve. Prva Savina briga sada je bila da u život sprovede uređenje Srpske crkve. Pored postojeće tri eparhije. Sava osniva još osam novih episkopija, i to: Žičku (sedište Srpske crkve – Arhiepiskopije je u manastiru Žiči). Zetsku. Hvostansku. Humsku. Topličku, Budimljansku, Dabarsku i Moravičku. Sedište svake eparhije bilo je u manastiru. Manastire su njihovi graditelji – ktitori obdarili imanjima (njivama, šumama, vinogradima, pašnjacima, voćnjacima…)da bi mogli da se izdržavaju i obavljaju svoju veoma važnu duhovno-prosvetiteljsku misiju u narodu. Svi novopostavljeni episkopi dobili su po jedan primerak-prepis Krmčije, koja ih je rukovodila u upravljanju svojim crkvama i manastirima.

U manastiru Žiči. koji je određen za sedište Arhiepiskopije, održai je na Spasovdan 1221. god. državno-crkveni sabor. Na ovom saboru je Sava krunisao za kralja svog brata Stefann. Tim činom Srbija je dobila prvog srpskog kralja – Stefana Prvovenčanog, a samim tim postala i kraljevina. Sava je tom prilikom, pa i sutradan, održao svoju poznatu Žičku besedu o pravoslavnoj veri, u kojoj poučava i kralja, i vlastelu, i novoizabrane episkope. i igumane i sav narod osnovnim istinama pravoslavne hrišćanske vere, ali na osnovu Svetog pisma, dela svetih Otaca Crkve, vaseljenskih i pomesnih sabora.

Naravno, ovakvo uspešno vođenje crkvenih i državnih poslova u Srbiji nije prošlo bez teškoća, kako iznutra tako i spolja. Savinom delu prvo se protivila Ohridska arhiepiskopija sa učenim Dimitrijem Homatijanom na čelu, koji je napisao jedno protestno pismo Savi, u kome osuđuje „monaha Savu“ što je, navodno, napustio Svetu goru i otišao u svet, i postao čak arhiepiskop bez njegovog znanja. Međutim, ovaj protest nije imao osnova budući da se sveti Sava pridržavao pravila i crkvenih kanona i postupao shodno međunarodnim okolnostima u kojima se tada Srbija našla.

Prvi srpski kralj Stefan Prvovenčani se pri kraju života zamonašio, kao, uostalom, i njegov mlađi brat i otac. Umro je kao monah Simon 1228. god., a telo MU I danas počiva u manastiru Studenici.

Na kraljevskom prestolu nasledio ga je sin Radoslav.U njegovo vreme sveti Sava je preduzeo svoje prvo putovanje u Svetu zemlju 1229 god. Ovo poklonjenje svetinjama Svete zemlje nije bpo samo Savin lični čin. To je mnogo značilo za celu Srpsku crkvu, sada mladu arhiepiskopiju. Sava je tada posetio Jerusalim i manastir Svetog Save Osvećenog. Za srpske monahe otkupio je manastir Svetog Georgija u Akri, i manastir Svetog Jovana Bogoslova na Sionu. Boravak u ovim i drugim manastirima sveti Sava je iskoristio da dobro prouči uređenje i život monaha u njima, kako bi tu praksu preneo u manastire i crkve u Srbiji. Od tada se u Srpskoj crkvi sve više osećao uticaj jerusalimskog tipika umesto carigradskog studitskog iz manastira Studion iz Carigrada. U Srbiju se sveti Sava vratio sa velikim poklonima, koje su činile ikone, kandila, svešteničke odežde, ukrasi za crkve, knjige, mošti svetitelja…

Godine 1233. dogodila se smena na kraljevskom prestolu. Posle kraćih nemira i potresa za kralja je došao Radislavljev brat. kralj Vladislav, sinovac svetog Save. Zahvaljujući Savinom neprikosnovenom duhovnom autoritetu i ugledu u narodu, i ova kriza ubrzo je prevaziđena.

Sem što je bio veliki hrišćanin i duhovnik, mudar i praktičan, sveti Sava je znao odlično da proceni šta je dobro i korisno za budućnost Crkve i naroda. Sava je već bio u godinama. Približavao se kraj njegovog plodnog života i on je bio toga svestan. Zato je odlučio da još jednom u interesu Crkve i države učini poklonjenje svetinjama ne samo Svete zemlje, gde je bio nekoliko godina ranije, nego i drugim svetinjama na Istoku. Verovatno, predosetivši da se neće vratiti sa tog puta, on se na crkvenom saboru 1233. god. odrekao arhiepiskopskog trona, a za svog naslednika predložio Arsenija Sremca (+1266). Kako je, dakle, Crkvu osigurao s te strane, Sava u proleće 1234. god. odlazi u Svetu zemlju. Ovoga puta je posetio i Aleksandriju i patrijarha Nikolu, zatim drevne manastire u Egiptu, Sinajsku goru i tamošnje manastire. Vraća se preko Jerusalima i Antiohije u Carigrad, gde je nabavio mnoge potrebne stvari za svoju Crkvu Uputio se preko Bugarske u Srbiju, zadržavši se u Trnovu kod bugarskog cara Jovana Asena. Poslednju Svetu liturgiju odslužio je uoči Bogojavljenja 1236. godine. Nije dočekao da se vrati u Srbiju. Razboleo se i umro u Trnovu 14/27. januara, a sahranjen je u tamošnjoj crkvi. Njegov sinovac, kralj Vladislav, uspeo je da posle godinu dana prenese njegovo telo iz Trnova i sahrani ga 6/19. maja 1237. god. u svojoj zadužbini, u manastiru Mileševi.

ARHIEPISKOPIJA

Period Arhiepiskopije Srpske crkve traje od. 1219. do 1346. godine. Na tronu Svetog Save promenilo se dvanaest arhiepiskopa u vreme najpoznatijih naših kraljeva iz dinastije Nemanjića. Sedište Crkve je najpre bilo u manastiru Žiči, a ubrzo je, 1253.god., zbog opasnosti od Tatara i Kumana preneto u metoh manastira Žiče, u Peć, na ulazu u Rugovsku klisuru. na bezbednije i sigurnije mesto. Svi arhiepiskopi na čelu naše Crkve bili su iskusni duhovnici i monasi, koji su pre toga boravili kao igumani U MANASTIRU Hilandaru ili Studenici.

Dvojica od njih, arhiepiskop Nikodim“ (1317-1324) i Danilo II (1324-1337) u vreme kralja Milutina i kralja Stefana Dečanskog, istakli su se kao pisci, prevodioci i književnici. Arhiepiskop Danilo II, pre toga iguman u Hilandaru i diplomata, ostavio je poznato delo Životi kraljvva i arhiepiskopa srpskih poznato kao Knjige starostavne. To je slavna epoha vladavine kralja Uroša I (1243-1276), Dragutina kada su u Srbiji nastali manastiri: Mileševa zadužbina kralja Vladislava (1233-1243), Sopoćani (kod Novog Pazara – 1265) zadužbina kralja Uroša, manastir Morača 1252. god., zadužbina kneza Stefana Vukanovog sina. Zadužbine koje se pripisuju kralju Dragutinu jesu: Rača, Tronoša, Lovnica, Ozren, Tavna; dok su Milutinove zadužbine (1282-1321) Bogorodičina crkva u Skoplju, obnovljena crkva manastira Hilandara, Bogorodica Ljeviška u Prizrenu, Staro Nagoričino (1313), Banjska (1313-1317), Gračanica (1315), Sveti Arhanđeli u Jerusalimu (1311). Kralj Stefan Dečanski sagradio je Dečane.(1327-1331).

SRPSKA PATRIJARŠIJA

U vreme vladavine kraljeva Dragutina, Milutina. Stefana Dečanskog, a naročito kralja Dušana, srpska država je u velikoj meri proširena. Shodno teritorijalnom proširenju države, povećao se i bro eparhija Srpske arhiepiskopije. U vreme svetog Save početkom 13. veka bilo ih je jedanaest, a kasnije su obrazovane nove: Lipljanska, Končulska, Limska, Mačvanska, Braničevska, Beogradska, Skopska. Granice srpske države bile su najveće u Dušanovo vreme (1331-1355). Srpska država je tada bila najveća najmoćnija država na celom Balkanu. Srbi su držali Tesaliju, područje Svete gore do Hristopolja (danas Kavala – preko puta ostrva Tasos u Grčkoj), Epir i Arbaniju. Kralj Dušan se proglasio za cara 1346. godine. Vizantija je bila dosta oslabljena unutrašnjim krizama, i zato je Dušan išao na to da njegovo srpsko-vizantijsko carstvo zameni nekad moćnu Vizantiju, i sebe je smatrao carem Srba i Grka. Da bi imao pravi legitimitet takvog nasleđa, trebalo je Arhiepiskopiju uzdignuti na stepen patrijaršije, što je i učinjeno. To se dogodilo na pomesnom saboru održanom na praznik Cveti u Skoplju 1346. godine Saboru su prisustvovali bugarski patrijarh Simeon ohridski arhiepiskop Nikola, igumani i starci Svete gore, kao i grčki episkop i mitropoliti koji su sada bili u proširenoj srpskoj državi. Na saboru je Arhiepiskopija proglašena za Patrijaršiju, a prvi srpski patrijarh bio je Joanikije I i imao je titulu „patrijarh srpskih i pomorskih zemalja“. Sedam dana posle ovog sabora, patrijarh je na Vaskrs 1346. god. krunisao Dušana za prvog srpskog cara, a Dušanovog sina Uroša „nejakog“ za kralja. Ohridska arhiepiskopija imala je ločasno mesto odmah posle srpskog patrijarha. Raška, Zetska, Prizrenska i Skopljanska episkopija uzdignute su na stepen mitropolija, a prvostepena je bila Skopljanska mitropolija, jer je u Skoplju bilo carsko sedište.

Car Dušan je pohodio Svetu goru i bogato darivao sve manastire, o čemu i danas svedoče sačuvane povelje pisane i na srpskom i na grčkom jeziku. Car je posebno darivao Hilandar, Karejsku isposnicu Sv. Save, a Svetim Arhanđelima u Jerusalimu darivao je dubrovački danak za Ston. Glavna careva zadužbina je manastir Svetih Arhanđela kod Prizrena (1374), gde je bio i sahranjen (1355).

Značajno delo cara Dušana je poznati Dušanov zakonik usvojen na državnom saboru u Skoplju 1349, a dopunjen na saboru u Seru 1354. godine. Ovaj Zakonik spada u najsavršenija i najbolja zakonska akta tog vremena u Evropi. Na primer, član 172: “ Sve sudije carstva mi da sude io Zakoniku, pravo, kako piše u Zako-niku, a da ne sude po strahu od carstva mi. Prvih 38 članova Zakonika govore isključivo o Crkvi. Titula patrijarha u Dušanovo vreme bila je slična carskoj i glasila je, „po milosti Božjoj arhiepiskop svih srpskih i pomorskih zemalja“. Patrijarhov dvor po srednjovekovnom pravu bio je mesto utočišta (pravo azila) beguncima – prestupnicima koje je sud progonio.

Nekoliko godina posle proglašenja Srpske patrijaršije, usledio je protest Carigradske patrijaršije iz Vizantije, koja je osećala da je oštećena u odnosu na sveukupnu politiku cara Dušana. Car Jovan Kantakuzin, nekada Dušanov prijatelj i saradnik, postaoje sada protivnik Srba.

Nagovorio je carigradskog patrijarha Kalista da oko 1353. god. baci prokletstvo (anatemu) na srpskog cara, patrijarha, Crkvu i narod. Osnovni razlog takvog postupka bio je, kako se kaže, „zbog dostojansšva i zbog gradova odnosno zato što je Arhiepiskopija postala Patrijaršija, i zbog episkopa Grka koji su zamenjeni Srbima episkopima u onim gradovima koje je Dušan osvojio od Vizantije.

Pomirenje sa Carigradskom patrijaršijom pokušao je još sam car Dušan. Posle njegove iznenadne smrti (20. decembar 1355), nastavilo se sa pre-govorima. Novi vizantijski car Jovan V poslao je 1364. god. u Ser kod udove carice Jelene, sada monahinje Jelisavete, istog patrijarha Kalista, koji je bacio anatemu, da sad radi na pomirenju dveju Crkava i naroda, jer je nezadrživa opasnost od Turaka podjednako pretila i Vizantiji i Srbiji. Dogodilo se daje patrijarh Kalist umro u toku ove misije u Seru, gde su ga sahranili upravo oni sveštenici koje je nekada prokleo.

U procesu izmirenja koje je godinama trajalo, najpre je postignuto delimično izmirenje (partikularno jedinstvo), koje je ostvareno sa delom srpske države despota Uglješe Mrnjavčevića (1368), koji je vladao u oblasti Sera. Ona je bila prva na udaru Turaka. Ideja pak konačnog pomirenja potekla je od svetogorskih monaha koji su zajedno živeli i zajedno se podvizavali. Delegacija monaha, sa srpskim monahom starcem Isaijom i jeromonahom Nikodimom Grčićem na čelu, došla je najpre u Srbiju kod kneza Lazara i patrijarha Save IV, a potom se 1375. god. uputila u Carigrad. Pregovori su uspeli, dobijena je pismena odluka, kojom se priznaje kanoničnost Srpske patrijaršije i briše međusobni raskol. U Srbiju su upućena dva predstavnika Carigradske patrijaršije, koji su u Prizrenu, u manastiru Sv. Arhanđela sa Sbima odslužili Svetu liturgiju. Tako je skinuta anatema i Crkve su se pomirile.

Nakon smrti cara Dušana (1355) u Srbiji nije bilo snažnije ličnosti koja bi održala celovitost velike srpske države. Prevlast su dobili oblasni gospodari (velikaši), koji nisu poštovali vlast maloletnog cara Uroša Nejakog, poslednjeg vladara iz dinastije Nemanjića, za koga savremenik kaže da je bio „nejak smislom“. Unutrašnja razjedinjenost i neizbežna spoljna opasnost od Turaka bili su srpska stvarnost. (Akcije protiv Turaka preduzimao je još car Dušan.) Jedan od prvih većih srpskih poraza bio je 26. septembra 1371. god. na reci Marici, gde su poginula braća Mrnjavčevići, kralj Vukašin i despot Uglješa; Uroš je umro krajem te godine. Postalo je jasno da je samo pitanje vremena kada će usitnjene srpske zemlje postati plen muhamedanaca.

Najveći deo srpskih zemalja ujedinio je knez Lazar Hrebeljanović, koji nije bio iz svetorodne dinastije Namanjića, ali je preko žene Milice ipak došao u vezu sa tom dinastijom. On se pokazao kao najodlučniji u odbrani državnog i duhovnog nasleđa Nemanjića. Središte države sada se pomera severnije i istočnije, u Pomoravlje i Podunavlje. U tim oblastima su nastali značajni manastiri: Ravanica (1381), Lazarica, Gornjak, Ljubostinja i drugi. Za Srbe u tom, i ne samo u tom, trenutku, postala je presudnom bitka sa Turcima na Vidovdan 28/15. juna 1389. god. na Kosovu polju (Gazimestan kod Gračanice). Ovaj častan poraz delo je kneza Lazara i kosovskih junaka, koji su svesno, hrišćanski, dali otpor Turcima, iako su znali da im se vojnički u tom trenutku ne mogu uspešno suprotstaviti. Ova žrtva je utoliko veća ako se zna da svi srpski oblasni gospodari nisu bili spremni da pođu za Lazarevim primerom.

Kosovskom bitkom nisu sve srpske zemlje pokorene, ali je Srbija postala vazalna (zavisna, potčinjena) u odnosu na Tursku. Zato je kosovski poraz velika prekretnica u srpskoj istoriji.

U vreme Kosovske bitke pominju se dvojica srpskih patrijarha: Spiridon i Jefrem. Jefrem je bii veliki asketa i monah-podvižnik, isihasta. Inače, treba reći da duhovni pokret isihazma posebno zahvata Srbiju u vreme kneza Lazara, koji je imao za njih veliko razumevanje. Mnogi monasi, koji su bežali sa Istoka ispred turske opasnosti, upravo su u Srbiji našli utočište. Kod nas se može govoriti o isihastičkoj duhovnosti, posebno u oblasti literarnog stvaralaštva, ikonopisa, graditeljstva… (službe, kanoni, akatisti, molitve…). Samo jaka i nepokolebiva vera mogla je duhovno i moralno dati smisao životu i održati narod posle kosivskog ioraza.

Kneza Lazara je nasledio sin Stefan Lazarević (+1427), u čije se vreme Srbija kao država obnovila i ekonomski znatno ojačala. Stefan je dobio titulu despota za uspešno učešće u bici kod Angore 1402. godine. Srbija nije više bila u vazalskom položaju prema Turcima. O duhovnom i ekonomskom napretku Srbije najbolje svedoče i danas sačuvane Stefanove zadužbine građene u srpsko-vizantijskom stilu, kao manastir Manasija ili Resava.

Manasija je postala veliki duhovni i prosvetni centar Despotovine. Tzv. „Resavska škola“ vekovima je bila simbol prosvećenosti. Tu su radili učeni monasi pisci, prevodioci, književnici, prepisivači koji su ukrašavali rukopise i knjige. Odatle se lismenost širila čak i u daleku Rusiju i obližnju Rumuniju. Iz Srbije je u to vreme otišao u Rusiju i tamo postao mitropolit Kiprijan. Iguman manastira Dečani, Grigorije Camblak (napisao je Žitije svetog Stefana Dečanskog), postao je kasnije kijevski mitropolit. Poznat je tada bio i srpski minah Pahomije, koji se u Rusiji proslavio kao pisac. Despot Stefan je uzeo Beograd za prestonicu Srbije. Bio je veoma obrazovan, dosta je čitao, a bavio se i pisanjem. Poznato je njegovo delo „Slovo ljubve“.

Jedan od poslednjih srpskih despota pred konačan pad u tursko ropstvo bio je despot Đurađ Branković (1427-1456). Njegova vladavina je ujedno i loslednja odbrana Srbije. Prvi pad pod Turke 1439. god. odložio je za dvanaest godina njen konačni pad 1459. godine. Despota Đurđa je odlikovala jaka i odlučna vera, kao i odanost bogatom duhovnom i državničkom nasleđu srpskih vladara. Odbio je da primi uniju sa rimokatolicima (sabor u Ferari i Florentiji 1438-1439), koji su dali lažna obećanja da će vojno pimoći u borbi protiv Turaka. Zbog važnosti navodimo u celini njegovu izjavu datu prilikom ponude da napusti pravoslavlje na predlog franciskanca Ivana Kapistrana 1455. godine: „Ja sam devedeseš godina živeo u ovoj veri, koju su mi ulili u dušu moji ireci, te sam kod svoga naroda, mada nesrećan, uvek smatran pametnim. Sada bi ti hteo da pomisle, kada bi videli da sam se promenio, da sam zbog starosši izlaiio, i da sam, kako Prost narod kaže, podetinjio. Ja bih ire pristao da umrem nego da izneverim veru svojih predaka.“ Sedište patrijaršije je preneseno na poslednju slobodnu teritoriju, u Smederevo, pošto su manastiri Peć i Žiča već bili pod Turcima.

Srpska crkva u srednjem veku je imala značajno, ako ne i glavno mesto u životu svakog pojedinca, kao i države u celini. Odnos Crkve i države bio je prirodan i skladan, i obično se upoređuje sa čovekovim. organizmom i odnosom duše i tela. Čovek je po svojoj prirodi celovito, skladno i harmonično biće, naravno ako je zdrav. Interesi Crkve i države nisu bili suprotstavljani, već su se uzajamno dopunjavali. To je dobro poznata teorija simfonije – saglasnosti. Crkva je u celini bila materijalno obezbeđena. Episkopi su imali eparhijske posede i imanja. sveštenici na parohijama žive od „popovskog bira“, a obrađivali su i sopstvena imanja ili zemlju koju su dobijali od vlastele „njivu popovsku“. Svešteničko zvanje se obično prenosilo i nasleđivalo u svešteničkoj porodici.

Posebno su važnu i nezamenljivu ulogu imali naši manastiri i monaštvo uopšte: Studenica, Žiča, Peć, Mileševa, Sopoćani, Dečani, Ravanica, Manasija… To su zadužbine (podizane za dušu i njeno večno spasenje) koje su nadživele državu, sva ropstva, i postoje u naše vreme, a tako će biti ubuduće. One sijaju posebnim sjajem i zrače porukom, svedoče o večnim duhovnim vrednostima koje su vekovima živele i spasavale naše pretke, u njima se nadah-njivali kako u dobru, tako i u teškim trenucima. Manastiri i monaštvo oba reda i pola (opštežiće i pustinjsko monaštvo, muški i ženski manastiri) najbolje su autentično svedočenje života u Hristu primenjeno, koliko je to moguće, u našem životu sa svim slabostima i nedostacima koje kao ljudska bića posedujemo. Za naše manastire posebno je karakteristično da su uvek bili otvorene opštenarodne kuće za ceo narod. Kada nismo imali škola i učionica, i bolnica, i radionica i slikarskih ateljea, sve su to zamenjivali manastiri. Bili su i zbegovi gde se narod sklanjao u nesreći, i večna boravišta gde smo se sahranjivali…

Mi smo opismenjeni da bismo bolje prihvatili i shvatili hrišćanstvo. Zato je monah Sava i svetitelj i pisac. U tome ga sledi brat i kralj Stefan Prvovenčani kada piše Žitije svetog Simeona, zatim monah Domentijan sa Žitijem svetog Save i Žitijem svetog Simeona, monah Teodosije sa Žiti-jem svetog Save i Žitijem svetog Petra Koriškog, i brojni drugi znani i neznani pisci-monasi. Nisu oni bili pismeni i druge opismenjavali zarad opismenjavanja, već da bi produbili svoje hrišćansko življenje i da bi pisanjem, često anonimnim, i druge u veri spasavali. Takvi su već pomenuti arhiepiskop Nikodim kao prevodilac Tipika. arhiepiskop Danilo II (Životi kraljeva i arhiepiskoia srpskih), patri-jarh Jefrem, patrijarh Danilo III, episkop Marko (Žitije i Služba patrijarhu Jefremu…), despot Stefan Lazarević (Slovo ljubve), monahinja Jefimija (Pohvala knezu Lazaru), Grigorije Camblak (Žitije i Služba svetom Stefanu Dečanskom, 0 prenosu moštiju svete Petke), Konstantin Filozof (Žišije despota Stefana…). Tu su i drugi nama po imenu nepoznati pisci, za koje je pisanje i bavljenje knjigom bilo molitva i duhovno poslušanje.

TURSKO ROPSTVO

Vreme turkokratije traje 4 ili 5 vekova, i to je najduže ropstvo Srba u njihovoj istorttji pod inovernim osvajačem. Za mnoge to vreme još uvek traje, a za neke (koji su primili islam) neće se nikada ni završiti. Carigrad i Vizantija su pali 1453. god., pala je Bugarska, a zatim Srpska despotovina 1459. godine sa padom Smedereva, Bosna 1463, Hercegovina 1482, Crna Gora nešto kasnije, 1499. godine. Srpska pravoslavna crkva je delila sudbinu svog naroda u ta vremena koja su označena kao „ljuta i naprasna“, i kada su „živi zavideli mrtvima“ U Otomanskom carstvu -verskoj islamskoj državi, Srbi su bili u svakom pogledu obespravljena raja Plaćali su harač (porez) za pravo na život u islamskoj državi.

Što se tiče Crkve, za nju je nastupilo dugoročno neredovno stanje. Poslednji patrijarh koji se pominje jeste Arsenije II. Sabor episkopa se nije mogao redovno sastajati, izbor patrijarha je bio prosto nemoguć. Teško stanje ilustruje poneki kratak zapis:

„Tuga obuze narod na zemlji i nasta seča hrišćana kakve nije bilo nikada.“ Ili: „Turci kao krilate zmije letijahu paleći sela i gradove…, a crkve i gradove razoriše…“ Hrišćansko stanovništvo se spasavalo od Turaka dobrim delom seobama na sever i na zapad, preko Save i Dunava. Na teritoriji susedne Austrije stvara se vojna granica, koju čine pravoslavni Srbi kao živi zid između Otomanskog carstva i rimokatoličke Austrije, koja takođe nije bila naklonjena Srbima kao „šizmaticima“, odnosno pravoslavnima. U seobe su zajedno sa narodom išli monasi i sveštenici, noseći najveće nacionalne i duhovne dragocenosti koje su se mogle poneti iz stare otadžbine. Nošene su mošti Srba svetitelja, knjige, ikone, crkveni sasudi, i ukrasi… Severno od Save i Dunava nastaju novi duhovni centri za pravoslavne Srbe -manastiri i crkve. Pored onih koji su već postojali u Banatu kao što su manastir Mesić i Zlatica, nastaju manastiri Bazjaš, Bezdin, Sveti Đorđe. Na obroncima Fruške gore u Sremu manastiri: Grgeteg (zadužbina „Zmaj Ognjenog Vuka“ – Vuka Grgurevića Brankovića), Fenek (majka Angelina), Hopovo, Divša, Krušedol, Šišatovac (osnivaju ga izbegli monasi Žiče). U Slavoniji u 16. veku niču Orahovica, Pakra, Lepavina i Marča; u Gorskom kotaru – Gomirje, u Baniji – Komogovina.

Treba reći da dolaskom Turaka Pećka patrijaršija nije zvanično ukinuta. Nastupilo je samo neredovno stanje, koje koristi Ohridska arhiepiskopija, time što postepeno pod svoju duhovnu nadležnost preuzima većinu eparhija Pećke patrijaršije. To je činjeno ne bez znanja, pa čak i pomoći, Turaka i same Carigradske patrijaršije u Konstantinopolju (Carigrad, Fanar – gde je bilo sedište patrijarha i grčkog življa). Naročito je na tome radio, uz pomoć ove patrijaršije, ohridski arhiepiskop Prohor (1525. i 1528). Ovome se energično usprotivio smederevski mitropolit Pavle – Pavle Smederevac, koji je čak uspeo da privremeno obnovi, doduše, samo nakratko, Pećku patrijaršiju i da se proglasi za patrijarha. On je, međutim, na dva sabora u Ohridu 1532. i 1541. god., bio osuđen i proteran.

Ima podataka da su mnogi Srbi, pravoslavni hrišćani, primali islam, uglavnom iz nužde, da bi lakše podneli teško ropstvo i da bi eventualno sačuvali privilegije koje su imali. Zato pesnik i kaže: „poturči se plaho i lakomo…“ Teško je bilo trpeti poniženja, progone i obespravljenost. Naš narod je posebno teško podnosio „danak u krvi“, uzimanje zdrave muške dece i odvođenje u Tursku na školovanje i preveravanje. Od njih su stvarane elitne turske jedinice janičara koje su najveće zlo nanosile upravo hrišćanima od kojih su i sami potekli. U narodu je veoma jasna izreka: „Poturica, gori od Turčina“.

OBNOVA PEĆKE PATRIJARŠIJE

Obnovljena Pećka patrijaršija pod Turcima postojala je duže od dve stotine godina (1557-1766). Iako samo privremeno propao, pokušaj Pavla Smederevca u obnavljanju Pećke patrijaršije ipak nije bio uzaludan.

Srbi u trenutku velike moći Otomanskog carstva nisu mogli obnoviti državu, i to im neće poći za rukom još dugo. Područje srpskih zemalja na Balkanu nije više bilo periferija: odavde su kretali turski pohodi u dalja osvajanja Evrope. Turci su to dobro znalg i zato nisu izazivali Srbe, a posebno su hteli dobre odnose sa Srpskom crkvom. Zato, uz tursku saglasnost dolazi do obnavljanja Pećke patrijaršije. Ključnu ulogu u tom poslu odigrao je veliki vezir Mehmed (Muhamed) Sokolović, poturčeni Srbin iz sela Sokolovića kod Višegrada, vaspitanik manastira Mileševe, koji je u poznatom „danku u krvi“ kao dete odveden u Tursku i tamo primio islam. Napredovao je u službi kao poturčenjak i postao veliki vezir (prvi ministar). Njegovom pomoći Patrijaršija je obnovlje na 1557. god., a prvi patrijarh sada obnovljene patrijaršije postao je njegov brat Makarije Sokolović (1557-1571). Za Srbe i njihovu Crkvu to je velii događaj. Pećka patrijaršija je sada duhovno objedinila sve srpske etničke prostore, pa čak i šire (delovi Bugarske i Ugarske). Obnovljene su i osnovane nove eparhije kojima su obuhvaćeni i raseljeni Srbi: Trebinjska u manastiru Tvrdošu, Požeška u Slavoniji, Marčanska, Jenopoljska, Vršačka, Budimska, pre toga Sremska… Bilo je ukupno oko 40 eparhija na širokom prostoru od Budima do reke Drima u Albaniji i od zapadne Bugarske do Jadranskog mora.

Položaj hrišćanske crkve sada je bio lakši. Dozvoljena je obnova i izgradnja novih crkava i manastira. Podignuta je iz temelja pećka priprata i potom živopisana. Živopisana je gračanička priprata, izgrađeni su ovčarsko-kablarski manastiri. Položaj srpskog patrijarha bio je sličan položaju carigradskog patrijarha u Fanaru. On je postao „miletbaša“ (vođa naroda, etnarh) sa velikim i svetovnim ovlašćenjima prema hrišćanskim podanicima. Predlagao je na Porti izbor mitropolita i episkopa, presuđivao je sporove među sveštenicima, ubirao porez od naroda za godišnji danak sultanu, rešavao bračne sporove u hrišćanskim porodicama, imao pravo nasleđa kod onih koji umru bez zakonitih naslednika (pravo kaduciteta). Ugled patrijarha pred Turcima, a i u narodu, bio je veliki. Patrijarh je putovao po narodu jašući na konju u svečanoj pratnji. Dogodilo se da u turskom ropstvu, kada Srbi nisu imali državu i svetovne vladare, njihovu ulogu po nuždi na sebe preuzme Crkva, odnosno srpski patrijarh.

USTANCI PROTIV TURAKA

Svi patrijarsi iz porodice Sokolović negovali su dobre odnose sa Turcima. Ali patrijarh Jovan Kantul (1592-1613) menja takav stav, jer je narod na prostoru Pećke patrijaršije, bez obzira na nešto lakši položaj pod Turcima, shvatio da je ipak u ropstvu. Težnje ka konačnom oslobođenju našeg naroda neće nikada prestati. Kraj 16. veka je upravo po tome karakterističan, jer se konačno shvatilo da nije sve izgubljeno, da se do slobode može doći. Bune i ustanci Srba neće prestati u budućih skoro tri stotine godina, a počeli su upravo u vreme pećkog patrijarha Jovana Kantula. Turci, naši osvajači, prekinuli su tako naš duhovni, državni i kulturni razvoj nekoliko vekova. Godine 1594. došlo je do ustanka Srba u Banatu.

Ustanici su na svojim ustaničkim zastavama nosili ikone sa likom svetog Save Srpskog. Sličan ustanak izbio je u okolini Peći, u Metohiji, a 1597. god. u Hercegovini. Svi ovi ustanci su, doduše, krvavo ugušeni. Vršački episkop sveti Teodor, koji se našao na čelu ustanika u Banatu, živ je odran Beogradski Sinan-paša naredio je spaljivanje moštiju svetog Save na Vračaru u Beogradu 27. aprila (10. maja) 1594. godiie. Patrijarh Jovan Kantul takođe je platio glavom – ubijen je u Carigradu krajem 1613.godine. Patrijarh Pajsije Janjevac (1614-1647) u tom pogledu bio je obazriviji. Video je da se otvoreno ne može Turcima odulreti. Okreće se Rusiji, odakle sve češće stiže pomoć u knjigama i dragocenostima. Kao crkveni poglavar, nastoji da duhovno krepi i jača narod da sasvim ne klone duhom. Radi mnogo na knjizi, vršenju redovnih bogosluženja. Napisao je Žitije i Službu poslednjem caru Nemanjiću, Urošu („nek se znade da smo carevali“), i Službu svetom Simonu (kralju Stefanu Prvovenčanom). Ponekad i samo podsećanje na slavnu prošlost i naše velike ličnosti, zagreva nadu i olakšava tužnu i tešku sadašnjost. Patrijarh Pajsije je upravo na tome radio. I videće se kasnije, imalo je to dobrih rezultata.

Žrtva turske osvete bio je patrijarh mučenik Gavrilo I (1648-1655).

SEOBE

Veoma teške posledice po naš narod i Crkvu imao je austrijsko-turski rat, koji se vodio u vreme pećkog patrijarha Arsenija III Čarnojevića (1674- 1690;+1706). Turci su 1683. god. ugrozili i sam Beč, i bili su na pragu Srednje Evrope. Zahvaljujući pomoći Poljaka, Turci su odbijeni. General Pikolomini je 1689. potisnuo Turke do Skoplja. To je ohrabrilo Srbe i samog patrijarha da se pridruže Austrijancima. Međutim, ubrzo je usledila turska kontraofanziva, pred kojom Srbi uzmiču u Velikoj seobi 1690. god., kada je Savu i Dunav sa patrijarhom Arsenijem na čelu prešlo oko 40.000 ljudi. Austrijski car Leopold I primio ih je na svoju teritoriju, garantujući im verske i nacionalne slobode u specijalno izdatim privilegijama. U potonjoj svojoj istoriji, na teritoriji Austrije i Ugarske Srbi će morati više puta da se bore za ostvarenje verskih i nacionalnih sloboda, jer je Austrija kao rimokatolička zemlja imala uvek jasne planove da Srbe odnarodi i pokatoliči, što se može videti na mnogim konkretnim primerima.

U vreme austrijsko-turskog rata 1737-1739. god., Srbi će, nažalost, doživeti sličnu sudbinu. Pećki patrijarh Arsenije IV Jovanović Šakabenta (1728 -1737) takođe se preuranjeno ponadao svom oslobođenju od Turaka i poveo narod na ustanak. Međutim, ni ovoga puta, kao ni ranije, a nažalost i mnogo puta kasnije, pomoći Srbima od Austrije nije bilo. On je morao sa narodom u seobu. Turska osveta je ovoga puta bila strašna. Paljeni su i rušeni manastiri i crkve;
Bogorodica Ljeviška u Prizrenu je postala džamija, u manastiru Manasiji crkva je pretvorena u štalu za turske konje; Srbi su kao roblje prodavani na pijacama Evrope i Azije, vršena je prisilna islamizacija u Ljumi, Peći, Đakovici, u Opoljskoj i Gorskoj Župi…

Na pitanje kako je Crkva uopšte živela i opstala pod Turcima, može se jednostavno odgovoriti:

živela je shodno položaju obespravljene hrišćanske raje ili nevernika. Kao i u svim islamskim državama sve do danas, hrišćansko stanovništvo nema ista prava sa muhamedancima. Sveštenika i monaha u narodu bilo je veoma malo, crkava i manastira takođe.

Turci, po načelima Kurana i šerijatskog prava, nisu dozvoljavali gradnju novih hrišćanskih bogomolja. Dotrajale crkve i manastire hrišćani su uz velike teškoće i posle specijalnih dozvola mogli obnavljati, ali ih nisu smeli proširivati. Mnoge crkve su pretvarane u džamije, a tamo gde su oronule i propale. sasvim su rušene, a materijal je služio za gradnju džamija ili javnih objekata. Naš narod je retko, samo o velikim praznicima, bio u prilici da ide u obližnju crkvu ili manastir. Tako su uglavnom zadovoljavane neke osnovne verske potrebe. Sveštenici i monasi su se u određeno doba godine kretali po narodu vršeći trebe. Tamo gde nije bilo sveštenika, niti manastira u blizini, domaćin porodice je često po nuždi preuzimao na sebe ulogu neke vrste domaćeg sveštenika (za zadušnice; za krsne slave – lomljenje slavskog kolača…). Otuda je kod Srba uloga krsne slave, domaće porodične slave, veoma velika i dragocena, a u nekim momentima slava je zamenjivala skoro ceo duhovni i crkveni život u našem narodu.

Crkvenost se na mnogim mestima u pravom smislu reči izgubila: ostala je slava, često više kao običaj

Sem glavnih nemanjićkih zadužbina. pod Turcima su se najviše očuvale one crkve i manastiri KOJI su bili smešteni u zabitim i nepristupačnim krajevima. Veliki manastiri su i pod Turcima ostali snažni duhovni centri, čiju autonomiju Turci uglavnom nisu dirali sem usled uzimanja redovnog harača, s obzirom na to da su manastiri imali velika imanja. Narod je išao na poklonjenje našim svetiteljima, čije su mošti ljubomorno čuvane: u Studenicn -svetog Simeona. u Mileševi – svetog Save, u Dečanima – svetog Stefana Dečanskog, u Ravanicn – svetog kneza Lazara, u Krušedolu – mošti svetih Brankovića… U manastirima su redovno vršena sva bogosluženja, monasi su koliko-toliko bili pismeni. a i druge su opismenjavali, i koliko su mogli učili ih veri i duhovnom životu. Govorili su i pisali o nekada slavnoj srpskoj prošlosti i našim velikim i znamenitim precima -vladarima i svetiteljima. Vekovima su veoma poštovani, pored navedenih svetitelja, i sveta Petka Parskeva, sveti Joanikije Devički u manastiru Deviču, sveti Vasilije Ostroški Čudotvorac i drugi.

I u tako teškim vremenima sveštenici i monasi jedini nešto čine na planu duhovnosti i kulture uopšte. Tako jeromonah Makarije nabavlja iz Venecije štampariju za Đurđa Crnojevića na Cetinju, koja radi od 1493. do 1495. godine kao prva štamparija na slovenskom jugu. Štamparije u prvoj polovini 16. veka rade i u drugim našim manastirima, istina veoma kratko i neredovno. Tako su štamparije imali manastiri Rujan (1537),Gračanica (1539), Mileševa (1544), Mrkšina Crkva (1566). I pored ovih štamparija, i dalje se prepisivalo i ukrašavalo rukom.

U vreme turskog ropstva nije bilo ni minimalnih uslova za bogatu ktitorsku delatnost, gradnju i oslikavanje crkava. Radilo se skromno, prema ekonomskim mogućnostima poručilaca. Dela ikonopisa uglavnom oponašaju staro slikarstvo, mada je bilo veoma talentovanih slikara i majstora poput Longina ili Georgija Mitrofanovića.

UKIDANjE PEĆKE PATRIJARŠIJE

Posle Velike seobe Srba 1690. god. može se kroz istoriju pratiti život naše crkve i naroda, ne samo u Turskoj nego i na širokim prostorima Austrije. Stanje Crkve i naroda u Turskoj posle velikih seoba bilo je još teže. Stanovništvo se brojno smanjivalo. Dvojica patrijarha su morali da pobegnu u Austriju. Turci su izgubili svako poverenje u srpsko sveštenstvo. Takvo rđavo stanje koriste Grci. Kada se patrijarh Arsenije IV Šakabenta iselio u Austriju, Grci fanarioti iz Carigrada uticali su na tursku Portu da za patrijarhe u Peći dovodi mahom Grke. Tako je doveden Joanikije Karadža (1739-1746). Ovo je činjeno pod izgovorom da se Srbima pomogne, ali je upravo bilo suprotno.

Za kratko vreme u Peći se od 1752. do 1765. god. promenilo osam patrijarha, od kojih su petorica bili Grci. U Carigradu su se gomilali i uvećavali dugovi Pećke patrijaršije koje nije imao ko da vrati. Poslednji patrijarh Srbin pred ukidanje Patrijaršije bio je Vasilije Brkić (1763-1765), ali je proteran na Kipar kao neprijatelj Turaka. Nasledio ga je Kalinik II (1765-1766). takođe Grk. On je učinio jedan neprimeren gest: podneo je ostavku na mesto pećkog patrijarha i sa još pet episkopa priložio molbu u kojoj je tražio od carigradskog patrijarha Samuila Hancerisa da se ukine Pećka patrijaršija. Kao razlog naveo je velike dugove. Patrijarh Samuilo je u to ubedio sultana koji je 11. septembra 1766. god. izdao ferman kojim se Pećka patrijaršija ukida i stavlja, odnosno potčinjava Vaseljenskoj patrijaršiji. „Od sada se ukida i samo ime Pećke patrijaršije“, a ne dozvoljava se ni pod kojim uslovom njena obnova u budućnosti. Posle samo godinu dana, ista sudbina je snašla i Ohridsku arhiepiskopiju. Ovakvo stanje trajalo je u Srpskoj crkvi sve do 1920. god. kada je vraćeno dostojanstvo patrijaršije.

Za Srpsku crkvu su nastali teški dani. Svi Srbi episkoli su uklonjeni. Za episkope su u Srbiju dovedeni Grci, takozvani fanarioti (po Fanaru, gradskoj četvrti u Carigradu, odnosno Istanbulu, gde je bila rezidencija vaseljenskog patrijarha i gde su mahom živeli imućni Grci), koji uglavnom nisu imali mnogo razumevanja za Srbe. Mnogi od njih, iako su po više godina proveli u Srbiji, nisu znali srpski jezik.

SRPSKA CRKVA OD 1766. DO 1920. GODINE

Posle nasilnog ukidanja Pećke patrijaršije Srpska crkva se našla u veoma teškim prilikama, kako duhovnim tako i političkim. Srpska država već nekoliko vekova ne postoji. Postoje srpske zemlje i srpski etnički prostori koji su u granicama Otomanske imperije, Austrije, Ugarske, ili Mletačke republike. Što je još tragičnije, crkvena samostalnost koju je stekao sveti Sava 1219. god, sada je izgubljena. Narod i Crkva su se u celini našli u mnogo težem položaju nego ranije. Trebalo je razmišljati i raditi strpljivo i uporno na vaskrsu srpske države i obnavljanju crkvene samostalnosti autokefalije. Biće to veoma težak, mukotrpan i dug proces koji će trajati više od sto godina.

Nakon ukidanja Patrijaršije, kada je reč o Srpskoj crkvi, njen život i postojanje se može pratiti u više srpskih oblasti koje su Srbi nastanjivali. Izvan granica Turskog carstva postoji Karlovačka mitropolija, zatim Crnogorska mitropolija, Srpska crkva u Dalmaciji, u Bosni i Hercegovini, u Južnoj Srbiji i Makedoniji. Ovde sada sledi ukratko pregled svih ovih crkvenih jedinica sa kratkim istorijatom sve do konačnog vaspostavljanja Srpske patrijaršije 1920. god. u Kraljevini Jugoslaviji.

Srbija

U matičnim srpskim zemljama pod turskom vlašću od 1766. do 1830. god. episkopi su bili po narodnosti Grci. U našem narodu su dobro poznati lod imenom „fanarioti“, i nisu bili zainteresovani za potrebe i probleme Srba pod Turcima, za njihove oslobodilačke težnje, koje su svakako išle i za tim da Srbi imaju svoje domaće episkope Srbe, a ne strance. Fanarioti su forsirali grčki bogoslužbeni jezik, a često su i sami bili primorani da više zastupaju interese Otomanskog carstva nego srpske narodne interese. Naše domaće niže sveštenstvo u tom periodu bilo je još neobrazovanije; jer o njemu niko nije vodio računa. Verski život naroda je, takođe, naglo opadao. Episkopi Grci su više vodili računa da izvrše finansijske obaveze prema Porti i da se obezbede lično nego da brinu o duhovnim potrebama Srba pod Turcima.

Za Srbe je bila velika sreća što Je „bolesnik na Bosforu“ počeo odavno da umire. U Evropi se već duže vremena globalno rešavalo takozvano „istočno pitanje“ odnosno šta i kako dalje posle proterivanja Turaka iz Evrope i sa Balkana. Srpski ustanci, Prvi 1804. god. pod Đorđem Petrovićem i Drugi pod Milošem Obrenovićem 1815. godine, primorali su Tursku da 1830. god. zvanično prizna srisku državnost, prvi put obnovljenu posle pada Despotovine 1459. godine, Srbija je postala kneževina sa Milošem Obrenovićem na čelu. To je bio prvi objektivni preduslov da Srbi razmišljaju i o obnovi svoje crkvene samostalnosti koju im je uzela Carigradska patrijaršija. Prvi korak u tom pogledu bio je taj što je na zahtev kneza Miloša 1831. Carigradska patrijaršija priznala Srbima crkvenu autonomiju, a iz Srbije povukla sve episkope Grke koji su u vreme oba ustanka dolazili u direktan sukob sa ustaničkim vođama.

Prvi mitropolit obnovljene Srbije bio je Melentije Pavlović (1831-1833). Pre toga on je bio arhimandrit manastira Vraćevšnice i istakao se u ustancimačak i kao ratnik. Hrabrio je učesnike i lično učestvovao u nekim bojevima sa Turcima. To su činili i mnogi drugi sveštenici poput pop Luke Lazarevića. Mateje Nenadovića, Hadži Đere i Ruvima, sv. đakona Avakuma, sv. Igumana Pajsija i drugih. Melentije je ubrzo došao u sukob sa knezom Milošem i iznenada umro, ali je ostao u narodu upamćen kao veliki rodoljub spreman da se žrtvuje za opšte narodne interese Mitropolit Petar Jovanović (1833-1859) došao je iz Karlovačke mitropolije, imao je solidno bogoslovsko i opšte obrazovanje, tako da je mogao da radi na crkvenom uređenju na pravi način. Srpskoj crkvi, tek izašloj iz turskog ropstva, tada je trebalo skoro sve: crkveno zakonodavstvo, uvođenje crkvene administracije, odnosno matičnih knjiga, briga o svešteničkom i monaškom podmlatku, školovanje učitelja i sveštenika, otvaranje škola i prosvetnih zavoda. Sve to radi mitropolit Petar. Brine o knjigama i udžbenicima i o nastavnom i prosvetnom kadru tako što talentovane i vredne mladiće šalje na školovanje u Rusiju. Istina, u svemu tome imao je podršku kneza Miloša i kneza Aleksandra. Obnavljane su crkve i manastiri širom Srbije. Osetio se jedan polet i entuzijazam u svakom pogledu. Vekovni san o slobodi i o životu na svome počeo se ostvarivati u pravom smislu te reči.

Godine 1859. u Kneževini Srbiji dolazi do dinastičke smene na prestolu posle Svetoandrejske skupštine. Posle više godina izgnanstva, došao je sada već stari knez Miloš na svoju drugu upravu Srbijom (1859-1860). Mitropolit Petar nije smeo da ga sačeka. Napustio je Srbiju. Nasledio ga je njegov učenik, tada episkop šabački Mihailo Jovanović. koji je završio Kijevsku duhovnu akademiju.

Mihailo je dugo upravljao Srpskom crkvom (1859-1881;1889-1898). Nastavio je plodan rad svog prethodnika. Posebno je radio na unapređnju crkvene i duhovne prosvete na obrazovanju sveštenstva, pisao je udžbenike, istakao se kao propovednik i crkveni pastir, dobar organizator i veliki radnik na polju nacionalnih interesa našeg naroda koji je još uvek bio pod Turcima (Južna Srbija, Makedonija, Bosna i Hercegovina…). U njegovo vreme Srpskoj crkvi je vraćena crkvena autonomija. Srbija je na Berlinskom kongresu 1878. god. međunarodno priznata za nezavisnu državu. Sledeće, 1879. godine i Crkva je u Kneževini Srbiji stekla autokefalnost i međucrkveno priznanje. Mitropolit Mihailo Jovanović došao je u sukob sa srpskom vladom zbog nastojanja vlade da se ne osnovano meša u unutrašnje čisto crkvene poslove, a i zbog vladine otvorene proaustrnjske politike. Morao je da napusti Srbiju (1883-1889). Srbija je postala kraljevina 1882. god., i Srbi su prvi put posle Kosovske bitke obnovili svoju kraljevinu sa kraljem Milanom Obrenovićem na čelu.
Izgnani mitropolit Mihailo je bio obišao Svetu zemlju – Svetu goru, a pet godina je proveo u Rusiji. Nakon abdikacije kralja Milana (1888), mitropolit se vraća u zemlju i nastavlja rad (1889). Radio je na organizovanju crkvenog i parohijskog života, obrazovanju učitelja i sveštenika, pisao je zbirke propovedi i beseda, prevodio sa ruskog jezika bogoslovske i liturgijske knjige, osnivao je dobrotvorne fondove za pomoć siromašnim sveštenicima, njihovim udovicama i sirotoj deci, slao je monahe na školovanje u Rusiju, štampao knjige, stipendirao učenike i studente. Bio je oduševljei idejom slovenstva na slovenskom jugu i kao takav poznat u ondašnjem svetu.

U Kraljevini Srbiji početkom 20. veka, Crkva koja je slovila kao Beogradska mitropolija sa nekoliko eparhija, doživela je duhovni polet u svakom pogledu. U vreme balkanskih ratova i Prvog svetskog rata (1912-1913. i 1914-1918) preživela je teške gubitke i nevolje zajedno sa svojim napaćenim narodom. Sa optimizmom je dočekala oslobođenje 1918. god, i vaspostavljanje Patrijaršije.

Karlovačka mitropolija

Karlovačka mitropolija ima svoj početak na prostorima Austrijske carevine posle Velike seobe 1690. godine. Prvu organizaciju Srpske crkve u Austriji izvršio je prvi izbegli patrijarh Arsenije III Čarnojević na osnovu privilegija koje je dobio za svoj narod od cara Leopolda I 1690.1691. i 1695. godine. Prvi naziv za tamošnju crkvu je Krušedolska mitropolija, jer je sedište bilo u manastiru Krušedolu od 1708. do 1713. godine. Naznv Karlovačka mitropolija postoji posle 1713. kad je sedište preneto u Sremske Karlovce. Karlovačka mitropolija je od samog početka bila pod duhovnom jurisdikcijom Pećke patrijaršije. Naime, pećki patrijarh Kalinik I dao je autonomiju Karlovačkoj mitropoliji.

Organizovanje i život srpskog naroda i Crkve u Austriji nisu bili laki. Trebalo je pod teškim okolnostima sačuvati, pre svega nacionalni identitet i pravoslavnu veru u veoma jakoj rpmokatoličkoj državi. Naš narod je od samog početka bio suočen sa duhovnom opasnošću od unije, koja je, nažalost, u nekim mestima nasilno i sprovedena, naročito u Marčanskoj eparhiji. Episkopi i sveštenici se u takvoj situaciji snalaze kako mogu. Oslanjaju se, u prvom redu, na Rusiju, odakle stižu pokloni u knjigama za potrebe naših crkava i manastira, dolaze i prvi učitelji (Suvorov i Kozačinski) koji osnivaju prve naše škole. Austrija nije rado i blagonaklono gledala na srpske veze sa pravoslavnim Rusima i činila je sve da ih spreči. Nastojala je da svojom prosvetnom, crkvenom i državnom politikom ukine Srbima sve date privilegije, da Srbe potčini mađarskim i austrijskim feudalcima. a rimokatolička crkva bi već učinila svoj deo posla prevođenja u rimokatoličanstvo.

Srbi su kao vojnici-graničari ili krajišnici čuvali južne delove austrijske granice prema Turskoj i uživali su tolerancije sve dok su bili potrebni kao vojnici. Kada je carica Marija Terezija, na zahtev mađarskih feudalaca, ukinula Potisko-pomorišku vojnu granicu (područje reke Tise i Moriša), Srbi su bili veoma nezadovoljni svojim novim statusom kmetova (kmet – seljak bez zemlje, zavisan od feudalaca. gospodara). Oko sto hiljada Srba graničara sa svojim porodicama iselilo se između 1752. i 1764. godine u Rusiju. Tamo su osnovali posebne srpske oblasti, koje su se po njima zvale Slavjanoserbija i Nova Serbija u današnjoj Ukrajini. Tamo su se ubrzo pretopili u Ruse, tako da danas takoreći ne postoje nikakvi tragovi o životu Srba. Tadašnji karlovački mitropolit Pavle Nenadović činio je sve da pomogne svome narodu, da spreči masovno iseljavanje u neizvesnost i da spreči koliko je to moguće prisilno unijaćenje. Sprečio je unijaćenje Rumuna u severnoj Ugarskoj i Erdelju. Ali je u to vreme, nažalost, izvršeno unijaćenje Srba i uništenje manastira Marče. Srbi su pounijaćeni u Žumberku (kraj južno od Samobora u Hrvatskoj). Unija je sprovedena uz pomoć vojnih vlasti, fizičkim maltretiranjem i sveštenika i naroda. Bilo je, doduše, primera gde se običan rimokatolički verujući narod protivio nasilnom prevođenju pravoslavnih u rimokatolicizam. Tako u poznoj Severinskoj buni 1755. god. sa Srbima učestvuju i Hrvati. U molbi carici oni kažu, da se njima omigući „obojeg zakona (vere) grčkog i rimskog da žive u ljubavi kao i do sada, a trećeg zakona, unije. ne možemo imati među sobom…, jer ovi treći su samo za jednu veliku konfuziju i neslogu“. Iz ovog se može videti da pravoslavni nisu trpeli od običnog naroda, već od specijalno pripremljenih rimokatoličkih „misionara“, koji su krštavali već krštene i zatirali im pravoslavni duhovni identitet i nacionalnu pripadnost. To je, nažalost, činjeno na način koji nije primeren hrišćanima.

Cela istorija Karlovačke mitropolije predstavlja borbu Srba da očuvaju pravoslavlje i da opstanu kao narod. nacionalna manjina u velikoj austrijskoj državi. U tome se posebno istakao mitropolit Pavle Nenadović (1749-1768), a zatim mitropolit Stefan Stratimirović (1790-1836). Svi su se oni zalagali za svoju Crkvu, školu i narod. Stratimirović je pomagao i ustanike u Srbiji 1804. i 1805. godine. Dugoročna garancija opstanka bilo je negovanje nacionalne kulture i prosvete otvaranje srpskih škola. U Sremskim Karlovcima otvorena je gimnazija, a 1794. god. i bogoslovija, koja je kroz ceo 19. vek školovala obrazovane sveštenike ne samo za potrebe Karlovačke mitropolije. To je vreme procvata fruškogorskih i drugih manastira. Štampaju se knjige, izlaze prvi srpski časopisi [Letopis Matice srpske) i novine, rade poznati srpski slikari i ikonopisci, književnici i pesnici… Sve se odigralo pod okriljem Crkve kao najčvršćeg i najpouzdanijeg garanta opstanka, i duhovnog i materirlnog života.

Karlovačka mitropolija će u vreme mitropolita Josifa Rajačića (1842; 1848-1861) postati patrijaršija, a srpski narod u Ugarskoj dobiće svoju Vojvodinu. Takvo stanje će ostati do okončanja Drugog svetskog rata i vaspostavljanja Patrijaršije.

Tokom dva veka autonomnog postojanja, Karlovačka mitropolija se organizovala na osnovu privilegija koje je dobila od Austrije. U vreme cara Josifa II, a pre toga carice Marije Terezije i reformi koje su oni sprovodili u državi, položaj Srba i njihove Crkve posebno je regulisan. Crkveno-narodni sabor iz 1769. god. doneo je odluke o svom položaju koje su ušle u takozvani Regulament, a zatim u Deklaratoriju objavljenu 1779, kojom je život Karlovačke mitropolije uređen sve do 1868.godine, kada je car Franja Josif I izdao Kraljevski Reskript, koji je bio na snazi sve do ujedinjenja crkava 1920. godine.

Srbi u Austrougarskoj monarhiji nadživeli su i kao narod i kao Crkva to carstvo. Uspeli su da se za više od dve stotine godina dobro organizuju na nacionalnoj osnovi, ali i na duhovnom planu. Sremski Karlovci su dugo slovili kao „srpski Sion“, Novi Sad kao „srpska Atina“. Srpske škole, bogoslovija, gimnazije, učiteljske i druge škole, bile su na nivou sličnih ustanova U Austrougarskoj. Ugledni tamošnji Srbi trgovci, privrednici, pisci, stvaraoci uopšte, činili su deo tog sveta gde su živeli, ali su nastojali da sačuvaju svoj duhovni i nacionalni identitet.

Crnogorska mitropolija

Godine 1499. Turci su posle više pokušaja uspeli da savladaju otpor vladarske porodice Crnojevića i da područje Crne Gore pripoje Skadarskom sandžaku. Turci nisu nikada potpuno ovladali srpskim plemenima u crnogorskim brdima, koja su, doduše, plaćala Turcima porez, ali ni to nije obavljano redovno, pa je često dolazilo do sukoba. Ono što je za tadašnji narod bilo teško jeste činjenica da su mnogi iz pojedinih plemena primili islam. Problem poturica nije bio mali. Zato u vreme mitropolita Danila Petrovića Njegoša, početkom 18. veka dolazi do takozvane istrage poturica (to je inspirisalo Petra Petrovića Njegoša da napiše Gorski vijenac) i do više bitaka sa Turcima. Poznata je bitka kod Careva Laza 1712. u kojoj su Turci loraženi. Tada je spaljeno Cetinje sa manastirom. Od Tada počinje oslanjanje Crne Gore na Rusiju i njenu pomoć, kako u ekonomskom tako i u političkom pogledu.

Mitropolita Danila je nasledio sinovac, mitropolit Sava, koji nije bio borbenog duha. U upravljanju Crkvom i narodom u Crnoj Gori pomagao mu je sinovac, budući mitropolit Vasilije. Vasilije je zbog crkvenih i i narodnih poslova tri gguta išao u Rusiju. Tamo je i umro 1766. godine. Za Crkvu u Crnoj Gori i narod bio je svakako veliki gubitak i ukidanje Pećke patrijaršije 1766. godine. U tom smutnom i teškom vremenu ovde se pojavio misteriozni čovek koji je nosio ime Šćepan Mali. On je za sebe tvrdno (naravno lažno) da je u stvari ubijeni ruski car Petar III. U opštoj pometnji, on je nekako uspeo da se nametne za vladara Crne Gore (1767-1773). Tragično je završio, zaklao ga je jedan Grk, plaćenik skadarskog paše. Mitropolit Sava je nastavio da upravlja i Crkvom i narodom. Nastojao je da se obnovi ukinuta Pećka patrijaršija, ali u tome nije uspeo. Kao i njegovi prethodnici, oslanjao se na Rusiju.

Mitropolita Savu je nasledio mitropolit Arsenije Plamenac (1781-1784) , a njega sveti Petar I Petrović (sveti Petar Cetinjski. On je naročito radio na pomirenju i ujedinjenju crnogorskih, često zavađenih plemena, istrebljivao je krvnu osvetu u narodu, kao i druge negativne pojave koje su bile posledica ropstva i lošeg uticaja islama. Mitoopolit Petar II Petrović Njegoš (+1851) poznat je ne samo kao duhovni i svetovni vladar u Crnrj Gori, kakvi su bili i njegovi prethodnici, nego je poznat i kao jedan od najvećih srpskih pesnika. Pisac je Gorskog vijenca, Luče mikrokosma, Ogledala srpskog i drugih pesničkih dela. Svi mitropoliti su stolovali na Cetinju. Vodili su i crkvene i narodne poslove. Vreme u kome su živeli bilo je teško: s jedne strane, bili su Turci, a s druge strane narod koji je trebalo verski, duhovno i civilizacijski prosvećivati. Na tome su radila. naročito, poslednja dvojica mitropolita. Brinuli su o sveštenicima i monasima, uvodili administraciju. štampali nešto od knjiga i vodili računa o školstvu.

Mitropolita Petra II je nasledio knez Danilo (1851-1860). On je uz pomoć Rusije postao nasledni knez. Nije primio ni monaško ni sveštenički čin. Sa njime u Crnoj Gori prestaje takozvani teokratski način vladanja (u jednoj ličnosti spojena i duhovna i svetovna vlast). Crnogorska država je proširena posle ratova 1876. i 1878. Stvorena je još jedna eparhija u Crnoj Gori – Zahumsko-raška, a posle Balkanskog rata obnovljena je 1913. god. Pećka eparhija. Crna Gora je, kao i Srbija, na Bečkom kongresu 1878. dobila nezavisnost, odnosno državnu samostalnost. Godine 1920. Crna Gora, odnosno Crnogorska mitropolija, ušla je u sastav obnovljene Srpske patrijaršije.

Pravoslavni Srbi u Dalmaciji

Vekovima su za Srbe u Dalmaciji duhovni centri i središta bili manastiri kao što su Krka, Krupa i Dragović. Oni su posle obnove Pećke patrijaršije bili pod jurisdikcijom dabrobosanskih mitropolita kao patrijarhovih „egzarha cele Dalmacije“. Posle Karlovačkog mira 1699. godine i Požarevačkog mira 1718, Dalmacija je. umesto pod tursku, došla pod vlast Mletačke republike. Mlečani su sve pravoslavne u Dalmaciji sada potčinili „filadelfijskom“ arhiepiskopu, koji je bio u stvari unijata – priznavao je rimokatolicizam. Srbi su se tome protivili i nikada nisu priznali tu jurisdikciju držeći se čvrsto Pećke patrijaršije. Mlečani , koji su na sve načine sprovodili i nametali uniju, jednostavno su Srbima u Dalmaciji zabranjivali da sebi biraju i postavljaju episkope. Interesantno je da su dalmatinski Srbi 1750, god. ne mareći za zabrane Mlečana, izabrali sebi za episkopa protopopa iz Benkovca Simeona Končarevića. Simeona je 1751. god. za episkopa hiritonisao dabrobisanski mitropolit, ali su Simeona Mlečani ubrzo proterali iz Dalmacije. Umro je u Rusiji, tugujući za svojim narodom i svojom Dalmacijom. Napisao je delo Ljetopis građanskih i crkvenih događaja, koje je od velike važnosti za dalmatinsku istoriju.

Nakon Napoleonovih osvajanja, Dalmacija je potpala pod upravu Francuza. Tek 1810. god. Srbi su dobili svog prvog episkopa, Venedikta Kraljevića, Bio je poreklom Grk, plašljiv, i kada su se Francuzi povukli iz Dalmacije, Venedikt je, plašeći se Austrije koja je ponovo zavladala Dalmacijom, pristao na uniju. Narod i sveštenstvo su se jednodušno pobunili, i on je morao da pobegne. Godine 1828, dalmatinska crkva je došla pod jurisdikciju Karlovačke mitropolije. Dolazi do naglog procvata eparhije. Posebno se istakao njen episkop Josif Rajačić, potonji patrijarh u Sremskim Karlovcima, zatim Stefan Knežević, poznat kao dobar organizator, i čuveni u svetu kanonista bogoslov Nikodim Milaš (+1915).

U Dalmaciji, u Šibeniku je 1833. god. počela sa radom bogoslovija, a nastavila u Zadru 1841. Ova duhovna škola ostavila je velikog traga u obrazovanju sveštenstva u Dalmaciji.

Godine 1867 došlo je do nove podele između Austrije i Ugarske (Mađarske). Dalmacija je, prema toj podeli, sa svojim eparhijama Dalmatinsko-istrijskom i Bokokotorskom 1874. potpala pod jurisdikciju rumunsko-rusinske Bukovine, nazvane Bukovinsko-dalmatinska mitropolija. Takvo stanje je ostalo sve do sloma Austrougarske 1918 i ujedinjenja Srpske crkve.

Crkva u Bosni i Hercegovini

Ova crkva je posle ukidanja Pećke patrijaršije potpala pod Carigradsku patrijaršiju. Episkopi su takođe bili fanarioti, Grci. Položaj pravoslavnih u Bosni i Hercegovini bio je izuzetno težak. Buknuo je ustanak 1875, godine. Berlinski kongres 1878. dao je pravo Austrougarskoj da okupira prostore Bosne i Hercegovine. Crkva je u tim krajevima tek 1880. god. nakon konvencije Austrougarske države i Vaseljenske patrijaršije, dobila neku vrstu autonomije i pravo na sopstvenu crkvenu jerarhiju Prvi bosanski mitropolit bio je Sava Kosanović (1881-1885). Mitropolit Sava je bio veoma vredan i energičan čovek. Odmah je počeo da svim silama radi na uređenju i unapređenju crkvenog života za pravoslavne Srbe Međutim, u tom radu je naišao na isto tako energičan otpor i ometanje od strane austrougarskih okupacionih vlasti, a posebno od strane prozelitski nastrojene rimokatoličke crkve i ministra Benjamina Kalaja. („Kalaj Bosnu kalajiše“ „Nesta krsta sa tri prsta; nesta Dina od Medina“). Mitropolit Sava je morao da napusti Bosnu i Hercegovinu

Stara Srbija i Makedonija

Ova oblast je takođe bila pod vlašću Cari-gradske patrijaršije i njom su upravljali episkopi fanarioti. Srbija, Bugarska i Grčka su se oslobodile od Turaka u 19. veku. Oslobodilačke tendencije su postojale i u ovom delu južnnh srpskih zemalja. Bugari su uspeli da uz pomoć Porte 1870. god. stvore autonomnu crkvenu Egzarhiju, u koju su, pored Bugarske, ušli i drugi krajevi: okolina Niša, Pirota i Vranja, zatim oblasti Skoplja, Bitolja, Debra, Strumice, Nevrokopa. Egzarhat je imao sedište u Carigradu. Međutim, sabor istočnih patrijarha, koji je 1872. zasedao u Carigradu, proglasio je bugarsku Egzarhiju za šizmatičku (raskolničku) zbog robovanja etnofiletizmu (nacionalizmu). Bugari su za episkope u srpskim krajevima u Povardarju postavljali Bugare, što je izazvalo nezadovoljstvo tamošnjeg stanovništva. Na ovaj način su se Bugari revanširali Grcima-fanariotima. Reagovala je Srbija i srpska vlada. Oblast istočne Srbije (Niš, Pirot i Vranje) ušla je u sastav Srbije 1878. godine. Samim tim su i crkve u gom kraju došle pod okrilje Srpske mitropolije. Međutim, Južna Srbija i Povardarje su još uvek čekali nacionalnu, srpsku jerarhiju. U tim oblastima je kroz celu drugu polovinu 19. veka bila razvijena srpska prosvetna i crkvena misija, kao i propaganda. Tu su delovali mnogi srpski učitelji i sveštenici. Godine 1871. u Prizrenu je osnovana bogoslovija, zatim mnoge druge srpske škole, štamparije, prosvetko-kulturna društva i ustanove. Zatim dolaze i mnogi srpski episkopi: u Prizren 1896. u Skoplje 1897. u Veles 1910. I ove eparhije su 1920. god. ušle u sastav Srpske crkve.

Ujedinjenje i vaspostavljanje Srpske Patrijaršije

Prvi svetski rat se završio 1918. godine. Na ruševinama Austrougarske i evropskog dela Turske ponikle su nove proširene države. Stvorena je prvi put u istoriji Južnih Slovena Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. U maju 1919. u Beogradu su se sastali episkopi svih delova nekadašnje Pećke patrijaršije i proglasili, sada u novoj državi, duhovno i administrativno jedinstvo. Stekli su se svi uslovi da nekadašnja Pećka patrijaršija, ukinuta daleke 1766. god. bude obnovljena. Nova državna vlast na čelu sa kraljem Petrom I dala je saglasnost.

Srpska crkva se obratila Carigradskoj patrijaršiji kao majci crkvi i upoznala ja sa novim okolnostima u kojima se našla, a sa željom da se patrijaršija obnovi. Vaseljenska patrijaršija je to odobrila, izdala je odgovarajući Tomos. Održan je potom Arhijerejski sabor u Sremskim Karlovcima 30. avgusta / 12. septembra 1920. na dan Sabora srpskih svetitelja, na kome je doneta odluka da se Srpska crkva uzdigne na stepen patrijaršije. Prvi srpski patrijarh obnovljene Patrijaršije bio je mitropolit Srbije Dimitrije (Pavlović) (1920-1930). Ustoličen je u Beogradu iste godine, a u manastiru Pećka patrijaršija 1924. U vreme patrijarha Dimitrija osnovano je nekoliko novih eparhija. Bogoslovski fakultet u Beogradu i Zagrebu i bogoslovija u Bitolju.

U vreme patrijarha Varnave (Rosić) (1930-1937) donet je Crkveni ustav (1932). Osnovane su Zagrebačka i Mukačevsko-prjaševska eparhija. Između 1931. i 1947. Srpska crkva je imala 27 eparhija i vikarijat u Skadru. Crkveni život je pokrenut u svim oblastima. Podignuta je današnja zgrada Patrijaršije u Beogradu, kao i manastir Vavedenje u Beogradu i mnogi hramovi. Započet je i hram Svetog Save u Beogradu (1935). Patrijarh Varnava se odlučno usprotivio velikim privilegijama rimokatoličke crkve u Jugoslaviji (konkordatska kriza), koje su išle na štetu pravoslavnih i ostalih veroispovesti. Preminuo je iznenada noću 23-24, juna 1937, godine u vreme izglasavanja Konkordata u Narodnoj skupštini. Sveti arhijerejski sinodje takođe bio protiv vladinog predloga. Kasnije je vlada povukla Konkordat.

Patrijarh Gavrilo (Dožić) [1938-1950) sagradio je Patrijaršijsku biblioteku u Sremskim Karlovcima i zgradu internata za studente teologije na Karaburmi u Beogradu. Ubrzo je izbio Drugi svetski rat. Patrijarh i Sinod su bili nrotiv pristupanja Trojnom paktu. U toku ovoga rata (1941-1945) ubijeni su: mitropolit dabrobosanski Petar, episkop banjalučki Platon, episkop gornjokarlovački Sava, češkomoravski Gorazd. Ubijeno je 515 sveštenika, monaha i veroučitelja. Godine 1942. mošti sv. kneza Lazara i drugih svetitelja prenete su iz fruško-gorskih manastira u Beograd. Patrijarh Gavrilo je bio zarobljen, najpre u manastiru Rakovici, Vojlovici, a zatim u logoru Dahau u Nemačkoj. Za sve vreme rata, do povratka, zamenjivao ga je Sveti sinod sa skopskim mitropolitom Josifom (Cvijovićem) na čelu.

Po završetku Drugog svetskog rata Srpskoj crkvi nije isplaćena ratna šteta od 3.311.637.509 dinara. Komunisti su Crkvu odvojili od države, oduzeli joj oko 70.000 hektara zemlje i 1.180 zgrada, koje su vredele osam milijardi dinara.

U doba patrijarha Vikentija (1950-1958) pritisak komunista na Crkvu bio je veliki. Godine 1952, Bogoslovski fakultet je izbačen sa Beogradskog univerziteta zbog patrijarhovog odbijanja i odugovlačenja da se razmotri takozvano pitanje „Makedonske crkve“. Onje iznenada preminuo 1958. godine.

Patrijarh German (1958-1990; +1991) je najduže od svih crkvenih poglavara bio na čelu Crkve. Osnovane su nove eparhije: Zapadnoevropska (1969), Australijska (1973), Vranjska (1975) i Kanadska (1983). Obnovile su rad bogoslovije u manastiru Krki i Sremskim Karlovcima, nastavljeni su radovn na novom hramu svetog Save u Beogradu (1985), sazidana je nova zgrada Bogoslovskog fakulteta u Beogradu, obnovljeni mnogi časopisi i crkveni listovi. Dogodila su se i dva raskola: u Americi (episkop Dionisije Milivojević) 1963. godine i raskol eparhija u Južnoj Srbiji (takozvana Makedonska pravoslavna crkva u Skoplju). Američki raskol je zaceljen 1992. godine.

Patrijarh Pavle (Stojčević) od 1990. god. najpreje izgladio raskol naše Crkve u Americi 1992. a zatim se pristupilo osnivanju nekoliko novih eparhija: Britansko–skandinavske, Srednjoevropske, Mileševske, Bihaćko-petrovačke, Osječko-poljske i Zapadnoevropske. Raspad Jugoslavije i rat na području Bosne i Hercegovine (1992-1995) i u srpskim krajinama doneo je mnogo zla kako narodu tako i Crkvi. Stvorena je Savezna Republika Jugoslavija (od Srbije i Crne Gore ). Većina eparhija u zapadnim srpskim zemljama dobrim delom su u ratu opustele, narod je raseljen, a crkve i manastiri razoreni.

Obnovljena je Bogoslovija na Cetinju (1992)

STANjE DANAS

Srpska Pravoslavna Crkva je samostalna i autokefalna Crkva koja ima dostojanstvo patrijaršije. U diptihu pravoslavnih patrijaršija (prema važećem diptihu Vaseljenske patrijaršije) ona se nalazi na šestom mestu, posle Ruske a pre Rumunske crkve.

Sedište Srpske crkve je u Beogradu u patrijaršijskom dvoru (delo patrijarha Varnave iz 1934. godine). Poglavar Srpske crkve ima sledeću titulu:

„Arhiepiskop pećski, mitropolit beogradsko-karlovački i patrijarh srpski…“ . Ima ukupno 39 eparhija. Sam patrijarh je eparhijski arhijerej u Arhiepiskopiji beogradsko-karlovačkoj. Četiri su mitropolije: Zagrebačko-ljubljanska i cele Italije, Crnogorsko-primorska, Srednjezapadno-američka i Dabrobosanska. Ima 29 eparhija: Žička, Šumadijska, Šabačko-valjevska, Budimska, Niška, Zvorničko -tuzlanska, Sremska, Banjalučka, Temišvarska, Kanadska, Australijsko-novozelandska-novogračanička mitropolija, Američko-kanadska-novogračanička mitropolija, Istočnoamerička, Banatska, Bačka, Britansko-skandinavska, Raško-prizrenska, Zahumsko-hercegovačka, Bihaćko-petrovačka, Osečko-poljska i baranjska, Srednjo-evropska, Zapadno-evropska, Timočka, Vranjska, Zapadnoamerička, Slavonska, Braničevska, Mileševska, Dalmatinska. Titularni episkopi postoje za sledeće eparhije: Hvostanska, Budimljanska i Jegarska. Srpska crkva danas ima preko 3.500 parohija, 204 manastira, oko 1.900 sveštenika, oko 230 monaha, 1.000 monahinja.

Od crkveno-prosvetnih ustanova ima šest bogoslovija: u Beogradu, Sremskim Karlovcima (posle Drugog svetskog rata škola je ponovo otvorena 1964. god.), Nišu (to je Prizrenska bogoslovija izmeštena u Niš u leto 1999. godine, nadamo se privremeno), Cetinju (obnovljena 1992), Srbinju (Bogoslovija iz manastira Krke, ovde od 1996) i Kragujevcu (od 1997). Dva su Bogoslovska fakulteta, u Beogradu (osnovan 1905. radi od 1920. godine, iz sastava Beogradskog univerziteta izbačen 1952. godine) i Libertivilu (od 1986), zatim Bogoslovski institut pri Bogoslovskom fakultetu u Beogradu (1990) i Duhovnu akademiju u Srbinju (od 1994).

U bogoslovijama se trenutno školuje preko 1.000 učenika a na bogoslovskim fakultetima i Akademiji studira preko 1.000 studenata.
Pored ovih ustanova Srpska crkva je osnovala 1993. godine u Beogradu i Akademiju za umetnosti i konservaciju sa nekoliko odseka (ikonopis, freskopis, konservacija).

Službeni list Srpske crkve je Glasnik (izlazi mesečno), list Pravoslavlje, časopis Misionar i Svetosavsko zvonce (dečji list). Bogoslovski fakultet izdaje svoj bogoslovsko-naučni časopis Bogoslovlje, a Sveti sinod izdaje Teološke poglede. Pojedine eparhije izdaju svoje časopise (Bačka eparhija izdaje Besedu, Braničevska Sabornost, Šabačko-valjevska Glas crkve, Raško-prizrenska Sveti Knez Lazar, Šumadijska Kalenić., i tako dalje). Šteta je što Srpska crkva još nema svoju radio i televizijsku stanicu. Jedino u Valjevu postoji radio stanica „Glas Crkve“ (Šabačko-valjevska eparhija).

Nedaće: Posle Drugog svetskog rata Srpska crkva se našla u veoma teškom položaju. Crkvu su nove vlasti odvojile od države a školu su odvojile od Crkve, po iskustvu boljševika u Rusiji.

Verska nastava je izbačena iz osnovnih i srednjih škola, Crkvi je oduzeta mnoga nepokretna imovina i matične knjige (knjige rođenih i krštenih, venčanih i umrlih). Bogoslovski fakultet nije još vraćen u sastav Beogradskog univerziteta. Još uvek traje raskol takozvane Makedonske crkve a sličan problem se postavlja u Crnoj Gori (takozvana Crnogorska pravoslavna crkva, zvanično registrovana 2000. godine). Godine 1999. (od 24. marta do polovine juna) Severnoatlantski savez država (NATO pakt) bombardovao je Srbiju. Potpisan je pod pritiskom Kumanovski vojno-tehnički sporazum i međunarodne vojne snage su izvršile okupaciju dela Srbije, Kosova i Metohije.

Srpsko stanovništvo Je većim delom napustilo Kosovo i Metohiju, spaljeno je i porušeno preko 80 crkava i manastira od kojih su neki iz 14. veka, na prostoru Raško-prizrenske eparhije.

Stara bogoslovija iz Prizrena je premeštena u Niš, sedište Raško-prizrenske eparhije iz Prizrena je premešteno u manastir Gračanicu. Još uvek je neizvesna sudbina preostalih Srba na Kosovu i Metohiji, preostalih manstira i crkava.