LUŽIČKI SRBI

Najstariji trag srpskom imenu uopšte nalazi se u Plinija i Ptolomeja, i to u sasvim čistom obliku: Serbi, Serboi, Serbvi – inače latinsko ime, po Tacitu, za njih je bilo Veneti, od toga su Njemci za Lužičke Srb izveli Venden, Sorben, Sorbenvenden, Lauzervenden. A sva srpska plemena, kako na jugu tako i na sjeveru, sebe su oduvijek nazivala jednim opštim imenom „Srbi“ ili „Sorabi“. „Rab“ znači čovjek, „Sorabi“ znači „Subraća“, „Soljudi“. Ime „Sloveni“ pak došlo je otud, što su mogli među sobom „sloviti“ (govoriti), a Germane, s kojima se nijesu razumijevali, nazivali su „Nijemcima“, jer su za njih bili nijemi ili mutavi. I po Šafariku svi su se Sloveni nazivali Srbima, a to, po Dobrovskom, potvrđuje i činjenica, da se dva najudaljenija slovenska naroda tim istim imenom zovu.

Lužički Srbi su posljeđnji ostatak Polapskih Slovena, koji nekađa naseljavahu veći dio današnje Njemačke, i to: zapadnu Prusku, Pomeraniju, Branibor, Saksonsku, Anhalt, istočnu poiovinu Hanovera, Meklenburg-Šverin, Meklenburg – Sterlic i južni dio Šlezvig-Holštajna, zatim ostrva Febrani, Rujan (Rugen), Uznojmo i Volin u Istočnom (Baltičkom) moru. Sedište Polapskih Slovena, dakle, bilo je između Češke i Baltičkog mora. Na istoku bili su im susjedi Prusi i Litvanci, a na zapadu Saksonci i Tirinžani. Oni su se dijelili na tri ogranka: Bodrići koji su živjeli u zemljama današnjeg Meklenburga i Holštajna, Ljutići u današnjem Braniboru i Pomorju, i Srbi u današnjoj Lužici i Saskoj od rijeke Bobre do rijeke Sale. Nazad hiljadu godina u ovim krajevima nije bilo, dakle, nikakvih Njemaca, nego su svuda živjeli samo Sloveni i to je bila čisto slovenska zemlja. Latinski geograf Sekvestor, polovinom šestog vijeka, piše da
„Laba dijeli Nijemce od Srba“… To svjedoče mnogobrojna imena njihovih mjesta, sela, planina, polja, rijeka i potoka, koja su sve do danas čisto slovenska, kao: Dubrava, Gorica, Jasen, Javornik, Lomnica, Laba, Branibor, Kamjenica, Nova Luka, Dobri Lug, Poreč, Ravno, Čorna Voda, Mikra itd. Pošto su Nijemci zvali Slovene: Veneti, Vendi ili Vindi, to mnoga topografska imena u Njemačkoj sa tim korijenom podsjećaju da su nekada tamo Sloveni živjeli, na primjer: Vindenhasen, Vindischgretz. Vinddorf, Vendeburg, Vindschthal, Vindesbrg, Vindeburg itd. Berlin je bio njihov „brlog“, gdje su držali i hranili stoku, a Lipiska ili Lajpcig bio imje oltargdje su pod granatom lipom slavili boga Peruna, koji nebom upravlja, onda kada su Njemci još obožavali žabu, i gdje su Sloveni dolazili na sabor obučeni u platneno odijelo, već napredni zemljoradnici, dokle su se Njemci, kao lovci, još odijevali kožom.

U istoriji Berlina (iz 1888) stoji da su do 14. vijeka njegovi stanovnici bili Srbi. Članovi mjesnog odbora govorili su na sjednicama srpskim jezikom, a zvanična upotreba njemačkog jezika uvedena je tek pri koncu 14. vijeka. Zna se da je prestonica Njemačke postala od dvaju srpskih sela: Berlina i Kolina.

Lajpcig je nekad bio centar Lužičkih Srba. Još u 18. vijeku suđeno je u tamošnjim sudovima na lužičkosrpskom jeziku. Zato su u toku 18. i 19. vijeka u Lajpcig rado išli na studije naši Ijudi, među mnogima Dositej Obradović, Sima Milutinović – Sarajlija, pa i sam Vuk Karadžić. „Krv nije voda“ i ona ih je vukla tamo. Išli su kod svoje braće, od koje su uvijek bili svojski i bratski primljeni.

Slovenski karakter Lužice očituje i slovensko porijeklo mnogih tamošnjih znamenitih Njemaca. Tako, na primjer, Lajbnic se u Torgavi (1713) obratio na ruskog cara Petra Velikoga kao Sloven na Slovena, sa riječima: „Naše je porijeklo isto – oba smo Sloveni“, Lesing je bio Srbin iz Lužice, za Bizmarka su sami Njemci govorili: ‘Taj slovenski diplomata“, za Katarinu II, koja je rođena u Štetinu u porodici Serbst, ruski istoričari su dokazivali da nije Njemica, već Srpkinja itd. A najbolje se to vidi iz priložene karte, koja pokazuje geografski položaj Polapskih Slovena i njihovu podjelu na mnogobrojna plemena. Mnogi tamošnji stanovnik već sada i ne sluti da u njegovim žilama teče čista i plemenita slovenska krv. Od XI vijeka Polapski Sloveni biju neravni boj sa Njemcima, koji su nasilno kolonizirali njihovu otadžbinu. Pod izgovorom da šire hrišćanstvo među mnogobožačkim Slovenima njemački zavojevači išli su za tim da ih pokore i ponjemče. Sa krstom u jednoj i mačem u drugoj ruci dolazili su ti perfidni misionari kod Siovena, koji su se dugo i uporno, ali uzaludno opirali. Među pokrštena slovenska plemena Njemci su upućivali svoje sveštenike, te su tako i na sve moguće načine naturali pored nove vjere i svoj jezik i svoju kulturu. Malo pomalo nestade starih slovenskih običaja i redom svih drugih narodnih osobina.

Na cijelom istočnom i srednjem dijelu današnje Njemačke, gdje je nekada tekao bujan slovenski život, gdje se orila slovenska riječ i pjesma i gdje su slovenske ruke krčile put prodiranju istinske kulture, danas ondje živi samo uspomena na prošlost Polapskih Slovena, i maleni broj Lužičkih Srba ostao je kao živi spomenik i rječito svjedočanstvo slovenskog obilježja ovih krajeva.

Sve do Karla Velikog Polapski Sloveni su uspješno vodili borbu za svoju slobodu, a ovaj je iskoristio njihovu pocijepanost i neslogu te ih je bio sve redom pokorio. Poslije Karlove smrti oni su se opet za neko vrijeme uspješno odupirali porobljavanju, ali su Njemci onda kao i poslije bili podmukli neprijatelji.

Jednom prilikom je pogranični grof Gero priredio veliku gozbu, i na nju pozvao trideset najglavnijih slovenskih knezova, kojima se pravio dobrim prijateljem. Ovi, ne sluteći ništa zlo, svi dođu. A vjerolomni Gero usred gozbe dadne znak, te oružani stražari navale na goloruke knezove i sve ih mučki pobiju. U poslednjoj borbi koju su vodili Bodrići pao je njihov knezNiklot, čiji su ponjemčeni potomci (Niklotovići) vladali u Mekienburgu sve do Prvog svjetskog rata. To obezglavljenje naroda, izdajstvo kneza Tugomira i nedostatak sloge i jedinstva dovelo je najposlije Polapske Slovene, s malim izuzetkom, do konačne propasti.

Tako su Lužički Srbi i ostali Polapski Sloveni, krozđugi nizvjekova, bili slovenska predstraža na zapadu i tvrdi bedem svojoj braći na istoku, Poljacima i Rusima, protiv silne njemačke navale. Na obalama Sale i Labe, Spreve i Odre tekla je stolećima njihova plemenita krv. Polja Lužice i Branibora, Prusije i Pomeranije zasuta su i presuta njihovim junačkim kostima. Iz mnogobrojnih ratova sa Njemcima pominju se kao istaknuti borci za slobodu i vojskovođe: Zvjezdodrag, Bjelosav, Dervan, i „ponositi“ knezsrpski“ Milivoj, koji je slavno pao na bojnom polju: kao i posljeđnji njihov vlađar knez Pribislav, o kome je Jan Česla napisao (1862} epopeju „Knez Pribislav“. On već skoro hiljadu godina, po narodnom vjerovanju, živi skriven u podzemnim hodnicima, negdje kod Borkova, i bdi nad Srbima, da se jednom pojavi i oslobodi Lužicu ispod njemačkog iga.

Od velikog broja Polapskih Slovena ostalo je do današnjeg dana neistrijebljeno i neponjemčeno svega oko četiri stotine hiljada Lužičkih Srba. A što je upravo tome glavni uzrok? Zakleti neprijatelj Slovena – Njemac i stari slovenski grijeh – pocijepanost i nesloga. Mjesto da su se sva ta jednokrvna piemena složila i ujedinila u jednu jaku državu, svako je od njih htjelo da živi samo za sebe, a bilo je još i neprijatelj svome susjedu. Proganjali su jedni druge i još pozivali Njemce u pomoć protiv svoje braće. Tako se najposlije i tu potvrdila i ostvarila stara narodna poslovica, koja opominje: „Ko neće brata za brata, on će tuđina za gospodara“ I to je najbolja pouka svima sadašnjim slovenskim narodima, da im je spas i budućnost jedino u bratskoj slozi i čvrstom jedinstvu.

Za Lužičke Srbe pisao je njemački list „Leipziger Tagblett“ oko 1880. g. ovako:

„Srpstvo, koje negda tako jako bješe rašireno u Njemačkoj, liči na kakvog dobrog starca na samrtnoj postejji njegovoj, koji već zatvara oči da umre… Oko njega se pretvorilo sve u njemačko, sama polja I rijeke, varoši i sela nosiće još draga mu imena, što im je vrijedan narod njegov davao… Korak po korak zemlje osvajali su Germani (Njemci) od njih. I sa smrću posljednjeg vendskog (srpskog) vladara Pribislava 1134, koji je hrišćanstvo bio primio, ugasi se i posljednji branilac ovog nesrećnog naroda… Sijedi starac je u posljednjim trenucima svoga mučeničkog života… Jedan vrijedan, radan i dobar narod, koji nam je hiljadu ipo godina gost bio, sahraniće se“.

Ali se, srećom, proročanstvo zluradog Švabe nije potpuno ispunilo. Lužički Srbi su se ipak održali, kao što su se zavjetovali devizom na svome „Serbskom domu“ u Budišinu, gdje gordo stoji zlatan natpis:

„Srpstvo mora istrajati“

i kao što ponosno i prkosno pjevaju u svojoj himni:

„Srpsku slavu, srpski jezik sila neće uništiti“

I Lužički Srbi su odista sačuvali svoj jezik, svoje običaje, pjesmu i vjeru u veliku budućnost Slovenstva.

Ovaj čestiti narod, pleme našeg plemena, krv naše krvi, bio je najviše izložen germanskom prodiranju ka istoku. Oni su bili sa svih strana ograđeni njemačkim zidom, bezdirektne veze sa drugim narodima, kao neko malo ostrvo u nesitom germanskom moru, ali su uprkos tome istrajali.

Što su se Lužički Srbi sve do danas sačuvali od potpunog uništenja i germanizacije, mimo ostalih plemena Polapskih Slovena, imaju dosta da zahvale teritorijalnoj bliskosti svoje slovenske braće Čeha i Poljaka, na koje su se naslanjali i ponekad bili u sastavu njihovih država. Tako su za vlade Boleslava Hrabrog živjeli u zajednici sa Poljacima, a u dva maha bili su ujedinjeni sa Česima, i to prvi put pod knezom Samom, a drugi put ih je priključio Česima Karlo IV, i u toj zajednici ostali su više od tri stoljeća (1316-1635), uživajući skoro punu unutrašnju samostalnost. A zatim su potpali pod Saksonce i Pruse.

Najveći lužičkosrpski pjesnik Jakob Bart – Ćišinski piše:

„Da su Lužičani, kao mali ostatak, posred velikog polapskog groblja, očuvali svoje nacionalne osobine tumači se time, što je ovaj narod kako psihički, tako i fizički neobično snažan. Velika izdržljivost ovog naroda objašnjava se na prvom mjestu neizmjernom ljubavlju prema maternjem jeziku i odanim čuvanjem rođene grude zemlje“. Ovo potvrđuje drugi njihov pjesnik Jan Holan, koji je pred svoju smrt naredio da na njegovom grobu posade slovensku lipu, simbol vjere u bolju budućnost, i da na grobu napišu „Srbin – vječno Srbin“.

Jedan lužičkosrpski sveštenik iz kraja XIX vijeka kaže: „Nas već odavno ne bi bilo kao narodnosti, da matere još i danas, i na samrtnom času ne zaklinju svoju djecu, da čuvaju svoj jezik i svoje običaje“. A jedan Lužički Srbin iz Amerike sa ovakvom nostalgijom piše: „Ljetos će biti 14 godina kako sam se odselio u novi svijet. Ali ja mislim često na dragu srpsku Lužicu, gdje je moja kolijevka stajala, gdje sam u školu hodio i u miloj srpskoj riječi moj „Oče naš“ pjevao. Možda se opet vrate ti sretnji časovi kada ću imati rodnu grudu pod nogama“. Ni u najgorem duhovnom mraku i materijalnoj bijedi Lužički Srbi nijesu gubili vjeru u povratak svoje slobode.

Pored nasiona na svoju susjednu braću Čehe i Poljake, visoke nacionalne svijesti i žarkog rodoljublja, Lužički Srbi za svoj opstanak pod tako teškim okolnostima imaju da zahvale i svojoj odličnoj organizaciji. Kod njih su postojala ova društva, listovi i ustanove: Srpska matica, Srpski muzej, Srpska biblioteka, Srpska knjižara i štamparija, Srpski soko, Srpski savezDomovina, Srpska čitaonica, politički dnevnik, „Serbske novine“ itd. Sve su to Njemci bili varvarski uništili, ali se opet obnavlja i podiže.

Jezik Lužičkih Srba dijeli se na dva dijalekta, koji su oba postala književnim jezicima. Gornjo-Lužičani ili, kako sami kažu, Gonjo-Srbi približavaju se po jeziku Česima, a Donjo-Lužičani ili Donjo-Srbi Poljacima.

Ali po mnogim jezičkim osobinama stoje bliže nama nego Česima ili Poljacima.

Narodni običaji kod Lužičkih Srba u velikoj mjeri su očuvani, uprkos tome, što su germanizatori i crkvom i školom i svim drugim sredstvima vjekovima radili da ih uklone. Oni shvataju da su im baš ti njihovi običaji najmoćnije oruđe za odbranu i za održanje svoje narodnosti u moru tuđinštine. Najčistije su se sačuvali od germanskog uticaja Srbi u Donjoj Lužici oko Hoćebuža, naročito na rijeci Sprevi, u Sprevaldu, kako ga zovu Njemci ili Blotu kako ga zovu Srbi. Blot je zbog svoje prirodne ljepote vrlo omiljeno izletište za Berlince. Potpuno srpski karakter ovoga kraja najbolje se vidi pijačnih dana u Hoćebužu kada ulice poplavi živopisna donjolužička narodna nošnja.

Grb Gornje Lužice je: zlatni gradski bedem na plavom polju. Donje Lužice: crveni bik na belom štitu.

Lužičko-srpska zastava: plavo-crveno-belo (vodoravno). Himna: „O Lužica, lijepa moja“ (Zejler).

Narodnu književnost probudila je Reformacija. Najstariji rad na tom polju je prevod Biblije 1548. Prva njihova štampana knjiga, Luterov Katihizis, datira iz 1574. g. Stvarni književni počeci zapažaju se u toku 17. i 18. vijeka, i to sve na crkvenoj i vjerskoj osnovi.

I tek početkom 19. vijeka prelazi se na svjetovni pravac pisanja. Godine 1809. Jan Dejka. seljački sin i drvodjelja po zanatu, pokrenuo je rukopisne novine, u kojima je korio svoj narod za nehat i budio mu narodnu svijest pričama o velikoj slovenskoj porodici.

Omladina, koja je bila glavni nosilac nacionalne svijesti i preporoda kod svih slovenskih naroda, i ovdje je igrala glavnu ulogu. Prvi se pojavio mladi pjesnik Andrija Zejler, koji je bio obrazovan pod uticajem češkog istoričara Paiackog, Srbina Sima Milutinovića – Sarajlije i Poljaka Andrije Kuharskog, te je u svojoj pjesmi pozivao: „Ustaj, Srbine, i imaj svoju dušu“. Da ohrabri svoje zemljake, pokazivao im je kao i Dejka veličinu Slovenstva, uzvikujući: „Od Labe do Dunava, od Ledenog mora i Baltika do Kamčatke, sve je to naša srpska velika Otadžbina“.

Ono što je Srbima Dositej Obradović, Hrvatima Ljudevit Gaj i Slovencima Valentin Vodnik, to je Lužičkim Srbima Jan Ernest Smoler: njihov preporoditelj i prvi istinski duhovni i politički vođa. Pored Smolera istaknuti su kao pjesnici i književnici uopšte: Bohuvjer Pful, Mihal Hornik, Handrij Dučman, Radisrb Vjela, Mihal Cii Mihal Domaška, Herta Vitezić, Jan Holan, Mihal Čok, Mina Vitkojc, Jan Skala, koji u svojoj pjesmi „Jugoslovenima“ izražava bratsku ljubav i privrženost Lužičkih Srba prema našim narodima, i moli ih da pomognu njegov porobljeni narod u teškoj borbi za opstanak, oslobođenje i bolji život.

Početak te pjesme glasi:

„Braćo na jugu! Nema li u vas

srca i duše koja bi gledala na Sjever,

Tamo gdje se u njemačkom moru

Bori mali narod Lužičkih Srba“

Skala je poginuo u ratu, a u njega je polagana velika nada. A najveći i prvi moderni pjesnik među svima bio je Jakub Bart Ćišinski. On je tvorac lužičkosrpskog jezika, kao Vuk Karadžić kod nas i Prešern kod Slovenaca. To je njihov Gete. Od njega ima 14 knjiga pjesama, koje sve odaju plemenitu i veliku dušu, a iz svakog redka odiše neizmjerna Ijubav spram sirotne Lužice i njenog ubogog naroda, koji vjekovima pati pod tuđinom. Njegova knjiga soneta je savršenstvo lužičkosrpske poezije i jedno od najljepših djela svjetske poezije uopšte. Kao pravi narodni apostol on ga tješi, bodri i napaja mu dušu vjerom u narodni vaskrs i oslobođenje.

Od ženskih je kao pjesnik najslavnija Mina Vitkojc. Ona u prvoj pjesmi svoje zbirke, koja ima naslov Srpski narod, ovako dirljivo pjeva:

„Tebe su ubili,

metnuli su te u grob,

smrtnu su pjesmu tebi ispjevali,

ali ti si ipak još živ.

Već davno osuđen si na smrt,

ali ti nećeš da propadneš,

ti si raskomadan i razbijen,

ali ti još uvijek dišeš“.

Dalje, moli sunce da se smiluje na svoja stvaranja koja idu pognuta i propadaju. Moli vjetar da zapjeva o ovom narodu pjesmu uskrsa i slobode. Moli boga da ne propadne taj narod koji spava dubokim snom, dok tuđinski duh ko vampir ulazi u njegove svetinje… i završava!

„Zaori nam se ponovo naša srpska pjesmo,

Koja od pradavno dremaš u pećinama,

Stvori, o bože, veliko čudo,

Probudi život kod nas Srba“.

Od naučnika su najpoznatiji: slavista Petar Jordan i, naročito, filolog Arnošt Muka, veličina svetskoga glasa, bio je član obiju naših Akademija i Matica i nosilac srpskih i crnogorskih ordena. On je lužičkosrpski Vuk Karadžić.

U muzičkoj umetnosti su najznamenitiji Kravc, Kocor i Pilk, a u slikarskoj Vjela, koji je bio omiljen na dvoru ruskog cara Aleksanđra I.

Kao dramski pisac istakao se Jozef Novak. On je preveo Preradovićevu pjesmu „Zora puca, biće dana“, itd…

Imaju veliki broj kulturnih radnika Lužičkosrpsko stanovništvo se bavi uglavnom zemljoradnjom i šumskom industrijom. Na zavidnoj su visini stočarstvo, pčelarstvo i ribarstvo. Imaju neiscrpne rudnike uglja, koji izvoze. Kod njih je najveća fabrika aluminijuma u cijeloj Njemačkoj. A industrija stakla je na visokom stepenu. Kod njih je jako razvijen osjećaj solidarnosti, gotovo svi Lužički Srbi su socijalno osigurani.

Lužičkosrpski narod mnogo voli da priča i da pjeva. On ima svoje priče i bajke, narodne poslovice i zagonetke, balade, ljubavne i šaljive popjevke, romanse, plesne, svatovske i pobožne pjesme itd. Imaju i neku vrstu postarijih epskih narodnih pjesama.

Veoma vole muziku i igru. Najomiljeniji su im instrumenti gajde i gusle, i nešto između to dvoje, što oni zovu serbska pišćel, zatim klarinet i dr. Pjevaju i uzgusle (V. Novak). U narodu se igraju kola isto kao kod nas.

Skoro svako selo ima svoje pjevačko društvo.

Praktikuju se stari slovenski običaji kao na primjer potapanje smrti u proljeće, žetva, Božić, Uskrs sa šaranjem jaja, svadbe, procesije (ovo dvoje poslednje naročito).

Pitanje lužičkosrpsko postoji ustvari od kako su Polapski Sloveni porobljeni od njemačkih zavojevača. Ali je prvi put postavljeno pred međunarodni forum na mirovnoj konferenciji poslije Prvog svjetskog rata. Onda je lužičkosrpski narodni odbor uputio na mirovnu konferenciju jedno izaslanstvo, koje je predvodio narodni poslanik Arnošt Bart, da traži pravo samoopredjeljenja za Lužičke Srbe, i da im se mirovnim ugovorom osigura narodni opstanak i autonomija.

U evropskoj javnosti bila je povedena živa propaganda za Lužičke Srbe i njihove opravdane zahtjeve, ali ipak u versaljskom ugovoru nije dodirnuto lužičkosrpsko pitanje. Bart sa drugovima vratio se razočaran u Lužicu, i još je bio osuđen na nekoliko godina zatvora u tvrđavu Golnov, zato što se usudio da javno brani sveto pravo svoga naroda. Pušten je na slobodu tek na posredovanje predsjednika Masarika. Tako su Lužički Srbi opet bili ostavljeni pod svojim vjekovnim neprijateljima Njemcima, te su, naročito po dolasku na vlast famoznog Hitlera, bili prva žrtva bjesomučnog proganjanja, germanizacije i nacističke rasne mržnje. Baš na njima su isprobani zloglasni njemački koncentracioni logori. Po padu hitlerizma Lužički Srbi su se s pravom nadali da će bar ovoga puta uspjeti da dobiju slobodu i nezavisnost bilo posebno, bilo u federaciji sa Čehoslovačkom. Za to su slali memorandume svima saveznicima tražeći svoje pravo.

Naročitu nadu su polagali na bratsku Jugoslaviju. Jurij Rjenč, koji je svršio studije u staroj Jugoslaviji, dolazio je u Beograd. On je bio lijepo primljen i obećana mu je svesrdna pomoć, a na Sveslovenskom kongresu u Beogradu je u proglasu rečeno:

„Mi ćemo da podržavamo jedni druge na političkom, ekonomskom i kulturnom polju i staraćemo se da ne propadne ni najmanji slovenski narod, da i najmanji naš čovjek sačuva svoj nacionalni opstanak, svoju nacionalnu kulturu i obezbijedi svoj nacionalni razvitak“.

Ali su, nažalost, i ovog puta Lužički Srbi ostavljeni na milost i nemilost Njemcima. Oni na papiru imaju manjinska prava. 1948. godine donešen je „Zakon o zaštiti prava srpskog stanovništva“, koji sadrži ravnopravnost jezika u krajevima naseljenim pored Njemaca i Lužičkim Srbima, u školama i uredima,dvojezični napisi na firmama itd. I uz izvjesnu podršku Sovjetskog Saveza i to bi bila dobit i zaštita da se sačuvaju potpune germanizacije. Ali se u Lužicu doselio veliki broj Njemaca iz Sudetskih oblasti i iz Poljske, te sada nema skoro ni jednog kompaktnog srpskog sela, (varoši su odavno sa većinom nemačkog stanovništva, a tako ni jedne čisto srpske škole.

Na taj način, poslije hiljadugodišnje uporne borbe, Srpska Lužica, taj slovenski Helgoland u germanskom moru, taj spasonosni Ararat, na kome su preživjeli posljednji ostaci jednog velikog naroda – Polapskih Slovena – koga je halapljivi njemački moloh progutao, nalazi se u agoniji.

Napominjem da su Česi i Poljaci oduvijek. pa i sada pomažu Lužičke Srbe moralno i materijalno. Oni imaju čitavu literaturu o njima, otvaraju za njih škole, primaju njihove studente na svoje univerzitete, koji imaju lektora za lužički jezik itd. Međutim, mi, koji smo im po krvi i jeziku najbliži, malo se za njih interesujemo!

Zato završavam ovo saopštenje s apelom na ovaj visoki dom – Akademiju nauka – da se ta anomalija ispravi. To jest: da se našoj braći Lužičkim Srbima posveti dužna pažnja, ispita njihovo sadašnje stanje i shodnim putem i načinom pomogne, da sa svim ne utonu u nesito njemačko more.

Predavanje održano 8. februara 1963. u EtnografsKom institutu u Beogradu.

Savo J. Orović: Lužicki Srbi

Glasnlk Etnografskog muzeja na Cetlnju, IV knjlga, 1964, Cetinje

KO SU LUŽIČKI SRBI: Upoznajte našu neuništivu braću sa severa

Sa njima delimo više od imena: naše istorije su veoma slične, i gotovo jednako tragične, naši jezici i naše kulture su u dubokom srodstvu. Oni su naša severna braća, mi smo njihova južna. Mi o njima znamo vrlo malo, a i oni o nama. Kucnuo je čas da se to promeni!

Lužički Srbi su najmanje slovensko pleme koje živi u istočnom delu Nemačke, u saveznim pokrajinama Saksonija i Brandenburg, u delu Evrope koji je kroz istorija postao poznat kao Lužica. U pitanju je oblast jugoistočno od Berlina prema poljskoj i češkoj granici, koja se deli na Gornju i Donju Lužicu. Danas su praktično zbijeni u dolinu reke Špreje, iako su nekada zauzimali nekoliko puta veći prostor. Ima ih ipak i u enklavama u istočnoj Nemačkoj van ove regije; pomenućemo Šprevald, na lužičkosrpskom Blota (na našem Blato), koji je nešto severnije od Lužice, u pravcu Berlina.

Kulturni centar Gornje je Budišin (istorijski deo Saksonije gde su bili povoljniji uslovi za njihog opstanak), dok je centar Donje grad po imenu Kočebuz. O tome više u nastavku.

Deo Lužice koji se nalazi u Poljskoj ima svoj centar u gradu po imenu Žarov, na poljskom Žari, ali su tamošnji Lužičani prirodno skoro potpuno stopljeni sa većinskim narodom; barem oni što su ostali, pošto su Poljaci posle Drugog svetskog rata većinu proterali zajedno sa Nemcima.

Mi ih često nazivamo Severnim Srbima, dok Lužičani sebe zovu jednostavno Srbima: Serbja na gornjolužičkom, Serby na donjolužičkom; nas nazivaju Južni Serby, Južni Serbja. Našu državu nazivaju Serbiska.

Dele se na luteranske protestante i rimokatolike; do Drugog svetskog rata pisali su goticom i latinicom, a posle toga samo latinicom.

Njihova centralna kulturna organizacija koja ih okuplja je “Domovina”, osnovana još 1912. godine. Njeni proklamovani ciljevi su očuvanje, razvoj, promocija i širenje njihovog jezika i kulture, nacionalne svesti, solidarnosti, tradicija i regiona. Simbol ovog društva je srebrna lipa sa tri lista koja pušta osam korenova, u crvenoj šestokrakoj zvezdi nepravilnog oblika. Njihova narodna zastava je plavo-crveno-bela.

Procenjuje se da ih je trenutno ostalo svega 60.000, od toga su dve trećine Gornjolužičani a jedna Donjolužičani. Šezdeset hiljada tvrdoglavih Srba koji se i dalje ne daju, koji se i dalje opiru asimilaciji. Zvuči poznato?

U KAKVOJ SU VEZI SA NAMA

Na prvi pogled, sličnost se sastoji samo u imenu. Ali, čim zagrebete površinu otvara vam se duboki trezor u kome leži more puno zakopanog blaga koje sa njima delimo. Duh bajki, pripovetki, poslovica, pitalica i drugih narodnih umotvorina, duh narodnje nošnje, psihološka konstrukcija koja se ne predaje, samo su neka od njih. Međutim, ovo pitanje zahteva mnogo opširniji odgovor, što ćemo najsažetije moguće pokušati u narednim tačkama.

KRATKA LEKCIJA IZ NJIHOVE ISTORIJE

Kada su tačno došli na predele oko reke Odre teško je utvrditi, ali su svakako bili tu 500. godine nove ere. Imena njihovih plemena će vas zvučati poznato: Milčani, Obodriti, Ljutići, Veleti, Glomačani, Stodorani… Ovo je bio mnogobrojan slovenski živalj, čiji je vođa župan Dervan, odnosno dux ex gente Serborum, u 7. veku prišao Samovoj državi. Kasnije je došlo do spajanja plemena uz cilju odbrane, ali bi se uvek raspali nakon okončanja borbi ili smrti vođa poput Miloduha i Dragovita; nisu formirali svoju državu i padali su kao zrele kruške pod Franke i ostale Germane.

Ipak, hrabro su se borili. Karlo Veliki je zbog toga ustanovio posebnu granicu, “Limes sorabicus”, i naredio da se “ako napadnu Česi podigne trećina vojske, a ako napadnu Srbi onda sva vojska“. Ovo je trajalo čitava dva veka, a razjedinjeni Serbi su padali u ropsto jedni po jedni posle teških i krvavih borbi. Ponovo pitamo, zvuči poznato?

Već u 12. veku počinje kolonizacija, i gomila Nemaca počinje da se naseljava na njihovim teritorijama. Bilo im je zabranjeno da žive u gradovima, osim u predgrađima i podgrađima, gde su mogli da budu suknari, tesari, ribari, ali su sve do 16. veka imali i dalje svoje župane, sudije i svoje zastupnike na zemaljskim sudovima. Nisu imali sva prava, ali su mogli da stupaju u cehove.

Gospodari su ih poklanjali za ratna savezništva, razmenjivali, davali u miraz ćerkama: njihova je sudbina kao i naša – tragična. Nije im bilo ništa bolje ni kada bi bili pod Poljacima; feudalizam je sistem u kome vlastelin gleda samo svoj interes i bratstvo u njemu ne postoji: ni Rusima pod Rusima do pre sto godina nije bilo bolje.

Prvobitno mnogobošci, nemački su ih ali i poljski zavojevači žestoko pokrštavali (slično kao što se veliki župan Stefan Nemanja obračunavao sa bogumilima). 1400. godine dolazi do ustanka budišinskih zanatlija koje je predvodio suknar Petar Pruzlica, Lužički Srbin; oni isteruju predsednika opštine, preuzimaju vlast i zauzimaju skladište municije, ali je češki kralj Vaclav IV ugušio bunu i vođe osudio na smrt. Srpski pastir Petar iz Pšešica je nešto kasnije hteo da pomogne protestantskim husitima da zauzmu Budišin ali je uhvaćen a njegova glava uklesana iznad ulaza u groblje Miklavšk, gde su sagranjeni najznačajniji Srbi iz ovog grada.

U okrugu Lukova Srbi 1548. godine uspevaju da uvedu svoju samoupravu, postave svog kralja i ukinu kuluk i danak, ali je i ova pobuna ugušena. Slede Tridesetogodišnji i Sedmogodišnji rat, Napoleonovi ratovi, Prvi i Drugi svetski. Svi idu preko zemalja Lužičkih Srba, praćeni kugom. Posle njih, desetkovano stanovništvo se suočava uvek sa kolonizacijama Nemaca, i sa nasilnim asimilacijama i germanizacijama. Ne govoriš nemački? Ne možeš da se oženiš. Srbin si? Ne smeš da nosiš kožne cipele. U kući pričaš srpskim? Smrtna kazna (doslovno, dobro ste pročitali; ovo ipak nije bilo opšte pravilo). Hoćeš da živiš u gradu? Zaboravi na svoje poreklo.

1794. godine Srbi pod vođstvom Jana Čuške dižu ustanak koji Fridrih Viljem I naposletku u krvi guši. Reči vođe ustanika i danas odzvanjaju i izazivaju jezu: “Danas niste vlast vi, već mi!”. 1846. godine osniva se “Maćica serbska”, odnosno Matica srpska.

Tokom našeg vojevanja sa Turcima 1876. godine jedan nepoznati lužički pesnik je napisao pesmu u kojoj kaže: “Preko gora, preko dolina/ u daljinu, sve moje misli idu k vama/ braćo mog naroda”. Druga pesma se zove “Ura Slovenima!”. Da li ste se naježili?

1912. godine osniva se “Domovina” kao krovna organizacija koja okuplja na jednom mestu sve ostale. Posle i za njih pogibeljnog Prvog svetskog rata činilo se da dolaze bolji dani u Vajmarskoj republici, ali od toga nije bilo ništa. Ipak, sve je bilo bolje od onoga što je usledilo kada je na vlast došao Adolf Hitler, tog kobnog 31. januara 1933. godine. Nacionalni radnici su rasejani po celom zemlji, ili pozatvarani, ili pobijeni, ispred zgrade Domovine spaljeno je sve što se u njoj nalazilo, ponovo im je zabranjeno postojanje.

I to su preživeli. 1945. tražili su spajanja svih svojih teritorija i osnivanje Lužičke Slobodne Države ili priključenje Čehoslovačkoj, ali im to nije dozvoljeno, iako je 300.000 ljudi u Pragu demonstriralo tražeći da im se da nezavisnost.

Potom je došao DDR, Nemačka demokratska republika. Ovo je istorijski prva germanska država koja je našoj severnoj braći dala sva prava i to im garantovala posebnim Zakonom o zaštiti kulture Lužičkih Srba. Osnovani su mnogi instituti, kulturne ustanove, škole, itd. Međutim, posle Drugog svetskog rata na njihove su teritorije naseljeni Nemci proterani iz Sudeta, a došlo je i do povećane eksploatacije površinskih naslaga mrkog uglja, koji se nalazio direktno ispod vekovnih srpskih ognjišta. Nalažost. To je dovelo do novog talasa raseljavanja u gradove, a na njihovim je baštama, voćnjacima i njivama nikao gigant “Crna pumpa”.

Za kraj priče o njihovoj prošlosti ipak treba napomenuti da je Lužički Srbin Stanislav Tilih, iz redova Merkelove CDU, već šest godina ministar-predsednik savezne pokrajine Saksonije, što je zapravo funkcija predsednika vlade ove federalne jedinice. Veleobrt!

KAKAV IM JE JEZIK

Oba lužičkosrpska dijalekta spadaju u sopstvenu podgrupu zapadnoslovenskih jezika. Umesto da vas davimo lingvističkim informacijama koje većini ljudi ništa neće značiti, prilažemo video snimak na kome možete čuti kako zvuči njihov jezik. Pre toga samo ćemo napomenuti da su se naša dva jezika razdvojila pre hiljadu i po godina i da su za to vreme imali separatne puteve i drugačije uticaje.

KAKVA IM JE KULTURA

Njihova narodna kultura je izrazito slovenska, a priče, pripovetke i bajke im neverovatno liče na naše. Isti duh provejava, iste su težnje, iste su želje, pouke; isti je taj mali čovek koji pameću i lukavstvom pobeđuje svog vlastelinskog gospodara. Priložićemo jednu kratku drevnu priču ovog naroda, “Šumska vila”, kako bismo vam najbolje ilustrovali o čemu pričamo:

“Kraj puta između Vjelećina i Votoševca nalazilo se vrelo koje se nijedne zime nije zamrzavalo. Svake večeri je na to vrelo dolazila šumska vila da se vode napije. Utolivši žeđ, ona bi se opet vraćala u svoju šumu, gde je na velikom kamenu spavala.

Jednom je kroz šumu prolazila devojka. Ide ona, osvrće se i gle – u šumskom zelenilu sedi žena. Zapita žena devojku bi li htela da je očešlja. Devojka pristane. Začuđujuće brzo i lako očešlja ona šumsku vilu. U znak zahvalnosti, nasu joj vila punu pregaču lišća. Šta da radi, devojka uzme lišće, iako je bila nezadovoljna: kako to da nešto bolje ne dobi! Kad se malo udaljila, ona uze te mrzovoljno prospe lišće na zemlju.

Došla ona kući, a gle – listovi koji su se na pregači zadržali, pretvorili se u čisto zlato. Potrči devojka natrag na ono mesto gde je lišće prosula, ali tamo ne nađe ništa.”

Uopšte rečeno, podsajt Projekta Rastko koji se bavi ovim narodom u celini toplo preporučujemo, a možete ga naći ovde.

Pored ove narodne kulture Lužica je dala i mnogo pisaca, mislioca i kompozitora. Pomenućemo Jana Raka, dekana Krakovskog univerziteta i profesora na Frankfurtskom, koji je živeo na prelazu iz 15. u 16. vek; Kaspara Peukera koji je bio lekar a objavio niz radova iz matematike, astronomije, medicine i teologije; zatim su tu Jan Bok, Handroš Tara, Jurij Ludovici, zatim Frico Štempel, Handrij Zajler, Mihal Frencel, Jan Horčanski, Jurij Pilko, Mihail Navka, Jakub Bart Čišinski, Beno Budar…

Pisali su ovi ljudi i romane od kojih se mnogi i danas čitaju (poput “Boščijeg Serbina” i “Prolećnih vetrova” Marje Kubašec, “Krabata” i “Kako je stara Jančova ratovala s vlastima” od Jurja Brezana; ovaj potonji je inspirisao Brehta koji je želeo da napiše dramu po njoj i da je nazove “Srpska majka hrabrost” ali ga je u tome sprečila bolest), opere od kojih se neke i danas izvode (recimo “Jakub i Kata”), i pesme kojima se i danas Lužičani napajaju.

Bilo je tu i putopisa poput “U carstvu Dušana Silnog” koji je Mjerčin Novak-Njehornski napisao između dva svetska rata. Nemojte misliti da je to sve, daleko od toga; ali prostor nam ne dozvoljava da pomenemo sve.

Pomenućemo međutim par bitnih momenata: prvi poznati dokument napisan na lužičkosrpskom jeziku je iz 1530. godine i radi se o zakletvi budišinskog građanstva; 1548. je godine donjolužički vikar iz sela Lubanice, Mikolaj Jakubica, preveo po prvi put Novi zavet na jezik svog naroda; 1574. godine štampana je i prva knjiga, a stotinak godina kasnije i cela Biblija.

Njihova narodna nošnja snažno podseća na šumadijsku, ili možda mešavinu šumadijske i vojvođanske, ali su to ipak pitanja na koja bi najbolje mogli da odgovore etnolozi koji se – nadamo se – time bave.

Valja pomenuti i tradicionalni zapust, koji je duboko ukorenjen u seljaštvu i radništvu. Ovo je svetkovina koja počinje nedelju dana pre prolećne setve a tokom nje Srbi nose narodnju nošnju, paradiraju ulicama i plešu.

KAKO IM SE ZOVU GRADOVI I SELA

Dva glavna centra regija u kojima žive nazivaju se Budišin i Kočebuz; ovaj prvi se na nemačkom oficijelno naziva Baucen, dok se ovaj drugi zove Kotbus (kladioničari znaju zašto).

Ostali gradovi takođe nose imena koja mogu da se shvate pravilno samo u srpskom originalu (pisaćemo i jedne i druge onako kako ih oni pišu, kako bi vam sve bilo što autentičnije): Lubin (na nemačkom: Lubben), Lubnjov (Lubbenau), Grodk (Spremberg), Slepo (Schleife), Kalawa (Calau), Zly Komorow (Senftenberg), Wojerecy (Hoyerswerda), Bela Woda (Weiswasser), Niska (Niesky), Kamjenc (Kamenz), Zhorjelc (Gorlitz), Lubij (Lobau), Biskopicy (Bischofwerda), Žitawa (Zittau), Drježdźany (Dresden; ime na lužičkosrpskom dolazi od reči “dreždan” koja označava stanovnika močvara, odnosno šuma na močvarnim terenima), Gubin (Guben), Baršč (Forst), Wetošow (Vetschau), Bubnik (Bubenik), Lipsk (Lajpcig; ime na lužičkosrpskom znači “naselje u kojem rastu lipe”)…

Reka koju mi zovemo Laba a Nemci Elba, Lužičani u originalu zovu Lobj, dok reku koju Nemci zovu Neise oni zovu Nysa. Svaka sličnost sa Nišavom je slučajna (?!). Uostalom, čitava Nemačka, ne samo Lužica, prepuna je slovenskih topovima. Da li ste znali da je prvobitno ime Libeka, “kraljice Hanze”, bilo Ljubica, a da se reka koja protiče kroz ovaj grad zove Trava?

POSLUŠAJTE NJIHOVU HIMNU

“Krasna Lužica” se zove nacionalna himna ovog naroda i u originalu se zove “Rjana/Redna Lužyca”. Napisao ju je pesnik Handrij Zajler i prvi put je objavljena 24. avgusta 1827. godine u lajpciškom časopisu “Serbska Nowina”. Početkom 1845. godine kompozitor Korla Avgust Kocor je napisao note. Prvi put je javno izvedena 17. oktobra iste godine u Budišinu.

Njene su reči:

“Krasna Lužica,

Ispravna, prijateljska,

mojih srpskih otaca kraj,

mojih blaženih snova raj,

sveta su mi tvoja polja!

Času budući,

usklikni radosno!

O, neka budu sa tvojeg

skuta došli muževi,

ugodni večnog pominjanja!”

Nacionalna himna

NAJČUVENIJI LUŽIČKI SRBI

Lajbnic

Najčuveniji od svih Lužičkih Srba, jedan od najvećih nemačkih i evropskih filozofa modernog doba, rodio se kao Gotfrid Vilhelm frajher fon Lajbnic 1. jula 1646. godine, a umro je 14. novembra 1716. Ostavio je značajan trag i u fizici, matematici u kojoj je ustanovio infinitezimalni račun, biologiji, medicini, geologiji, teoriji verovatnoće, psihologiji, pravnoj nauci, istoriografiji, diplomatiji i politici, a kasnije će se pokazati i u informatici pošto je razvio i binarni sistem koji predstavlja temelj ove tehnologije. Bavio se i pronalazaštvom.

Smatra se poslednjim čovekom enciklopedijskog znanja Zapadne civilizacije, a njegova je verovatno najčuvenija knjiga “Teodikeja“, odnosno odbrana postojanja Boga i pored postojanja zla u svetu.

Verovao je da se prostorno-vremenski svet materijalnih bića sastoji od monada, od kojih ne postoje dve apsolutno iste, ni dva ista trenutka u životu jedne monade. One su po njemu bile duhovne suštine, a izvor im je u Bogu kao najvišoj monadi. Ovo je jedna od stvari po kojima je ostao upamćen u istoriji filozofije.

Rođen je kao Paul Šturm u Gerlicu 22. avgusta 1848. godine, a umro je u Beogradu 13. januara 1922. Akademiju je pohađao u Vroclavu i Nansiju, i bio je jedno vreme vodnik u slavnoj pruskoj vojsci. Odlučio je da dođe u Srbiju, promenio je ime u Pavle Jurišić i koristio svoje bivše prezime Šturm kao nadimak. Ovo je zapravo bio prevod, pošto “šturm” znači “juriš”.

Prvo je bio poručnik u srpsko-turskim ratovima, potom kapetan, i kao takav je učestvovao u bici na Slivnici sa Bugarima. Penzionisan je avgusta 1900. godine, ali je vraćen u službu godinu dana kasnije. Bio je veliki prijatelj sa kraljem Petrom I, zbog čega mu je bio prvi ađutant. Komandovao je nepobedivom Drinskom divizijom u Prvom balkanskom ratu, a sa njom je bio i u Kumanovskoj bici. Tada je dobio čin generala.

Tokom Prvog svetskog rata komandovao je Trećom armijom na Ceru i Kolubari. Tokom Trojne ofanzive na Srbiju branio je sa svojom armijom odstupnicu celokupnoj srpskoj vojsci tokom povlačenja. Boravio je potom na Krfu, a zatim bio na Solunskom frontu. Njegova armija je bila učesnik bitke na Kajmakčalanu i pretrpela brojne žrtve, zbog čega je smenjen. Od oktobra 1916. komandovao je Dobrovoljačkim korpusom u Rusiji, a početkom naredne godine se preko Japana vratio u Solun gde je postavljen na dužnost kancelara Kraljevskih ordena koju je obavljao do drugog penzionisanja.

Nosilac je Ordena Karađorđeve zvezde, Ordena Belog orla i savezničkih odlikovanja među kojima su Orden Italijanske krune, Orden Svetog Đorđa, Orden Belgijske krune, Orden Legije časti, Orden Svetog Mihajla, kao i Orden Paulovnia cveća na velikom krstu kojim ga je lično odlikovao japanski car. Pre dolaska u Srbiju već je bio nosilac Ordena Gvozdenog krsta, Ordena Svetog Leopolda i Ordena Mendžidije.

Zanimljivo, njegov brat je takođe bio dobrovoljac u srpskoj vojsci. Sin njegovog brata, inače major, se priključio četnicima Draže Mihailovića tokom Drugog svetskog rata, a kada ga je uhvatio Gestapo i ponudio mu kućni pritvor jer je nemačkog porekla, ovaj je to odbio rekavši da je on srpski oficir. Streljan je.

ČEMU MOGU DA NAS NAUČE

Možda je nauče preteška reč, pre će biti da mogu da nam potvrde, vrlinom svog postojanja u današnjici, da Njegošev stih “neka bude borba neprestana, neka bude što biti ne može” zaista može kao svoj epilog imati nicanje cveća za buduća neka pokolenja.

I oni i mi smo svašta preživeli i opstali, a mnogi su drugi nestali u sličnim situacijama. Nema danas Avara, Kumana, i brojnih naroda. Srbi zato postoje. I Severni Srbi, baš kao i Južni. Možda je kucnuo čas da se malo bolje zainteresujemo za one sa kojima delimo ime, i izvesno je, svetinju prapostojbine (ma gde ona bila), te samim tim i krv.

(V. V.)

Telegraf