Manastir Dragović
Uz manastire Krku i Krupu manastir Dragović je kroz dugi niz vjekova bio duhovni oslonac srpskom pravoslavnom narodu u Dalmaciji. Podignut je krajem 14. vijeka, nekoliko godina poslije Kosovske bitke, 1395. Smješten uz rijeku Cetinu, nedaleko Vrlike, u lijepom pređelu, u više je navrata doživljavao ružna i teška vremena. Sa prvobitnog mjesta premještan je još dva puta.
Uz to,upoznao je nekoliko teških najezda inorodnih i inovjernih, nakon čega je za izvjesno vrijeme zapušćivao. Godine 1480. turska navala ga je opustošila i razagnala monahe kojekuda. Nakon toga stajao je pust dvadeset godina, a onda je obnovljen.
Nešto više od sto godina kasnije, 1590., njegovi monasi gonjeni gladnom godinom, obreli su se u manastiru Grabovcu, u današnjoj Mađarskoj, koji su 35 godina ranije osnovala njihova manastirska sabraća, gonjena takođe teškim prilikama u zlim vremenima. Iza toga bio je pust sedamdeset godina, a onda ga je 1694. obnovio episkop Nikodim Busović. Četiri godine kasnije manastir je stigla nova bijeda; pred turskom najezdom monasi su napustili manastir. Mletačka vlada ih je prihvatila i osugurala im smještaj u selu Bribiru i tu im dala zemljište za novi manastir i oko 50 jutara zemlje kod Kistanja.Poslije Karlovačkog mira 1699. godine Cetinska krajina je potpala pod mletačku vlast pa su se dragovićki monasi vratili u svoj manastir, a njihovu crkvicu su poslije upokojenja episkopa Nikodima, dakle onu kod Bribira, prisvojili rimokatolici.Nestabilno tlo, na kojem je bio sagrađen manastir, i velika vlaga na tom mjestu ponukali su manastirsku bratiju da izmjeste manastir na bolje mjesto. Po dozvoli mletačke vlade godine 1777. jeromonah Vikentije Stoisavljević je to i započeo. Novi manastir je osnovan na mjestu zvanom Vinogradi. Njega je kasnije dovršio iguman Jerotej Kovačević. Osvećenje manastira i nove crkve bilo je 20. avgusta 1867. g.Međutim, samo nešto manje od sto godina kasnije, obistinile su se riječi manastirskog ljetopisaca koji je zapisao: „Od svih manastira Dragović je sreće najhudije“. Pedesetih godina 20. vijeka zbog izgradnje hidroelektrane na Cetini manastir je ponovo izmješten, a više hiljada srpskog pravoslavnog naroda iz plodne cetinske doline raseljeno je, mahom u Srbiju.Zlu sudbinu koju je ljetopisac uočio manastir Dragović je doživio i 1995, godine i pođelio je sa srpskim pravoslavnim narodom iz Dalmacije. Ponovo je opustošen. Mada je imao izrazitu nenaklonjenost istorijske sudbine, Dragović je do 1995. godine čuvao u svojoj biblioteci i riznici velike dragocjenosti. Tu se mogao viđeti oktoih iz 14. vijeka, minej za mjesec maj iz 1531. godine, pisan u Studenici, jedna knjiga štampana u Ostrogu 1594., krmčija štampana u Moskvi 1653. itd. Radoznalci će se obradovati i kratkim zapisima Dositeja Obradovića, koji je na svojim putovanjima svraćao i u manastir Dragović. Isto je činio kasnije i njegov sabrat po peru veliki srpski pjesnik Laza Kostić, kao i njegov prijatelj srpski pisac Simo Matavulj.U manastirskoj riznici čuvao se antimins patrijarha Arsenija Čarnojevića iz 1692. i dva jerusalimskog patrijarha Dositeja od 1701. godine. Tu se čuvao, među ostalim, i ručni krst igumana Vasilija iz Kosjereva od 1739. godine.Brojni su zaslužnici za obnovu i napredak manastira Dragovića. Da pomenemo samo neke: to su Vikentije Stoisavljević, Stefan, Jerotej Kovačević, Leontije Milković, Georgije Adamović, Stefan Dubajić, Ilarion Torbica, Sevastijan Jović itd. Za obnovu i napredak manastira osobito su zaslužni episkopi Nikodim Busović, Stefan Ljubibratić, Danilo Pantelić, a u najnovije doba, u ovom vremenu episkop Dalmatinski G.G. Fotije. Njegovim nastojanjem manastir se obnavlja i izvjesno je da da će on dobiti stari sjaj i umnoženo bratstvo, koje će kao i njihovi prethodnici služiti Bogu i narodu.
Svetinja iz vode niče
Prvobitno je sagrađen 1395, na istoimenoj rečici, kao važno duhovno središte Srba u Severnoj Dalmaciji. Potom je mnogo puta razaran, seljen, otiman od vode, od vatre, od šipražja i neljudi. Kada je početkom 1950-ih kod Vrlike pregrađena reka Cetina i potopljena dolina koju su zvali Mala Šumadija, na bregu pored novonastalog jezera podignut je novi manastir. Ali onaj stari ostao je pod vodom, uspravan, i čeka.
Kada se od Knina krene ka jugoistoku, putem koji prati Dinaru, teško je ne primetiti izdašno vrelo Krke. Na samom početku vodom ga obogaćuje pritoka Krčić, obrušavajući se sa bigrene gromade visoke dvadesetak metara. Dvadesetak kilometara dalje, na mestu gde se tesnac Dinare i Kozjaka širi u prostrano polje, izvire druga kraška lepotica Cetina. Njenu zanosnu igru po zelenom polju skratili su brana i tridesetak kilometara dugo jezero.
dragovicPre izgradnje brane i potapanja, plodnu dolinu Cetine naseljavali su Srbi i taj prostor je nazivan Mala Šumadija. Glavni put od Vrlike prati desnu obalu, a levi krak, nama zanimljiviji, provlači se između Dinare i jezera. Promiču autobuska stajališta na kojima odavno, skoro deceniju i po već, nema ni autobusa ni putnika. Gore ka Dinari se naziru sela, ali ne i bilo kakav titraj života u njima. U jednom zaseoku, bližem i oku dostupnijem, vide se porušene kuće koje će šikara uskoro sasvim progutati. Pokidana armatura govori da su kuće novijeg datuma i da su pravljene da dugo traju. Jedan zec, dvadesetak metara od puta, samo na tren je načulio uši, a potom nezainteresovano nastavio obed. Očito, i lovci ovde retko zalaze.
Jedna priča veli da su tokom francusko-austrijskog rata 1809. stanovnici ovih krajeva stali na stranu Austrije. Razočaran, episkop Venedikt Knežević im je izrekao kletvu – da ih zemlja proguta, da ih anđeo gospodnji mačem progoni, da im deca ostanu siročad, žene udovice i da im domovi opuste i postanu skrovište zverima. Kletva se izgleda ispunila na najstrašniji način. Posle oštre krivine pojavljuje se dubok zaliv sa uzvišenjem na kome se naziru ostaci grada. Ispod Gradine, na početku strme obale, trenutno miruje manastir Dragović. Kažem trenutno, jer od tri manastira Dalmatinske eparhije, Dragović je bio najhuđe sreće.
TRIPUT SELjEN, UVEK SE VRAĆAO
Po jednom predanju, manastir je nazvan po Dragu, koji je sa braćom Vukom i Dobrom u ove krajeve došao iz Bosne. Po Vuku je nazvan most koji je potopilo jezero, a selo Dabar se nalazi u blizini manastira. Verovatnije je, međutim, da je manastir ime dobio po rečici Dragović, na čijim se obalama prvobitno i nalazio. Mnogo puta je ova svetinja bila spaljivana i tri puta je menjala lokaciju. Po rečima igumana Nauma Milkovića, Turci su ga rušili jer je srpski i hrišćanski, Mlečići jer nije rimski i katolički, a Švabe jer je srpski. Prvobitno, manastir je podignut 1395, tokom prve seobe Srba u Dalmaciju. Četiri godine pre manastira Dragović, i samo dve godine posle Kosovskog boja, podignuta je Crkva Svetog Spasa u Cetini.
Posle učestalih pohara, manastirsko bratstvo se seli u Budimsku eparhiju, gde osniva manastir Grabovac. Tek krajem XVII veka, zahvaljujući vladiki Nikodimu Busoviću, manastir ponovo oživljava. Neko vreme je bio izmešten i na Bribirsku Glavicu, a posle Karlovačkog mira 1699. godine, kad Turci definitivno ostaju sa druge strane Dinare, počinje obnova manastira. Kako se nalazio u neposrednoj blizini izvora, vlaga je uništavala i crkvu i monahe. Sa dozvolom mletačkih vlasti crkva se premešta na lokaciju Vinogradi – četvrt sata prema Istoku. Nova crkva je završena 1860. godine, a osveštana je i posvećena Rođenju Presvete Bogorodice sedam godina kasnije.
Nova crkva nije navršila ni jedan vek kada je došlo vreme za ponovnu seobu. Lokalni pesnik Milica Bogovac je to zapisala ovako:
U hiljadu devetoj stotini
u pedeset i drugoj godini
staše ljudi neki govoriti
na Perći da će brana biti
i da će nam polja potopiti…
Brana je podignuta i voda je u selu Koljani došla do koljena, pa i mnogo preko. Plodna dolina je potopljena, potopljeni i manastir i rečica Dragović, a brojno srpsko stanovništvo (oko 5.000 duša) raseljeno, uglavnom po Sremu. Potopljena je i sva manastirska zemlja, pa se novopodignuta crkva na bregu izdržava od priloga sve malobrojnijih vernika. Ta nova crkva izgrađena je 1958, a uz njenu severnu stranu prenesena je Kapela svete Petke koja se nalazila na prvobitnoj lokaciji manastira.
Česta razaranja i pohare su razlog što manastirska riznica danas nije bogata srazmerno dugom postojanju svetinje. Poslednja godina XVII veka je bila posebno crna. Manastir je tada čak šest puta paljen i pljačkan. U malom kivotu se čuva deo moštiju svetog Georgija. Pored vrednih knjiga, deo zaostavštine je i zbirka antiminisa, od kojih je najvredniji onaj patrijarha Arsenija III Čarnojevića (smatra se prvim uzorkom kod Srba otisnutim sa bakrorezne ploče). Pomenimo i duborezne krstove filigranski okovane, putire, svećnjake, kandila… Hristova prestona ikona i ikona Bogorodice sa Hristom, sa ikonostasa, srebrom su okovane u Veneciji.
DUPLO DNO SAVESTI
Poslednji rat u ruševinama Jugoslavije doneo je nova razaranja i nova raseljavanja stanovništva. Crkva je oskrnavljena u leto 1995. i pretvorena u štalu, a konaci su do temelja srušeni. Zalaganjem pravoslavnog episkopa dalmatinskog Fotija i sveštenika Đorđa iz Imotskog, godine 2004. počinje obnova manastira. U manastiru Dragoviću, ponovo obnovljenom i lepom, danas su iguman Versonufije i monah Jovan. Bane tek poneki posetilac. Crkva se ogleda u mirnoj vodi jezera, koje nikome nije donelo blagostanje. Nije popravljeno vodosnabdevanje, nije bitno podignuta proizvodnja energije, ali jeste na iseljavanje prinuđena i zbrisana dugoveka kompaktna srpska sredina u dolini Cetine. Što umače brani i velikoj vodi, to dočekaše oluje, bljeskovi i milosrdni anđeli, združeno.
Kristalno čista zelena voda, ugrejana avgustovskim suncem, mami kupače. Ali nigde ih, ni lek. Srbi prognani, a Hrvati se plaše prokletstva oskrnavljenih svetinja, potopljenih kuća, zarobljenih grobova. Kažu da ponekad, kad padne nivo vode, izroni potopljena svetinja i svojim ispranim zidinama podseća da se zlo teško može sakriti. Nekad, u tursko vreme, pripovedaju, katolici su čuvali svetinje pravoslavaca, a pravoslavci katoličke. Prve alkarske igre su održavane na imanju manastira Dragović. Alkari iz Sinja su i dan-danji zadržali kompletnu srpsku nošnju, samo su kapu malo prepravili. Izvornu srpsku alkarsku nošnju nose i danas Čuvari Hristovog groba. Pretpostavlja se da je neko od Srba još u srednjem veku preneo taj običaj iz Svete Zemlje. Taj običaj je očuvan i u periodu posle Drugog svetskog rata. U jednom razdoblju broj čuvara beše spao na tri, kasnije povećao do 36 momaka sa harambašom. Isti običaj upražnjavaju i katolici u obližnjoj Vrlici.
Na povratku, u Kninu ni jednu ulicu po imenu poznati ne možemo. Prolazimo ulicom nekog Fra Mije Kotaraša. Neoprezno naglas komentarišem da je verovatno reč o nekom ekstremnijem liku iz povjesti. Onda mi ispričaše priču koja dodade još jedno svetlo na potopljena sela, izgnane ljude, masovne zločine, na sve oluje i bljeskove. Pomenuti Mijo je stvarno bio ekstreman. Ali rođen je kao Srbin u selu Kotaraš kod Knina. Bogati otac je bistro dete dao u manastir da nešto nauči. Kad jednom dođe da ga poseti, vide da on nije nad knjigom nego čuva ovce. Razljuti se bogatun, te prebaci sina u samostan. Tamo je ovaj zaista svašta naučio. I prenosio, s kolena na koleno.
***
Dubina
„Ko ti izvadi oči, nesrećniče?!”
„Brat. Bivši brat, prevera.”
„A, zato je tako duboko!”
***
Hram
„Rano jutro. Rekoše mi da su Hrvati iz Vrlike pretprošle noći raketom probili branu. Prečuh i žurno izađoh napolje, spustih se do jezera da se umijem. Preda mnom je težak dan, opasni drumovi čekaju. Zaprepašćen, vidim da se jezero skoro prepolovilo i da bi do ruba vode trebalo gaziti kroz ilu tridesetak metara. Onda podigoh pogled ka istoku i ostah kao munjom pogođen. Kao u nekoj mitskoj slici koja je iz moga sopstvenog oka izašla, doneta iz nekih nesagledivih daljina, nasred vode se pomaljaše hram. Nije imao krov, ali zidovi, još dopola u vodi, stajahu uspravno, i zvonik, i deo male kupole na kojem se nazirao krst. Shvatam da me obuzima drhtavica, da zatvaram oči, da suze same teku. Uspevam da se prenem, kao u magnovenju trčim na breg, tražim fotoaparat, kopam po torbama, po kući, po automobilu, ali ne mogu da ga pronađem.
Starac sedi pod jabukom divljakom, puši, gleda u jezero, ćuti. Onda kaže:
– Ne treba ti, sine. Pamti, samo u nama ta slika može živeti, ne u mašinama, samo je tako možemo sačuvati, dok ne dođe vreme da se sve ovo ponovo premeri.”
(B. M., ratni zapis, 1992)
Dragan Bosnić