Manastir Duži
Manastir Duži, sa crkvom posvećenoj Pokrovu Presvete Bogorodice, nalazi se u Šumi Trebinjskoj s lijeve strane reke Trebišnjice; udaljen je od nje oko 4 km, a od Trebinja oko 10 km, na putu prema Dubrovniku.
Iako je u ravni, vidik sa platoa na kojem leže Manastirske zgrade, pruža se nesmetano na sve četiri strane i obuhvata okolne masive i vrhove. Takav vidik usađuje doživljaj ogromnog prostranstva. Okolna brda i visovi su daleko, ali su jasno i pregledno sagledani. Mediteranska klima i blizina mora daju poseban ton na vegetaciju ovog prostora. U prošlosti, više no danas, Šuma Trebinjska bila je na glasu po najtraženijem (možda i najboljem) duvanu, redovno otpremanom caru Franji Josifu u Beč.
Istorijat Manastira Duži
Manastir Duži je jedan od mlađih manastira na ovim prostorima. Njegovo ime se pominje tek krajem XVII vijeka Kao što se već zna, po razaranju Tvrdoša 1694.g., zajedno sa jednim brojem kaluđera, Mitropolit Savatije Ljubibratić odlazi u Herceg Novi, a njegov nasljednik Mitropolit Nektarije Zotović, prelazi sa kaluđerima u Manastir Duži, i tu će ostati Mitropolitsko sjedište sve do 1776. godine.
Godine 1777. umro je Stefan Milutinović, posljednji Mitropolit Zahumsko-Hercegovački koga je bila imenovala Srpska Pećska Patrijašija. On je sahranjen u Dužima, (spomenik mu je podiglo bratstvo Manastira Duži 1904. g).
Novi, fanariotski vladika Hercegovački Antim prenosi 1777. g. vladičansko sjedište u Mostar, tadašnji centar turskih upravnih vlasti Hercegovine. Obnovljeni Tvrdoš od 1992. godine iznova postaje stolica Zahumsko-hercegovačkog i Primorskog Vladičanstva.
Budući da je Manastir Duži bio nasljednik Tvrdoški, i Mitropolitska rezidencija, postojao je običaj, a za to je bilo i osnova da se iz redova njegovih kaluđera biraju Hercegovački Mitropoliti, kao što je bio slučaj sa Aksentijem i već gore spomenutim Stevanom (Radivojevićem) Milutinovićem. Prva dva Hercegovačka Mitropolita, koji su zamjenili fanariote, Leontije Radulović (1888-89) i Serafima Perovića (1889-1903), zatim Gerasim Jovanović, bili su postrižnici Manastira Duži. Jeromonasi Manastira Duži vršili su često dužnosti paroha u Dubrovniku, Mostaru, Sarajevu i Trstu. Sa Dubrovnikom su postojale naročito dobre veze, pošto tu ranije nije bilo pravoslavne crkve. Mnogi pravoslavni Dubrovčani sahranjivani su u Duškom Manastirskom groblju, jer je uprava Dubrovačke republike dugo bila vjerski stroga. U Manastiru Savini (kod Herceg Novog) do prvih decenija 19. veka bilo je još uvek Duških kaluđera. Danilo Rajović, pod čijom je upravom sazidana nova Savinska crkva 1777.g., bio je Duški postrižnik.
Stradanja Manastira Duži tokom 19. vijeka učinili su da su mnoge vrijedne stvari i iz ranijih vremena uništene ili raznjete bez traga. U kritičnim trenucima neke od Manasti¬rskih vrijednosti odnešene su u Manastir Savinu u Herceg Novi. Od starijih stvari iz Manastira Duži Vl. Ćorović je u Savini našao 2 Jevanđelja, od kojih je 1 bilo okovano srebrom, i 1 Pomenik, i Petohljebnicu iz 1650. godine. Većinu stvari u 18. vijeku Manastir je dobio od svojih pri¬ložnika. Tako je grof Sava Vladisavljević 1737.g. prilo¬žio nekoliko knjiga. Dalje se pominju Mojsije Lukić, prota Vukovarski, jeromanah hadži-Vasilije, Dimitrije Rajović, Sta¬nko Mijanović, Simeon Kurtović, jeromonah Manastirski, bio je brat čuvenog trgovca Kurtovića iz Trsta. Od njega je dobijao novčanu pomoć za Manastir, zasadio je vinograd i načinio mlin na Trebišnjici kod sela Bioča. Izgleda da su njegov dar i već pomenuti svijećnjaci, izrađeni u Veneciji 1777. g., koji i danas stoje u Manastirskoj crkvi, kao i dvije čatrnje (jedne od najstarijih u Hercegovini) koje se nalaze iza oltara Crkve.
No Manastir nije bio koncentrisan isključivo duhovni, već nacionalni i oslobodilački epicentar Srpske Hercegovine. U zimu uoči Sv. Nikole 1857.g. u Manastiru Duži započeo je ustanak Srba pod vođstvom Luke Vukalovića. U mjesecu februaru 1858.g. Turci su zauzeli i opljačkali Manastir. Kaluđeri su se sklonili u Dubrovnik. Po okončanju ustanka ruski konzul u Dubrovniku i veliki prijatelj Srpskog naroda. Al. Giljferding, uspeo je da izdejstvuje novčanu pomoć od ruske carice za obnovu Duškog Manastira. Godine 1861. u Hercegovini je ponovo izbio ustanak, pod vođstvom arhimandrita Nićifora Dučića. Duški kaluđeri su se priključili ustanicima, i to je bio razlog da Manastir ponovo padne u turske ruke. Na interve¬nciju ruskog, francuskog i austrijskog konzula, Manastir (postradao od Turaka) je opravljen. U trećem ustanku, koji je izbio 1875.g. Manastir je po treći put bio u rukama Turaka. Mnoge vrijednosti Manastirske bile su uništene, a manji broj je prenijet u Manastir Savinu kod Herceg Novog.
Odlukom Berlinskog kongresa 1878.g. cela Bosna i Hercegovina je okupirana od strane Austro-Ugarske monarhije. U godinama koje su uslijedile, u Manastiru Dužima kovani su planovi za obnovu i uređivanje celokupnog Manastirskog kompleksa. Nažalost, desi se požar i Manastir 6. septembra 1886.g. gotovo sasvim izgore. Sasvim je sigurno da kameni zidovi crkve nisu bili požarom srušeni, pa je obnova brzo tekla. Uslijedila je pomoć Zemaljske vlade Bosne i Hercegovine u iznosu od 200.000 forinti za to da se Manastirske ruševine poprave i podignu. (U crkvi lijevo, do oltara, oslonjena na unutrašnju stranu sjevernog zida, stoji bronzana ploča sa izlivenim tekstom u ćirilici, kojim se iskazuje zahvalnost caru Franji Josifu za pomoć kojom je izvršena obnova.)
Jedna od znamenitosti Manastira Duži koju je vrijedno pomenuti je čudesno iscjeljenje Sava Kuštrova,
Između dva rata bratstvo Manastira čine ruski monasi-emigranti iz carske Rusije. Godine 1935. oni su oslikali zidove crkve novijim ruskim stilom (nažalost, zbog nemarnosti Zavoda za zaštitu spomenika, ništa od toga nije ostalo), i izmjenili izgled vrata i prozora, učinivši ih većim. Trojica ruskih monaha: Evgenije, Mihajlo i Lukijan ubijeni su 1941. godine od strane komunista-partizana.
Poslije drugog svetskog rata u Manastiru je sve zapu¬stjelo. U vremenu od 1954. do 1958.g. u njemu boravi vojska JNA. Maja 1959. godine na službu u Manastir dolazi sadašnja iguma¬nija mati Teodora. Prema njenom iskazu, kada je ona došla u Duži, u crkvi praktično nije bilo ničega. Mnoge ikone spa¬ljene su u krečani, jednom riječju, sve zapušteno i oskrnavljeno. Od toda, do danas, Igumanija sa sestama radi na postepenoj obnovi Manastira. Važno je napomenuti, (iako se Manastir nalazi pored skladišta municije VRS, i na samoj granici sa Hrvatskom) da je samo čudo Majke Božije spasilo ovaj Manastir poslije više granatiranja od strane Hrvata, u toku rata 1992-1995. godine.
Godine 1998. u proljeće, brat Milan Pešut iz Ljubinja (i Beograda), javio se kao ktitor-obnovitelj Duži i preduzeo je obnovu Manastira. Posle izvršenog proučavanja i opisa Manastira od strane prof. Nikole Crnobrnje. 1998. g. je mladi talentovani živopisac Gavrilo Marković iz Beograda započeo freskopisanje hrama. Ekonomija Manastira se zasniva na proizvodnji domaćih poroizvoda (med, mliječni proizvodi, vino, rakija, itd.) Posebno, na posjetioce dubok utisak ostavlja manastirski Bogougodni mir, brižljivo održavanje objekata i okolno uređenje. U natpisu, iznad crkvenih vrata, ističe se da je hram sagrađen pomoću “mnogih dobrih hrišćana, osobito Nevesinjaca”. Tom prilikom izgrađen je i jedan niz ćelija. Sljedeće godine, 1856., Nićifor Dučić i Serafim Perović izgradiše prvu i jedinu Osnovnu školu u Dužima, koja je sa malim prekidima redovito radila do drugog svjetskog rata. Značaj ove škole bio je ogroman za Trebinjsko područje. Kroz nju su prošle generacije učenika. Škola 1903. se premiješta u novu manastirsku zgradu.
Istorijat Manastirske Crkve
Prema Manastirskoj tradiciji, koju je zabilježio N. Dučić, do razaranja Manastira Tvrdoša 1694. godine, u Dužima je postojala mala i prosta Manastirska crkvica bez svoda. Takođe, po manastirskoj tradiciji, sačuvano je sećanje na 6 ćelija pozemljuša pokrivenih slamom, u koje su se sklonili svi oni kaluđeri iz razorenog Tvrdoša (1694.g.) u namjeri da ostanu u blizini svoga Manastira i obnove ga u datom povoljnom trenutku. U Dužima je, prema N. Dučiću, stara crkva, i vjerovatno prvobitna “crkvica” bila posvećena Sv. Pantelejmonu, kasnije Pokrovu Bogorodičinom, što se potvrđuje natpisima na bronzanim svijećnicima koji su sačuvani i danas stoje u crkvi lijevo i desno od ulaznih vrata. Natpis na svijećnjacima saopštava nam u svom članku Vl.Ćorović. Ali, kako nam on dalje kaže, Tvrdoška tradicija i narodna volja odlučili su da crkva bude posvećena Uspeniju Bogorodičinom. (Ovo je bilo zato što je sa tvrdoškim bratstvom prešla i Manastirska Slava iz Tvrdoša u Duži, i slavljena je da se ne ugasi; kad je Tvrdoš 1992.g. propjevao, Slava je vraćena matičnom Manastiru, a Duži od tada opet slave Pokrov Presvete Bogorodice.) Uvećano Duško Manastirsko bratstvo poslije propasti Tvrdoša 1694.g. i nova uloga koju će Manstir Duži imati kroz duži period 18. vijeka, kao stolica Hercegovačkih Mitropolita, pa i kasnije, sigurno su nalagale potrebu za novim i većim Manastirskim konacima i većom crkvom. Turci, u čijoj su državi ostale Duži, nisu dozvoljavali nikakvu gradnju. Tek sredinom 19. vijeka, na veliko zauzimanje igumana Jevstatija Dučića, pošlo je za rukom Manastiru da dobije ferman za zidanje nove crkve i novih ćelija. Godine 1855. aprila 4. Jevstatije Dučić započinje gradnju novog hrama pod upravom neimara Đure Šušića, koja je dovršena 4. novembra iste godine i posvećuje Pokrov Presvete Bogorodice. U natpisu, iznad crkvenih vrata, ističe se da je hram sagrađen pomoću “mnogih dobrih hrišćana, osobito Nevesinjaca”.
Tom prilikom izgrađen je i jedan niz ćelija. Sljedeće godine, 1856., Nićifor Dučić i Serafim Perović izgradiše prvu i jedinu Osnovnu školu u Dužima, koja je sa malim prekidima redovito radila do drugog svjetskog rata. Značaj ove škole bio je ogroman za Trebinjsko područje. Kroz nju su prošle generacije učenika. Škola 1903. se premiješta u novu manastirsku zgradu. Opis Hrama i Manastirskih zgrada iz tog vremena dao je Aleksandar Giljferding u svojim putopisnim zapisima. Crkva je bila izgrađena od bijelog kamena (sa uklesanim reljefom). On je iznenađen malim vratima i prozorima, karakterističnim za građevine iz turskog vremena. Današnja crkva, obnovljena odmah iza požara 1886. g., ima opšti izgled hercegovačkih crkava, stil karakterističan za ovdašnje crkve kombinovan sa Vizantijskim stilom. Sazidana je kao jednobrodna bazilika sa zvonikom-preslicom od tri zvona. Krov od kamenih ploča nosi obilježje arhaičnosti i privlači pažnju, kao i dobro i ukusno održavani čitav Manastirski prostor. Zgrada crkve podignuta 1855. g., tri puta opustošena i jedanput stradala u požaru, održala je svoja prvobitna graditeljska obilježja i do naših dana ostala je takva.
Natpisi na zvonima
Lijevo zvono: Ovo zvono prilažu Crkvi Uspenija Svete Bogorodice u Manastiru u Dužima, članovi firme „Dimitrije Perović“ prilikom proslave 75-to godišnjice od osnivanja radnje, a za uspomenu svom osnivači Dimitriu Peroviću, rođenom u selu Bobovišta.
18 oktobar 1825 godina
Gornje malo zvono: Hramu uspenja Svete Bogorodice u Manastiru u Dužima
Ovo zvono bi saliveno i osvećeno da poziva verne na molitvu i slavljenje Boga.
Prilažu Milan Đ. Maksimović i Dr M. Perović iz Beograda 1939. godine.
Desno zvono: MDCCCLX
(Gornji naslov nečitljiv)
Istok – Sveti Georgije, jug – Raspeće, sjever – Bogorodica, i čelo – grb Nemanjića (u sred grba Sveti Georgije), sa dvije insignije sa žezlom koje označavaju zemaljsku i nebeski vlast nad svijetom.
Samo godinu dana poslije dolaska u Manastir igumanije Teodore, kada je Manastir postao ženski, arhimandrit Nikodim Brkić izradio je ikonostas, koji je bio u crkvi do 1996. godine. Na staru kamenu oltarsku pregradu dodat je novi izrezbareni drveni ikonostas, izrađen i poklonjen iz bratske Pravoslavne Grčke
Savo Kuštrov rodom iz sela Mrkonjića u Popovu, ležao je u Dužima 16 godina ranjav i ukočen. On je rano ostao bez oca i matere sirotan, dopanuvši teške bolesti, liječili su ga u Dubrovniku najbolji ljekari, ali ga nijesu mogli izliječiti. Tako ostane bez imanja i bez nigdje nikoga svoga; a bolestan i ukočen umro bi od gladi, da ga kaluđeri Duški nijesu primili u Manastir. On je ležao u jednom uglu u prostranoj Manastirskoj kući, koja se zvala: odžak. U mjesecu maju 1847. godine pojavi se dakle jedno jutro ovaj dugogodišnji bolesnik u crkvi na jutrenji! Iguman, kaluđeri i đaci iznenađeni i začuđeni prekinu čitanje, pomisli¬vši da nije kakva utvara! Iguman ga Hristifor počne pitati: “Savo, kaži pravo, kako si ozdravio, ustao i u crkvu na jutrenju došao?” – “Hoću, oče igumane, moj gospodine”, odgovori Sava: ”Poslije po noći zaspao sam tvrdo san, i do pred zoru spavao. Od kako bolujem i ležim nikad tako tvrdo ni slatko nijesam spavao. Čini mi se, da se ne bih probudio još za dugo, da neko silno ne lupi u vrata od odžaka. To me probudi. U taj trenutak učini mi se da stoji jedan đak nasred odžaka, koji me po imenu zovnu. Ja mu se odazvah. A on mi reče: “Ustani! odavno tu ležiš” – Misleći, da je đak, (nevideći ga u pomrčini) došavši da uzme ognja za kadionicu u crkvi, pa mu odgovorih: Za što me jutros uznemiruješ? Raspreći oganj i uzmi žari, pa ga nosi u crkvu, da te stariji ne karaju, jer ćeš zadocniti. – Dječak nemičući se s mjesta, odgovori mi: “Ne boj se ustani! Ja sam poslat od Matere Božije da ti reknem da ustaneš”. Pa se primače k meni, uze me za ruku i podiže me. Ja se osjetih lak; i stadoh na noge. Začuđen i radostan, šćah ga zagrliti, ali ga nesta! Samo s vrata čuh glas: “Sada si zdrav. Idi u crkvu neka ti osvete masla (eleosvećenje); blagodari Bogu i Božijoj Materi. Ostani u Manastiru do smrti. Inače će ti se bolest povratiti”. Još mi nešto reče, što ću samo na ispovijesti pred smrt kazati”.
Ovaj je Sava poslije toga još živio u Manastiru više od 10 godina, potpuno zdrav. To njegovo čudesno iscjeljenje zadivilo je, kako hrišćane, tako i Turke, koji su ga viđali za 16 godina kako u ranama i ukočen na uznak leži. Mnogi po čuvenju nijesu vjerovali, te su dohodili da ga vide i da se uvjere. Trebinjski Turci pošalju dva svoja izaslanika, da se lično uvjere o tome. Došavši u Duži, i uvjerivši se o istinitosti toga događaja, rekoše: “kakva se čudesa događaju na ovome svijetu! Ovaj je Manastir Božija kuća”.
BIOGRAFSKI PODACI SESTRINSTVA
Mati Igumanija Teodora, u svetu Ivanka Delić, rođena je na Sv. Iliju 1938.g. u selu Peljave, opština Lopara – Bijeljina. Kao iskušenica, otišla je u Manastir Tavnu kod Tuzle (na Veliki Četvrtak 1956.g.), a odatle je došla u Manastir Dobrićevo u martu 1957. godine. Episkop Vladislav je prevede u Manastir Duži u maju 1959. godine. Kad je došla u Manastir Duži, tu je zatekla sve razrušeno i opljačkano. Čak su bili odnešeni prozori i vrata sa Manastira! Jedino što je zatekle bilo je Raspeće Hristovo na ikonostasu i tri zvona crkvena! Iste godine se zamonašila 28. avgusta, na Veliku Gospu. Preuzima starješinstvo 1969. godine u maju. Proizvedena u čin igumanije od tadašnjeg vladike Atanasija Jeftića, 1997. godine.
Sestra Mihaila Vukoje, rođena 25. 9. 1951., selo Pađeni kod Bileće, opština Bileća. Došla u Manastir 12. 10. 1977. godine. Zamonašena 28. avgusta 1985. godine na dan Uspenja Presvete Bogorodice. Živi u Manastiru Dužima od svog dolaska do danas.
Eparhija ZHiP