Manastir Gomionica
Prvi pisani pomen manastira Gomionice je iz 1540/41. godine. Tada se u jednom turskom popisu pominje u oblasti nahije Zmijanje manastir Zalužje. Da se pod imenom Zalužje krije zapravo gomionički manastir potvrđuje sledeći turski dokumet iz 1560. godine. To je zahtjev bosanskog paše „da se igumanu manastira Zalužje, drugo ime Gomionica, Andriji dodjeli kao nagrada timar“. Istorijska važnost ovih dokumenata je neprocjenjiva jer nedvosmisleno govori da manastir postoji prije od 1536.g.
Manastir Gomionica sa crkvom posvećenom Vavedenju Presvete Bogorodice nalazi se 42 km zapadno od Banja Luke, uz gornji tok istoimene rječice, zapravo njene desne pritoke, potoka Matavaza. Brze i bistre planinske vode i šumovite strmine Pilipovića brda, Kozijerca i Kika, išarane pašnjacima, daju skrovitoj gomioničkoj okolini živopisnost i bujnu ljepotu nedirnute prirode. Slikovitost ambijenta upotpunjuju stare drvene vodenice, čije točkove potok još uvijek okreće.
MANASTIR GOMIONICA
Legenda vezuje postanak manastira Gomionice uz imena Stefana Nemanje i Svetog Save, ali nema dokumenata koji bi potvrdili ovo predanje. Drugo kazivanje vezano za Gomionicu, prema kojem je manastir osnovala neka carica Mara, takođe nije moguće provjeriti u istorijskim izvorima..Jedni su ovu tobožnju ktitorku dovodili u vezu sa sultanijom Marom, ćerkom despota Đurđa Brankovića i ženom sultana Murata II, a drugi sa Marom, ćerkom despota Jovana, udatom za Ferdinanda Frankopana 1592. godine, ali ni za jednu od njih nisu potvrđene veze sa gomioničkim manastirom. Pouzdanije vijesti o manastiru Gomionici potiču iz 16. vijeka. Prvi pisani pomen Gomionice je iz 1540. godine. Tada se ona pominje u turskom popisnom defteru pod imenom Zalužje, a u sljedećem turskom dokumentu iz 1560. godine – pismu koje je uputio tadašnji bosanski paša Porti u Carigradu – ističu se zasluge igumana Andrije, koji je već 24 godine starješina manastira Zalužje, drugim imenom Gomionica. Iguman Andrija je, prema pašinom izvještaju, zaslužan za stabilno stanje naseljenosti, mirne i povoljne prilike u široj oblasti oko manastira, te se paša zalaže da mu se kao nagrada dodijeli timar, posjed. Ne zna se da li je na pašinu molbu iz Carigrada povoljno odgovoreno, niti da li je naziv Timar za skupinu sela u donjem toku Gomionice ima kakve veze sa timarom raženim za igumana Andriju. Neosporno ipak ostaje da manastir Gomionica postoji svakako više od četvrt vijeka prije ovog pašinog pisma, preciznije, prije 1536. godine. Ne treba zanemariti ni sličnost starijeg imena Gomionice – Zalužje – sa imenom sela Lužije, nekoliko kilometara sjeverno od manastira, u kojem se nalazi nekropola sa preko stotinu stećaka. Tako veliko groblje je svjedočanstvo o velikom i ekonomski snažnom srednjovjekovnom naselju u obližnjim Lužijama, koje je moralo imati svoje duhovno središte, vrlo vjerovatno upravo u Zalužju. Ispod postojeće građevine gomioničkog hrama nisu utvrđeni ostaci starije kultne građevine, već samo nekoliko grobnih ukopa bez priloga, sa orijentacijom koja odgovara načinu sahranjivanja kod pravoslavnih. Ovaj nalaz nas uvjerava u postojanje starijeg kultnog mjesta u Gomionici. Mogla je to da bude crkva od drveta, kakve Srbi podižu još od vremena Svetog Save, a kakvih je u sjeverozapadnoj Bosni donedavno bilo preko 80. jedan rimski novčić, uz više austrijskih moneta, koji su nađeni ispod starog kamenog poda gomioničke crkve, odvode nas još dublje u prošlost ovog lokaliteta nagovještavajući njegovu najstariju, antičku ili ranosrednjovjekovnu istoriju. Srednjovjekovni život šireg područja oko Gomionice obilježen je rudarstvom, pa se ime rijeke i manastira, koji po rijeci nosi ime, dovode u vezu sa gomilama rudarske šljake. Uz gornji i srednji tok rijeke još uvijek su uočljive gomile rudarske šljake, jame i lagumi, a sama rijeka Gomionica (Gomilnica, od gomile) pokretala je „majdane“ – mehanizme za tucanje rude i izradu metalnih poluga, koje su bile u upotrebi sve do početka 20 vijeka. Otud i u gomioničkoj okolini toponimi Gomile, Pašina gromila ili Sasina, selo koje je svoje ime najvjerovatnije dobilo po Sasima – stranim rudarima. Širi prostor oko Gomionice došao je pod tursku vlast nakon sloma ugarske Jajačke banovine, u zimu 1527-1528. godine. Za dalja osvajanja na zapadu Otomanska imperija je morala obezbijediti mir i prosperitet na već osvojenim područjima, pa se pretpostavlja da je i stanovništvo gomioničkog kraja tokom druge i treće četvrtine 16. vijeka stoga moglo uživati izvjesne povlastice u statusu. U vezi sa turskim osvajanjem Bihaća postoji legenda prema kojoj je Gomionicu osnovao zmijanjski knez Obrad na mjestu na kojem je zanoćio pošavši u ovaj pohod. Nijedan izvor ne pominje Obrada kao gomioničkog ktitora, ali posebne istorijske okolnosti omogućavaju pretpostavku da bi ovo kazivanje moglo imati oslonca u stvarnim zbivanjima onog vremena. Pod turskom upravom u 16. vijeku stočarsko stanovništvo Zmijanja uživalo je poseban status. Zmijanjci su bili martolosi, turski vojni obveznici s nešto većim upravnim slobodama od obične raje. Do početka 20. vijeka na Zmijanju se sačuvao tradicionalni običaj – zmijanjska sudanija – oblik nezavisnog patrijarhalnog pravosuđa, koji svjedoči o izvjesnoj samoupravi stečenoj na osnovu vojnih zasluga. Moguće je da se kakav knez, kao Obrad iz legende, zaista istakao u osvajanju Bihaća 1592. godine, pa da je kao nagradu dobio dozvolu, prije za obnovu nego za osnivanje manastira. Sljedeći pisani pomen Gomionice je jedan nesigurno pročitan zapis na danas izgubljenom, gomioničkom rukopisnom Četvorojevanđelju. Zapis je navodno saopštavao da je crkvu 1590. godine oslikao “ Jeromonah Konstantin od Mileševe Gore“ što je poslužilo kao polazište za tezu da su Gomionicu osnovali kaluđeri manastira Mileševe. Dosta je razloga za sumnju da je godina 1590. u zapisu tačno pročitana; jezik citiranog zapisa više odgovara kraju 18. nego kraju 16. vijeka, pa bi se on prije mogao odnositi na 1790. godinu. Rukopis u kojem se nalazio zapis je izgubljen, čime je onemogućena njegova revizija, a kasnija istraživanja su pokazala da je pretpostavka o mileševskim monasima kao osnivačima Gomionice neosnovana. Dugo se smatralo da je prvi pisani pomen Gomionice zapis u rukopisnom Tipiku Svetog Save Osvećenog, iz Eparhijske biblioteke rumunskog grada Arada, datovan u 1599. godinu, koji saopštava da je knjiga navedene godine prepisana u Gomionici, pri igumanu Diomidiju jeromonahu, u vrijeme bosanskog mitropolita kir Avksentija i srpskog patrijarha Jovana. Podaci iz pomenutog turskog popisnog deftera iz 1540. Godine pomjerili su ovaj datum za više od pola vijeka u prošlost. U Eparhijskoj biblioteci u Aradu ima još nekoliko gomioničkih knjiga, a zapis u jednoj od njih, datovan 4. januara 1612. godine, otkriva da je knjigu u Gomionici prepisao svetogorski monah Maksim. On je u Gomionici, za vrijeme igumana Jovana, završio prepisivanje ove knjige, koje je započeo jeromonah Jeftimije. Sljedeće obavještenje o Gomionici je iz 1626. godine, kada je hilandarski prepisivač Averkije, u Isposnici Svetog Save u Kareji na Svetoj Gori završio prepisivanje Zlatousta, po narudžbi jeromonaha Antonija, bivšeg opštežitelja manastira Gomionice, koji je ovaj rukopis poslao u „svoju obitelj“ Gomionicu. Prije kraja 17. vijeka, prije austrijsko-turskih ratova i stradanja koja će za ratovima uslijediti, potiču još dva pomena vezana za Gomionicu. U Trgovištu u Vlaškoj je 1648/49.godine Jovan Svetogorac, porijeklom iz Bosne “ .. iz okoline mjesta Kamengrada, manastira Gomionice ..“ koji je monaštvo primio u manastiru Gomionici, učestvovao u štampanju jednog Cvjetnog Trioda. Neki gomionički monasi su bili u 17. vijeku upisani u pomenik manastira Rače, koji je danas izgubljen. Gomionički monasi su vjerovatno krajem 17. vijeka prebjegli u banatski manastir Hodoš. Iz zapisa u nekoliko gomioničkih knjiga u Eparhijskoj biblioteci u Aradu saznaje se da su u ovaj rumunski grad one dospjele upravo iz Hodoša. Gomionički kaluđeri su se vjerovatno 1714. godine vratili u svoj manastir. Te godine Gomionicu je posjetio dabrobosanski mitropolit Meletije i tada, kako saopštava zapis u jednom rukopisu beogradske Narodne biblioteke, rukopoložio jednog sveštenika. Već 1726. godine ovdje je boravio i patrijarh Arsenije IV, o čemu se sačuvao zapis u gomioničkoj štampanoj knjizi, koja je naknadno dospjela u manastir Žitomislić. Negdje u ovo vrijeme manastiru je priložen i jedan komplet od 12 mineja i druge knjige moskovskog izdanja sa zapisima o priložnicima – vjernicima iz banjalučke nahije. U jednoj od tih knjiga, Posnom Triodu štampanom 1724. godine u Rusiji, nalazi se bilješka o oskudicama i nemirima izazvanim novim austro-turskim ratom 1737. godine i velikom bitkom pod Banjalukom. Tadašnji gomionički iguman, Pahomije Knežević, bio je primoran da sa kaluđerima ponovo napusti manastir. Sljedeće, 1738. godine, dobili su dozvolu da se nasele u Pakru, ali su tek pet godina kasnije dobili ovaj slavonski manastir i njegovo imanje u trajan posjed. Jedan dio monaha je u Slavoniji ostao, a drugi se vratio u Gomionicu. U jednom rukopisu manastira Žitomislića nalazi se zapis nekog đakona Sime Gomionca, datovan u 1743. godinu, iz čega se vidi da i u ovom vremenu bratstvo održava veze sa udaljenim monaškim zajednicama. Zapisi iz gomioničkog rukopisnog Psaltira, koji se nalazio u Narodnoj biblioteci u Sarajevu i u rukopisnom Jevanđelju iz crkve u selu Jošavci, kazuju da je Gomionica obnavljana 1747. godine. O relativno mirnim i za život u manastiru povoljnim prilikama oko sredine 18. vijeka govori i zapis na jednom ukrašenom pjevničkom stolu koji je darovan 1747. godine, kao i podaci da joj je iste godine egzarh dabrobosanskog mitropolita Gavrilo priložio bakarni tas, a da je isti Gavrilo posjetio manstir i 1754. i 1761. godine, tada kao dabrobosanski mitropolit. Uskoro je uslijedila još jedna obnova Gomionice, 1769. godine, a za njom i brojni prilozi: 1772. godine Jevanđelje, 1774. zvjezdica i tepsija, 1775. dva mesingana svjećnjaka, 1776. petohljebnica i 6000 aspri od Stare srpske crkve u Sarajevu. Bratstvo 1774. godine broji devet monaha. U periodu od 1777. do 1810. godine nastaje praznina u istorijskim izvorima o Gomionici. Narodno kazivanje pominje da je u vrijeme Prvog srpskog ustanka manastir zapaljen i opustio, a potom popravljen i ograđen zidom, što bi moglo imati potvrdu u nekim zapisima iz 1811. o prilozima za Gomionicu u novcu i građevinskom materijalu. U vrijeme kuge 1813-1816. godine, u manastiru je opet devet monaha, a iste godine, zbog klevete, Turci su u Banjaluci objesili gomioničkog kaluđera Neofita, što je zapisano u jednom Služebniku crkve brvnare u Javoranima. O teškim uslovima za opstanak pravoslavnog manastira u prvoj polovini prošlog vijeka govori i zapis koji pominje nedaće, oskudice, pomor stoke, samovolju begova, zulum vezirovih uhoda i uvođenje nizama (vojne obaveze) kao i opis koji ostavlja I. F. Jukić 1843. godine. U istoriji Gomionice druga polovina 19. vijeka označena je imenom njenog igumana Partenija Davidovića, Kočićevog junaka i velikog obnovitelja manastira. Za vrijeme njegovog starješinstva manastir je doživio nekoliko popravki i dogradnji, o kojima nas obavještavaju natpisi datovani u 1861, 1865. i 1868. godinu uklesani na dvjema pločama od krečnjaka. Tada je prepokrivena crkva, dozidana joj je spoljna priprata i podignut uz nju drveni zvonik. Stari konak je proširen i podignut na sprat, sagrađena je manastirska škola, a kupljena je i kuća u Banjaluci. Premda je manastir u vrijeme bosanskohercegovačkog ustanka oglobljen od nekog banjalučkog nasilnika sa 300 dukata, a imao je i obavezu davanja trećine spahiji Džiniću, ipak je bratstvo uspjelo da kupuje i otkupljuje knjige i druge predmete bogoslužbenog inventara, pa čak i da sakupi prilog za obnovu crkve Svetog Ilije u Krupi na Vrbasu. Negdje oko 1900. godine uz gomioničku crkvu podignut je visok zidani zvonik. Stari krov je zamijenjen novim, od bakra, 1927.godine. U Gomionici je 1880. godine primio monaštvo Gerasim Kočić, otac Petra Kočića, negdje u devetoj deceniji 19. vijeka ovdje se zamonašio i Petrov mlađi brat Ilija, a 1887. godine Petar Kočić počeo je da uči u manastirskoj školi. Gomionica je stradala u Drugom svjetskom ratu. Igumana Serafima Štrkića su 1941. godine ubile ustaše. Prilikom njemačkog bombardovanja oštećen je sprat konaka i zgrada škole, a gornje konstrukcije manastirske crkve su naprsle. Poslije rata Gomionica je pretvorena u ženski manastir, a 1953. godine ona je proglašena spomenikom kulture. Sveobuhvatni konzervatorsko-restauratorski radovi na crkvi izvedeni su 1994-1998. godine. Kompleks manastira Gomionice sastoji se od crkve posvećene Vavedenju Bogorodice, starog konaka, dijela stare ograde, česme i starog seoskog groblja uz manastir. Crkva je jednobrodna, sa kupolom i polukružnom oltarskom apsidom. Unutrašnja priprata je građena istovremeno sa crkvom, a vanjska priprata i zvonik su dograđeni u 19. vijeku. Kupolu nad centralnim dijelom nose potkupolni luci oslonjeni na svodove prislonjene uz podužne zidove, a zapadni travej naosa i dva traveja unutrašnje priprate presvedeni su poprečnim svodovima koji su prihvaćeni sistemom svodova prislonjenih uz južni i sjeverni zid. Svi svodovi su poluobličasti, oslonjeni na pilastre, u dnu kojih su lučno zasvedeni prolazi. Otvori su bez arhitektonskog ukrasa. Crkva je građena od lomljenog kamena i sige u gornjim zonama. Dugačka je 26 m, široka 8,5 m, sa obimnim zidovima visokim preko pet metara i kupolom visokom preko deset metara. Svojim građevinskim sklopom crkva Vavedenja Bogorodice manastira Gomionice tipološki pripada redu jednobrodnih bazilika sa podužnim prislonjenim lukovima i kupolom. Ovaj arhitektonski tip je rasprostranjen širom srpskog kulturnog prostora, te ga vidimo na crkvama manastira Krke i Krupe u Dalmaciji, Rmnja i Lomnice, te Svetog Nikole u Podvrhu kod Bijelog Polja, Svete Trojice u Pljevljima i drugim spomenicima srpskog srednjovjekovnog sakralnog graditeljstva. U potkupolnom i zapadnom traveju naosa je zidno slikarstvo iz oko 1870. godine. Nakon restauratorskih radova, tokom kojih su ispod ovog sloja pronađene freske iz 16. vijeka, mlađi živopis je, zajedno sa fresko malterom skinut, te je u kupoli i oltaru ostalo starije fresko slikarstvo. Nekoliko fragmenata prvobitnog slikarstva nalazi se i na zidovima pjevnica. Stari manastirski konak je pravougaona građevina, prvobitno prizemna, u 19. vijeku proširena i podignuta na sprat. U niši na istočnom zidu prvobitne trpezarije konaka sačuvala se freska Bogorodice sa Hristom-djetetom na prijestolju iza kojeg su heruvimi. Prema ovoj fresci konak se datuje u 17. vijek. Stara ograda oko crkve i starog konaka je kamena, sa lučnim vratima na južnoj i zapadnoj strani, a nastala je vjerovatno u jednoj od obnova u 19. vijeku. Česma uz sjeverozapadni ugao crkve je jednostavnog kubičnog oblika, od sedre, sa jednim ukrasnim klesanim kamenom na prednjoj strani; mogla bi biti jednovremena sa starim konakom. U recentnom seoskom groblju pored manastira nalazi se više desetina starih nadgrobnih krstača od sedre, specifičnog oblika i ukrasa. Različitih su dimenzija, bez natpisa, a mogu se datovati u 18-19. vijek. U riznici manastira Gomionice danas se čuvaju vrijedne ikone, rukopisne i štampane knjige i predmeti umjetničkog zanatstva. Među njima su najvrednije ikona Bogorodice Odigitrije, na zlatnoj pozadini, s kraja 15. ili početka 16. vijeka, carske dveri, ikonopisačko i drvorezbarsko ostvarenje ranog 18. vijeka, četiri niza apostolskih, i proročkih dopojasnih figura. Niz apostolskih ikona izrađen je 1753. godine, o čemu govori zapis na poleđini ikone na kojoj su predstavljeni apostoli Pavle, Matej i Luka. Ikone proroka su nešto starije od 1753. godine. Tu su i ikone Jovana Preteče, Svetog Save, Sabora arhanđela i nadverije sa prikazom Oplakivanja Hrista, sve iz sredine 18. vijeka, zatim ikone Bogorodice sa Hristom i Hrista na prijestolju iz 1870. godine, rad istog ili slikara koji je po stilu bio blizak majstoru koji je u to vrijeme obnovio stari živopis u oltaru, kupoli i naosu crkve. Među rukopisnim knjigama gomioničke biblioteke najznačajniji su Slova (Besjede) svetih otaca u nedjelje Četrdesetnice i Pedesetnice, srpske redakcije, s kraja 14. ili početka 15. vijeka, rukopisno Jevanđelje, iz 1371 – 1476. godine. Tekst rukopisa ima bogate ukrase, sa vinjetama, biljnim motivima s palmetama, arkadom s afrontiranim aždajama i prepletom crvenog crteža kolorisanog zelenom, okerom i crvenom bojom. Tu je i rukopisni Triod Lazarevac, sa kraja 15. ili početka 16. vijeka, srpske redakcije, sa dvostubačnim tekstom. Zapis na zadnjem listu rukopisnog Mineja za decembar, iz manastira Dubočice, kod Pljevalja saopštava da je godine 1598. ovu knjigu pisao, na rijeci Ćehotini, u hramu svetog Nikole, jeromonah Isaija. Biblioteku krasi i rukopisni Triod lazarevac iz druge polovine 16. vijeka, u čijem dvostubačnom tekstu se nalaze kolorisana prepletna zaglavlja. Rukopisni Molabnik Presvetoj Bogorodici je iz kraja 16. ili s početka 17. vijeka. U Psaltiru s posledovanjem ili Malom zborniku molitvi za sveštenike i monahe, prvi dio knjige potiče iz 17. a drugi iz 18. vijeka. U gomioničkoj biblioteci su se sačuvali i Psaltir s posledovanjem, Minej za decembar, srpske recenzije iz 17. vijeka, u kojem se nalazi osam listova Službe Prenosa moštiju svetog Nikole iz 18. vijeka. Najznačajniji primjerci stare srpske štampane knjige u Gomionici su fragment Prazničnog Mineja Božidara Vukovića iz 1538. godine, Oktoih Jeronima Zagurovića, iz 1569/70. godine, Cvjetni Triod iz štamparije Stefana Marinovića (Stefana od Skadra), izdanje iz 1563. godione, Psaltir Bartolomeja Ginamija, iz 1638. godine, Četverojevanđelje Đakona Koresija iz 1579. godine štampano u Rumuniji u Alba Juliji, (Vlaški Beograd). Tu su i ruske štampane knjige – Tolkovno Jevanđelje, štampano u Moskvi u 18. vijeku, Apostol iz 1737. godine, štampan u Kijevo-Pečerskoj lavri, dvanaest Mineja, štampanih 1724, a nabavljenih za Gomionicu 1735. godine, kao i Trebnik iz 18. vijeka, štampani u Kijevo-Pečerskoj lavri i jedna Irmologija, moskovsko izdanje iz 1789 godine. Riznicu krase i drvorezbareni krst iz 17. vijeka, sa reljefnim predstavama dvanaest Velikih Praznika, uz koje stoje grčki natpisi, što, uz stilske odlike, svjedoči da se radi o svetogorskom porijeklu ovog rada. Drveni pijevnički sto, osmougaon, visok nešto manje od metra, ukrašen crtežom lala i listova, zapisom je datovan u 1747. godinu, a srebrna zvjezdica u 1722. godinu. Druga srebrna zvjezdica ima natpis koji pominje darodavca Simu Mijatovića Kočića, kujundžiju iz Sarajeva i godinu 1774, kada je zvjezdica darovana Gomionici. Od srebrnog tričela iz 1774, godine, sačuvao se samo dio na kojem je ugraviran zapis sa imenom priložnika jeromonaha Stefana i Đure Simovića, možda kujundžije. Dva mesingana svijećnjaka, prema ugraviranom zapisu iz 1775. godine, prilog jeromonaha Stefana Banovića, venecijanski su rad, a pozlaćeni naprestoni krstovi filigranske izrade sa ukrasima od raznobojnog kamenja, vjerovatno su rad neke od čuvenih sarajevskih zlatarskih radionica. Na stopi većeg krsta urezan je natpis koji saopštava da ga je darovao 1836. godine Silvestar Vukosiljević iz sela Slatine kod Banjaluke. Tu su i tri srebrne kašičice, sa ukrasima na dršci, putir od srebra, sa pozlatom, pozlaćena darohranilnica, srebrna lađica sa ugraviranim ukrasom i mesingana kandila, sve iz 19. vijeka. (Manastir Gomionica registrovan je kao spomenik kulture druge kategorije 1950. godine i uživa mjere zaštite propisane Zakonom o zaštiti kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Bosne i Hercegovine; Sl. list SR BiH br. 20/85.)
Lj.Ševo – Manastir GomionicaDr Ljiljana Ševo:MANASTIRI EPARHIJE BANjALUČKE
(J. Novaković, Opis manastira Gomionice i njegovih starina, Dabrobosanski istočnik za 1889, br. 2, 19, br. 3, 41;
isti, Dodatak opisu manastira Gomionice i njegovih starina, Dabrobosanski istočnik za 1889, br. 19 i 20, 323;
German (Jovanović) Vavedenjski manastir Gomionica, Dabrobosanski istočnik, Sarajevo 1891, sv. 6 i 7, 250, sv. 8, 336 i sv. 9 i 10, 371.
Isto preštampano u Šematizmu banjalučko-bihaćkom za 1901. godinu, 45;
M. Karanović, Manastir Gomionica, Politika od 6. maja 1934, 10,
isto preštampano u Novom istočniku, Sarajevo 1934, knj. I, 215-218;
V. R. Petković, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srspkog naroda, Beograd 1950, 67;
P. Momirović, Manastir Gomionica, Bogoslovlje IX-XXIV, sv. 1 i 2, 47-93;
P. Momirović, Da li su manastir Gomionicu osnovali Mileševci, Naše starine XII, Sarajevo 1969, 127-133;
Z. Kajmaković, Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1971, 303;
Z. Kajmaković, Novootkrivene freske u crkvi manastira Gomionice, Zbornik za likovneumetnosti Matice Srpske 19, Novi Sad 1984, 117-135;
M. Šuput, Srpska arhitektura u doba turske vlasti, Beograd 1984, 84-85;
V. J. Đurić, Mileševa i drinski tip crkve, Raška baština 1, Kraljevo 1975, 20, nap. 48;
M. Šuput, Spomenici srpskog crkvenog graditeljstva, XVI-XVII vek, Novi Sad – Priština – Beograd 1991, 51-55;
Lj. Ševo,Zidno slikarstvo iz XIX vijeka u crkvi manastira Gomionice, Putevi 1, Banjaluka 1990, 122-128.)
„Bosanska vila“ 1890.god.
„Politika“ 1936.