Manastir Stuplje
Manastir Stuplje, sa crkvom posvećenom svetom arhanđelu Mihailu, nalazi se 25kilometara udaljen od manastira Liplja, u selu Gornji Vijačani, na rječiciManastirici koja se dva kilometra nizvodno ulijeva u Ukrinu.
Sa imenom manastira Stuplja se prvi put srećemo u zapisu iz Kruševskog pomenika, zapravo pomeniku manastira Dobruna, koji je izgorio u požaru Narodne biblioteke u Beogradu 6. aprila 1941. godine. U njemu se imena monaha iz Stuplja pominju zajedno sa monasima manastira Liplja i to u dijelu Pomenika koji se datuje u drugu polovinu 15. vijeka. Nakon zapisa imena stupljanskih monaha u pomenik manastira Dobruna kod Višegrada prvi sljedeći nama poznati podatak o ovom manastiru potiče iz 1629. godine. Tada je u Stuplju, u manastiru Svetog arhistratiga Mihaila „zvanom Stupa“, prepisan manastirski Tipik “ .. u vrijeme poniznog igumana gospodina Georgija .. “ u vrijeme bosanskog mitropolita Isaije i pećkog patrijarha Pajsija.
Još nekoliko knjiga prepisanih u Stuplju, koje su se do 1991. godine nalazile u zbirci slavonskog manastira Orahovice, govore da su se stupljanski monasi okom 17. vijeka starali da svoju obitelj opreme bogoslužbenim knjigama, a što je neposredno svjedočanstvo o aktivnom životu ove monaške zajednice i relativno povoljnim vremenima za njeno djelovanje. Ovo će se potvrditi u drugom, šest decenija mlađem, zapisu, sačinjenom u jednom drugom orahovičkom rukopisu. U ovoj bilješci navodi se da je pomenuta knjiga donesena iz manastira Stuplja u vrijeme igumana kir Isaije, 1691. godine. Iz nje saznajemo da su u isto vrijeme iz Stuplja u Orahovicu preneseni i jedan Panegirik i jedan Oktoih jednoglasnik. Da je broj stupljanskih knjiga koje su na samom kraju 17. vijeka „evakuisane“ u Orahovicu bio znatan, svjedoči i, nažalost, nedatovan zapis u još jednom orahovičkom rukopisu: ”ovo je knjiga manastira Stuplja”. Sljedeći zapis, opet u knjizi iz orahovičke zbirke rukopisa, daje podatke o monasima čijom zaslugom su rukopisne knjige iz Stuplja sklonjene u slavonski manastir Orahovicu. U zapisu se kaže: „Ovo je knjiga manastira Orahovice, svetog oca Nikole, Hristovog čudotvorca. Knjigu prinesoše iz manastira Stuplja jeromonah Atanasije i Arsenije i Sava i Maksim i Teofil i Teodosije starac. Oni dođoše iz manastira Stuplja u manastir Orahovicu.“ Poznat je još samo jedan pisani izvor vezan za manastir Stuplje. To je bilješka iz 1696. godine u istom orahovičkom rukopisu koja kazuje da „.. u ta vremena manastiri mnogi opustješe i sagorješe od prokletih i bezbožnih agarenskih (islamskih, prim. a.) čeda“, te da “ .. tada manastiri Stuplje i Liplje sagorješe i opustješe konačno.“
Iz ovih, relativno malobrojnih, ali rječitih istorijskih izvora može se, sa dosta sigurnosti, pretpostaviti istorija manastira posvećenog svetom arhanđelu Mihailu, zvanom Stuplje, između prvog i posljednjeg poznatog pomena, to jest u periodu od sredine 15. do kraja 17. vijeka.
Vrijeme osnivanja manastira treba tražiti u godinama prije upisa imena njegovih kaluđera u Kruševski pomenik, dakle prije sredine 15. vijeka. Kako je bosanska srednjo-vjekovna država izgubila samostalnost padom pod Turke 1463. godine, a posebno s obzirom na činjenicu da je ovaj sjeverozapadni dio Bosne gdje se Stuplje nalazilo u periodu od 1463. do 1527/1528. godine bio pod vlašću Ugarske, u sklopu takozvane Jajačke banovine, to je sigurno da je ovaj manastir nastao u predtursko doba. Ko su mu bili ktitori i kada je zapravo nastalo Stuplje – pitanja su na koja za sada nema preciznog odgovora. Vladavina srpskog kralja Dragutina nad ovim krajevima na koncu 13. i u prvim decenijama 14. vijeka dala je povoda narodnom kazivanju, prema kojem su gotovo svi sjevernobosanski manastiri njegove zadužbine. Međutim, pisana svjedočanstva o eventualnim zadužbinama ovog vladara na prostoru između Drine i Vrbasa, za sada nisu poznata.
U Stuplju se od sredine 15. do kraja 17. vijeka odvija organizovan monaški život. Najpouzdaniji dokaz za to je veći broj rukopisnih knjiga, nastalih u Stuplju, koje su se nakon Velike seobe, kako svjedoče na početku navedeni zapisi, obreli preko Save, na austrijskoj teritoriji, u manastiru Orahovici. Za kaligrafsko prepisivanje i ukrašavanje tipika, panegirika, oktoiha i ko zna koliko još nepobrojanih, u seobama i stradanjima nestalih psaltira, jevanđelja, otačnika, trebalo je mnogo pismenih, vještih i trudoljubivih kaluđerskih ruku. Sačuvani rukopisi samo daju osnovu za pretpostavku o nekoliko puta brojnijem fondu danas uništenih rukopisa, a broj njihovih prepisivača nesumnjivo je svjedočanstvo o bar desetak puta većem broju monaha u manastiru tokom njegove snažne aktivnosti u 16. i 17. vijeku. Pomen šest stupljanskih jeromonaha i jednog starca, izbjeglih u Orahovicu, takođe predstavlja samo dio bratstva koje se, uoči bijega ispred turske odmazde nakon poraza od Austrijanaca u velikom ratu 1683. do 1690 godine, nalazilo u Stuplju. Možemo samo da pretpostavimo koliko je stupljanskih monaha stradalo u trenutku kad manastir „sagorje i opusti konačno“, a koliko ih je nestalo u seobi. Za ta vremena, rukom drugog prepisivača u istoj orahovičkoj knjizi kaže se: „…takva iskušenja, skrb i napasti su pretrpjeli monasi, skitajući se u zemlji ugarskoj i njemačkoj.., od lukavih Nijemaca i Ugara ni sam arhiepiskop Arsenije nije bio pošteđen““. Kakva iskušenja, skrb i napasti su pretrpjeli monasi, skitajući se u zemlji ugarskoj i njemačkoj, kad od lukavih Nijemaca i Ugara ni sam arhiepiskop Arsenije nije bio pošteđen? Koliko je stupljansko bratsvo bilo prije ove nesreće, kakav su hram imali, koliko zemlje i šume, livada i pašnjaka, kakve konake, trpezariju, isposnice, ćelije – to možemo tek da naslutimo.
Sve do 1994. godine manastir Stuplje je u nauci bio poznat samo kao pojam iz istorijskih izvora, smještan neodređeno na nepoznatu lokaciju u široj okolini Teslića. Kako se u dva od pet postojećih pomena Stuplja ono sreće zajedno sa pomenom manastira Liplja, to je uvriježena pretpostavka da su se ova dva manastira nalazila nedaleko jedan od drugog i da je tokom vijekova njihovog trajanja postojala neprestana živa veza između njihovih bratstava. Stoga se sve do marta 1994. godine, kada su precizno ubicirani ostaci manastira Stuplja, na osnovu zajedničkog pominjanja u izvorima, pretpostavljalo da se on nalazio negdje u blizini Liplja, što se pokazalo opravdanim. Zaista, lokalitet Crkvište, na kojem su otkopani temelji crkve, a tri godine potom i konaka i drugih pratećih zgrada manastirskog kompleksa Stuplja, udaljen je 12 kilometara vazdušnom linijom od Liplja, do kojeg vodi oko 20 kilometara makadamskog puta uz tok rijeke Ukrine. Pomenuto Crkvište nalazi se u selu Gornji Vijačani, u opštini Čelinac. Lokalitet, čija površina iznosi oko 600 m2, nalazi se na lijevoj obali potoka Manastirice, koji se svega dva kilometra nizvodno uliva u Ukrinu. Temelji crkve pronađeni su sistematskim arheološkim iskopavanjem na dubini od 0,30 m ispod površine, i to kao posljednji sačuvani red kamenja, bez tragova veziva. Građevina je imala osnovu jednobrodne bazilike sa pravougaonim bočnim pijevnicama, koje su obuhvatale i prostore protezisa i đakonikona, sa jednom, dosta širokom, polukružnom oltarskom apsidom na istoku. Dužina temelja od zapadnog zida do tjemena apside iznosi nešto preko 14 metara. Brod crkve, do pijevnica, širok je preko pet metara, na prostoru pijevnica širina crkve iznosi više od 7,5 m, a oltarska konha je široka 4,40 m. Centralni prostor naosa odvojen je od oltarskog prostora zidnom pregradom iste debljine kao vanjski zidovi objekta. Na mjestu gdje se sjeverna pijevnica naslanja na sjeverni zid prepoznaju se ostaci pilastra, a i na južnom zidu, na mjestu koje je simetrično ovom nalaze se ostaci slične konstrukcije. Južni dio temelja je veoma oštećen. Na južnoj strani otkrivena je još jedna zidna pregrada, koja dijeli brod na dva dijela – zapadni, najvjerovatnije pripratu, i istočni, vjerovatno uzani zapadni travej naosa. Na zapadnom prostoru, u priprati, otkriveni su ostaci podnice od nabijene ilovače, zapečene požarom. U podnici su pronađeni brojni kovani klinovi, najvjerovatnije iz krovne konstrukcije koja je mogla pasti u vrijeme kada „manastir Stuplje izgorje“, te nekoliko fragmenata keramičkih posuda čija usitnjenost ne omogućuje donošenje bilo kakvih zaključaka o starosti i porijeklu ovih nalaza. Svuda oko temelja i na podnici otkriveni su tragovi sloja paljevine.
Samo otkriće temelja crkve, premda najznačajniji, nije i jedini dokaz da se upravo na ovom mjestu nalazio manastir Stuplje. Pored pomenute blizine manastira Liplja, na postojanje monaškog opštežitija na ovom mjestu ukazuje i niz toponima koji su sačuvali sjećanje na nekadašnji manastir. Nedvosmislen putokaz je svakako ime rječice – Manastirica – ali i naziv Kaluđersko brdo, koji nosi jedan vis, nedaleko od lokaliteta Crkvište, sa sjeverne strane. Mještani Gornjih Vijačana tvrde da su decenijama prilikom oranja ove parcele nalazili lomljeni građevinski kamen, što je bez sumnje doprinijelo većem razaranju ostataka stupljanskog hrama. Ipak, najznačajnija potvrda da se na lokalitetu Crkvište nalazio upravo manastirski kompleks bila su otkrića temelja konaka, do kojih se došlo prilikom sistematskih arheoloških iskopavanja u proljeće 1997. godine. Ovi temelji nalaze se sjeverno i zapadno od temelja crkve. Dužina zapadnog temelja je 17 metara, dok je 26,50 metara bila dužina njegovog sjevernog zida. Na dužini od 6,50 metara od sjevernog ugla je jedan pregradni zid, a sljedeći pregradni zid bio je pet metara udaljen od prethodnog. U tom prostoru nađeni su ostaci podnice.
Strmina terena i blizina potoka, koji je svakako tokom vremena mijenjao korito, vjerovatno su doprinijeli uništenju pokretnog arheološkog materijala kojeg je, na ovako značajnom lokalitetu, svakako moralo biti u znatnijim količinama. Pronađeno je nekoliko fragmenata keramike, ali zbog njene usitnjenosti nije bilo moguće utvrditi njihovu starost i porijeklo. Uz njih je pronađeno i nekoliko kovanih klinova, najvjerovatnije iz krovne konstrukcije konaka.
Kako na čitavom lokalitetu gotovo da nema tragova obrađenog kamena niti ostataka drugih građevinskih materijala, nameće se pretpostavka da je sva kvalitetna građa iz, krajem 17. vijeka razorenog, manastirskog kompleksa upotrijebljena za neku, u to vrijeme aktuelnu, graditeljsku aktivnost rušitelja Stuplja – osmanlijskih vlasti. U istoriji mukotrpnog nastojanja srpskog naroda da sačuva svoju vjeru, tradiciju, uopšte nacionalni identitet u toku dugih vijekova ropstva pod Turcima, nisu rijetki slučajevi nasilništva nad pravoslavnim hramovima i potonjeg korišćenja građe, u prvom redu obrađenog kamena, za izgradnju islamskih bogomolja, hanova, hamama, saraja. Velika vjerovatnoća da su ostaci Stuplja ugrađeni u neki, nama danas nepoznat, islamski, bilo vjerski, bilo javni, administrativni objekat, može da bude svjedočanstvo o kvalitetu, lijepoj obradi i možda dekorativnosti kamena kojim je bila građena stupljanska crkva Svetog arhanđela Mihaila. Da je bila sazdana od lošeg, lomljenog i neobrađenog kamena vjerovatno ne bi privukla na sebe pažnju i interes svojih uništitelja, te bi i količina građe zatečena na lokalitetu svakako bila daleko veća. Ali ukoliko su se na zgarištu manastira našli lijepo tesani kameni blokovi, dekorativni dovratnici i doprozornici, arkade, arhitravi i pragovi njihova reprezentativnost je upravo mogla motivisati Turke da ih sistematski uklone i upotrijebe pri gradnji neke svoje zgrade.
Uz pomoć arheoloških ostataka, pisanih izvora i sličnosti u obrisima temelja stupljanske crkve i konaka sa nekim sačuvanim manastirskim crkvama na širokom prostoru koji je u 16. i 17. vijeku pokrivala Pećka patrijaršija, moguće je, bar u osnovnim oblicima, zamisliti kako je najvjerovatnije izgledalo Stuplje u vremenima svog procvata. Osnovu čiji se oblici u najvećoj mjeri podudaraju sa temeljima crkve Svetog arhanđela Mihaila u Stuplju imaju crkve manastira Svete Trojice pod Ovčarom i Vaznesenja Hristovog u Rači na Drini. Crkva u Ovčaru, čija se gradnja datuje u devetu deceniju 16. vijeka, je i približno istih dimenzija, svega nešto malo duža i šira od stupljanske,1 što je pružalo jednake mogućnosti graditeljima i u rješavanju gornjih konstrukcija – gradnji kupola i svodova. Upravo izuzetne sličnosti osnova, preciznije – tragovi oslonaca nosača kubeta na temeljima u Stuplju, daju pravo da se pretpostavi da je i crkva u Stuplju, kao i hram pod Ovčarom, imala nad centralnim prostorom kupolu oslonjenu na pilastre; da su se nad pijevničkim prostorima dizali stepenasto nadvišeni lukovi koji su podupirali kupolnu konstrukciju; da su zapadni i istočni (oltarski) travej mogli biti nadvišeni poluobličastim svodovima, a sama konha apside, kako je uobičajeno, polukalotom.
Osnovu i shemu prostora, kao i gornju konstrukciju crkva u Stuplju je, kao i većina njoj savremenih srpskih sakralnih građevina, dobila neposrednim ugledanjem na raške spomenike. Izvjesna razlika između stupljanske i ovčarske crkve uočava se u obliku i dimenzijama oltara, koji je kod Svete Trojice petostran i za jednu četvrtinu uži od broda crkve, dok je u Stuplju polukružan i gotovo jednake širine kao i brod, po čemu je crkvi Svetog arhanđela Mihaila u Stuplju srodnija crkva manastira Rače. Da li se nad pripratom crkve manastira Stuplja, kao u Ovčaru, dizalo slijepo kube, ili je tu primijenjen neki drugi, svodni oblik, to vjerovatno nikad nećemo pouzdano saznati, ali nam već obrazložena pretpostavka o kvalitetu i dekorativnosti kamena od kojeg je hram Svetog arhanđela Mihaila u Stuplju bio građen, ostavlja i mogućnost da zamišljamo izgled pojedinih detalja na fasadama. Ne možemo da tvrdimo da je klesani ukras oko prozora, portala i na vijencima bio kićen, kao kod Svete Trojice ovčarske, ali gotovo da možemo biti sigurni da Stuplje nije imalo ništa manje profilisanih lukova, koloneta, jednostavnih kapitela i baza no što ih imaju crkve ostalih manastira u sjevernoj Bosni – Liplja, Ozrena, Tavne, Vozuće ili Lomnice. Ovaj repertoar dekorativnih elemenata takođe vodi porijeklo sa srpskih vladarskih zadužbina 13. vijeka, pa se i ovdje srećemo sa svedenim i pojednostavljenim raškim oblicima. Tako, na osnovu arheoloških podataka i analogija sa savremenim, manje ili više udaljenim, građevinama na području Pećke patrijaršije onog vremena, smijemo da zamišljamo crkvu manastira Stuplja kao skladnu građevinu čiji su konstruktivni sklop i dekorativni elementi, kao i većina srpskih hramova tog vremena, bili zamišljeni u duhu raške arhitektonske tradicije. Ostaci konaka, veoma velikih dimenzija, uz sjevernu i zapadnu stranu temelja crkve u Stuplju rječito govore o brojnosti, ekonomskoj moći i značaju stupljanskog bratstva u vremenu prije tragičnog rušenja ovog manastira i izbjeglištva monaha preko Save, u Orahovicu. Gotovo da se u potpunosti može zamisliti stari konak, sa čvrsto zidanim dijelom prema padini brda na sjeveru, prozorima i trijemovima okrenutim prema jugu i istoku, svjetlu i vodi, i istovremeno omogućenim vezama sa crkvom i drugim objektima koji su se mogli nalaziti u manastirskoj porti.
Pisani izvori i arheološki tragovi pružaju nam podatke koji se međusobno dopunjavaju, kao dijelove slike, razbijene bezobzirnim turskim nasiljem, vremenom sve više usitnjavane i dalje rasipane.
(Manastir Stuplje registrovan je kao spomenik kulture druge kategorije odlukom 1994. g. i uživa mjere zaštite propisane Zakonom o zaštiti kulturnih dobara Republike Srpske; Sl. glasnik RS br. 11/95)
(Lj. Stojanović, Stari srpski zapisi i natpisi, Beograd 1980-1987, 1202, 1948, 4441, 2012, 2013;
Lj. Srdić, Stuplje, Vidovdanski glasnik br.6, god. VI, Priština 1997, 34-35;
grupa autora, Manastir Stuplje, Banja Luka 1998.)
1)M. Šuput, Spomenici crkvenog graditeljstva XVI-XVII vek, Beograd-Novi Sad-Priština, 1991, 173-176;
M. Šuput, Srpska arhitektura u doba turske vlasti 1459-1690, Beograd 1984, 69-70, 74-75, 77-78;
M. Čanak-Medić, Manastir Trojica pod Ovčarom, Raška baština 1, Kraljevo 1975, 81, 91-92;
V. J. Đurić, Mileševa i drinski tip crkve, Raška baština 1, Kraljevo 1975, 22
Dr Ljiljana Ševo