Manastir Liplje
Postanak manastira Liplja, kao i tolikih drugih srpskih manastira, kazivanjavezuju uz imena Stefana Nemanje i Svetog Save. Prve pouzdane vijesti o Liplju potiču izdruge polovine 15. vijeka, kada su monasi ovog manastira i susjednog Stuplja upisalisvoja imena u Kruševski pomenik.
Ova knjiga, zapravo pomenik manastira Dobruna kod Višegrada, izgorjela je u požaru beogradske Narodne biblioteke 1941. godine, čime je onemogućeno bliže datovanje upisa imena ovih monaha. Ipak, na osnovu ovog izvora može pouzdano da se smatra da su Liplje i Stuplje nastali prije kraja 15. vijeka.
Prvi sigurnije datovani pisani pomen Liplja, nakon ovog zapisa imena lipljanskih monaha u Kruševskom pomeniku, potiče iz 1576. godine, kada je u ovom manastiru rukopoložen u čin „popa“, zapravo jeromonaha, izvjesni lipljanski sabrat Ilija. O ovom događaju obavještava nas zapis u jednom lipljanskom Psaltiru štampanom 1570. godine u Veneciji. Tokom 17. vijeka vijesti o Liplju su nešto brojnije – 1612. godine je jedan Minej, danas u slavonskom manastiru Orahovici, prepisan u hramu Svetog Nikole u manastiru Liplju “ .. u vrijeme sveosvećenog dabarskog mitropolita gospodina Teodora i svečasnog osovičkog igumana gospodina Hristofora jeromonaha i svečasnog lipljanskog starca gospodina Gerasima jeromonaha .. „a o čemu saznajemo iz zapisa u ovoj knjizi datovanog u navedenu godinu. Ovaj zapis krije u sebi jednu nedoumicu. On pominje lipljanskog starca, jeromonaha Gerasima i osovičkog igumana Hristofora jeromonaha, što je navelo na zaključak da je Osovica starije ime za Liplje. Međutim, neki izvori i jaka narodna tradicija ukazuju na postojanje jednog manastira pod Motajicom, kod Kobaša, a nejasna sjećanja pominju ga pod imenom Manastirica ili Osovica i smještaju ga upravo na rječicu Osovicu koja s Motajice teče prema Savi. Lokalitet tog manastira iz predanja nije ubiciran na terenu, budući da su istraživanja ovog problema u početnoj fazi. Ipak, ukoliko su pretpostavke o postojanju Manastirice-Osovice opravdane, postavlja se pitanje u kakvom su odnosu bili osovički igumani prema lipljanskom bratstvu i zašto autor zapisa iz 1612. godine, Danilo, navodi ime osovičkog igumana ispred imena lipljanskog starca, kao i pitanje zbog čega nije pomenut i iguman Liplja i da li je ovaj manastir 1612. godine imao igumana. U već pomenutom lipljanskom Psaltiru venecijanskog izdanja iz 1570. godine, pored podatka o rukopoloženju „popa“ Ilije, nailazimo i na vijest o rukopoloženju u isti čin nekog manastirskog sabrata Simeona 1616. godine, ali se za njega izrekom navodi da je rukopoložen u Osovici. Ovaj podatak dodatno komplikuje problem odnosa Liplja i Osovice, koji će se u daljim istraživanjima izvora i podataka sa terena vjerovatno moći jasnije rasvijetliti.
Lipljanski prepisivač Danilo obavještava nas o nesreći koja je 1615. Godine zadesila manastir. „Godine 7123 (1615) … nadođe poplava i obuze portu , razori crkvu i konake, ne ostade kamen na kamenu i utopi se deset monaha i četiri đaka, od vode izbjegoše samo trojica …“ Moguće je da se ovaj događaj ne odnosi na sam manastir, već na manastirski metoh koji se nalazio u kanjonu Bistrice, gdje se moglo desiti da je poslije dugih kiša klizište zemljišta zatvorilo kanjon i obrazovalo branu koja je pod velikim pritiskom popustila te je talas odnio metoh koji je vjerovatno bio građen od drveta, a da su u toj stihiji stradali monasi i đaci. Ovakvo objašnjenje predlagao je jedan od najboljih poznavalaca lipljanske prošlosti, profesor Svetozar Dušanić, i ono se čini prihvatljivo, jer da je u ovoj katastrofi stradao sam manastir morali bismo prihvatiti da je sadašnja manastirska crkva podignuta poslije 1615. godine, što bi bilo u protivrječnosti sa brojnim vijestima o Liplju koje su starije od ovog datuma. Takvo datovanje ne bi bilo u skladu ni sa reprezentativnim graditeljskim oblicima hrama. Vijest o poplavi pruža nam i podatak o broju monaha i đaka u manastirskom metohu početkom 17. vijeka, ukoliko je poplava zaista zahvatila metoh, kako tumači profesor Dušanić. Sudeći j݉CÀõ@fæprema podatku o deset monaha i četiri đaka u metohu zaključuje se da je sam manastir Liplje u tom razdoblju morao imati veoma brojno bratstvo. Sačuvane rukopisne knjige svjedoče i o razvijenoj prepisivačkoj radionici u ovom manastiru, a zna se i da je jedan lipljanski jeromonah, Hristofor Lipljan, 1681. godine vršio službu paroha pri Staroj srpskoj crkvi u Sarajevu.
Zapis u jednoj od rukopisnih knjiga manastira Orahovice, datovan u 1696. godinu, govori o stradanju lipljanskog i stupljanskog manastira nakon poraza Turske u austrijsko-turskom ratu krajem 17. vijeka. U zapisu se kaže “ .. i u ta vremena mnogi manastiri su opustjeli i spalili su ih prokleti i bezbožni agarjani (muslimani). Tada su i manastiri Stuplje i Liplje izgorjeli i potpuno zapustjeli.“ Liplje nije stradalo do temelja, kao susjedno Stuplje, budući da nalazi novca cara Leopolda iz 1705. i 1706. godine uz temelje nekadašnjeg manastirskog konaka pokazuju da u njemu, nakon pustošenja krajem 17. vijeka, vjerski život nije potpuno zamro. Tokom 18. i 19. vijeka oštećena crkva bila je osposobljena za služenje parohijskog sveštenika. Dozvola za obnovu crkve u Liplju dobijena je 1858. godine, da bi obnova započela 1867. i bila završena 1879. godine, kako piše u natpisu uklesanom u luneti zapadnog portala. Radovima, koji su izvođeni zalaganjem cjelokupnog okolnog stanovništva, a koji su koštali dosta veliku sumu od 1700 dukata, rukovodili su sveštenici Kosta Dušanić, Ilija Vuković i Risto Jungić. Svježe sjećanje starijih vjernika ovog kraja kazuje da su žene čak prodavale dijelove djevojačke opreme i nakita da bi se sakupio novac potreban za ovu obnovu. Uz zapadnu fasadu je 1922. godine dozidan masivan zvonik, koji će u kasnijoj obnovi, osamdesetih godina ovog vijeka, biti uklonjen. Liplje je takođe bombardovano u Drugom svjetskom ratu. Nakon gotovo tri vijeka, 1965. godine u Liplju je obnovljeno monaško opštežiće.
Manastirska crkva je prvobitno bila posvećena svetom Nikoli, a nakon obnove u 19. vijeku Blagovijestima. Crkva __ÓÐ_LÓÐ_¼manastira Liplja ima izražene elemente graditeljstva raške škole – jednobrodnu osnovu sa pravougaonim bočnim pijevnicama, koje su na ovoj građevini sasvim malo istaknute izvan linije podužnih zidova, te jednom iznutra i spolja oblom oltarskom apsidom i pravougaonom pripratom iste širine sa hramom.
Crkva manastira Liplja ima kupolu sa osmostranim tamburom, izrazite visine i elegancije, postavljenu na visoko, ukrašeno kockasto postolje. U igri krovnih masa smjelo je istaknuta krstoobrazna osnova. U unutrašnjosti kupolu nose četiri slobodnostojeća stupca, sa sistemom poluobličastih lukova i svodova nevelikog raspona, ali izrazite visine, koji poduhvataju kube. Pravougaona priprata u Liplju presvedena je poluobličastim svodom koji je dosta velikog raspona, budući da se oslanja direktno na podužne zidove. U vremenu od kraja 17. vijeka do 1879. godine neki dijelovi lipljanske crkve, vjerovatno gornje zone zabatnih zidova na pijevnicama, a možda i svod nad pripratom, bili su obrušeni, da bi te godine bili obnovljeni. Čini se da kupola nije u ovom periodu pala, budući da se oslanjala na slobodnostojeće masivne stupce i da je bila konstruktivno poduhvaćena sistemom lukova i svodova nevelikog raspona.
Crkva u Liplju je zidana lomljenim, neobrađenim kamenom. Podnica manastirske crkve je sačinjena od obrađenih kamenih ploča. Dekorativni elementi na fasadama crkve manastira Liplja se, kao i njena osnova, vezuju za rašku tradiciju. Odmjerena stepenasta profilacija oko lučno završenih prozora, plitke slijepe arkade na vijencima apside, kockastog postolja i kupole, nešto bogatiji ukras zapadnog portala sa tročlanom stepenastom profilacijom i trostruki kapitelima, te sa urezanim geometrijskim motivima i floralnom trakom sa upletenim „vatrenim kolima“, sličan samo skromniji ukras južnog portala i vrata između priprate i naosa, sve su to pojednostavljeni elementi raške arhitektonske plastike, kakvi se mogu vidjeti i na brojnim drugim manastirskim crkvama koje su sagrađene ili obnovljene u 16. vijeku i to s obje strane Drine.
U Liplju su u toku radova na sanaciji crkve, osamdesetih godina 20. vijeka, u zemlji pored manastirske crkve, pronađeni fragmenti oslikanog maltera. Fragmenti iz Liplja usitnjeni su, malobrojni i nedovoljni za precizno utvrđivanje vremena oslikavanja hrama, ali se ono široko može odrediti između prvog pominjanja ovog manastira, u
drugoj polovini 15. vijeka i kraja 17. vijeka, kada je Liplje zapustjelo. Nema razloga da sumnjamo da je manastirska crkva živopisana neposredno po izgradnji. Boje na fragmentima oslikanog maltera iz Liplja su sačuvale izuzetnu svježinu i zvučnost – crvena, plava, cinober, svjetliji i smeđi okeri, tonirani i akcentirani krečnom bijelom. Za sada nedovoljni za ozbiljniju rekonstrukciju ovi fragmenti ipak pokazuju da se radi o dijelovima bijelo i crveno oivičnih oreola, niskama bisera ukrašenih tkanina, slikanih bordura, a dva sitna komada sklapaju dio nekog lica sa precizno islikanim okom, čije bi usitnjene dimenzije odgovarale liku iz neke višefiguralne scene. Možemo samo da pretpostavljamo da je lipljansko zidno slikarstvo stradalo u teškim vremenima krajem 17. vijeka, a da su njegovi posljednji tragovi prilikom obnove pažljivo sakupljeni i „sahranjeni“ uz najsvetiji dio hrama, kako je to bilo učinjeno i sa freskama iz crkve Svetog Đorđa u Sopotnici kod Goražda. Fragmenti iz Liplja su svjedočanstvo velike duhovne snage ovog manastira, njegovih teških stradanja, a njihovo postojanje svrstava Liplje u lanac sjevernobosanskih srednjovjekovnih lokaliteta sa živopisom.
Manastir Liplje danas posjeduje manju zbirku starih knjiga, premda je u srednjem vijeku Liplje imalo značajnu prepisivačku radionicu. Kako je bratstvo napustilo manastir krajem 17. vijeka i nije se u njega vratilo, to je razumljivo što fond lipljanskih rukopisa danas broji svega dva primjerka – fragmente Kanona Bogorodici i Oktoih petoglasnik sa dodatkom iz stihira i kanona, vjerovatno prepisan sa nekog venecijanskog izdanja iz 16. vijeka. Zbirku štampanih knjiga u Liplju krasi Trebnik, izašao iz mileševske štamparije 1546. godine, sa sačuvana 92 lista i sa dugačkim zapisom koji bilježi događaje iz 18. vijeka. Tu su i jedan Služabnik u izdanju Božidara Vukovića iz 1519. godine, jedan Psaltir iz iste štamparije, izdanje iz 1519/20. godine, te jedan Psaltir u izdanju Božidarevog sina Vićenca iz 1546. godine.
Grafičke karakteristike i ukrasi u knjigama iz štamparije Vićenca Vukovića sasvim su srodni oblicima iz izdanja njegovog oca. Zbirka u Liplju ima i jednu vlašku štampanu knjigu – Koresijev zbornik iz 1579. godine, koji je zapravo preštamapno izdanje Mineja iz 1538.godine Božidara Vukovića. Neki rukopisi koji su nastali u Liplju ili su prvobitno pripadali ovom manastiru, nalazili su se prije rata 1991. godine u manastiru Orahovici, gdje su dospjeli zajedno sa lipljanskim monasima izbjeglim u ovaj slavonski manastir krajem 17. vijeka. Već je pomenut zapis u jednoj od njih koji govori da je knjiga u Liplju prepisana 1612. godine. U rukopisnom Psaltiru u Orahovici jedan nedatovan zapis izričito kaže: „Ovaj Psaltir je iz manastira Liplja, iz crkve Vavedenja (Bogorodice, prim. a.)“. Drugi zapis u istoj knjizi bilježi: „Ovaj Psaltir Hri(s)te Lipljana priloži se u manastir Orahovicu za potrebe crkvenog bogosluženja. I svi su odreda rekli: ako se neko drzne da uzme (Psaltir, prim. a.) iz crkve, pa makar bio taj i pop, đakon ili iguman, neka je proklet i neka bude kažnjen zajedno sa onima koji su Hrista razapeli na krst“. Možda je darodavac isto lice sa Hristoforom Lipljanom, za kojeg smo već pominjali da je 1681. godine vršio službu paroha u Staroj srpskoj crkvi u Sarajevu.
Kletva i prijetnja anatemom onima koji bi se drznuli da darovanu knjigu otuđe iz crkve je opomena koja se u sličnoj formi sreće i u brojnim drugim rukopisima, a koja svjedoči o vrijednosti koju je u tim vremenima imala knjiga i njenom značaju za svaku monašku zajednicu. Jedna od rijetkih sačuvanih dragocjenosti iz manastira Liplja je slikani antimins iz 1746. godine. Iz dva zapisa na njemu saznajemo da ga je osvetio mitropolit Gavrilo Mihailović, a da ga je „izobrazio“ arhiđakon Gerasim. Zapisi, nažalost, ne kazuju gdje je izvršeno osvećenje i kojem manastiru je antimins bio namijenjen. Likovne vrijednosti ovog rada su velike. Centralna scena prikazuje polaganje Hrista u grob, sa Josifom iz Arimateje i Nikodimom, u pozadini je veliki krst sa trnovim vijencem, sve smješteno ispod baroknog baldahina. U uglovima su medaljoni sa likovima jevanđelista i njihovim simbolima. Na lijevoj i desnoj bočnoj strani antimins ima floralnu borduru, a po gornjoj i donjoj teče kaligrafski tekst. Sve signature, stihovi i zapisi na ovoj lanenoj tkanini odlikuju se učenošću i pismenošću; izvedeni su dekorativnim pismom koje pokazuje da se arhiđakon Gerasim držao uzora iz renesansne knjige 16. vijeka. U ikonografskom smislu on poštuje vizantijsku tradiciju, ali je u njegovom slikarskom rukopisu uticaj baroka dominantan. Skromna molba arhiđakona Gerasima u zapisu: “ .. Hrista radi pomeni i mene nedostojnog .. “ je gotovo formula kojom nam se obraćaju generacije anonimnih lipljanskih monaha, onih koji su zajedno sa sveštenicima i sabraćom iz ostalih manastira i crkvica čuvali i gradili vjeru i kulturu ovdašnjeg srpskog naroda.
Dr Ljiljana Ševo
Manastir Liplje, XIII v.
(Lj. Stojanović, Stari srpski zapisi i natpisi, Beograd 1980-1987, br. 999, 2013,
10108; R. M. Grujić, Spomenica o Srpsko-pravoslavnom vladičanstvu Pakračkom, Novi
Sad 1930, 39; Z. Kajmaković, Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1971,112,
120, 123, 130, 131, 150; J. Milutinović, Manastir Liplje, Banja Luka 1992; Lj. Ševo,
Manastiri i crkve brvnare Banjolučke eparhije, Banja Luka 1996.)__
„Bosansko-hercegovački ističnik“ 1898.