Muzički život u 19. i početkom 20. veka u Bosni i Hercegovini bio je srodan muzičkom životu u srbijanskim i vojvođanskim gradovima – sa pevačkim društvima kao pokretačima i stožerima kulture, češkim muzičarima koji su radili kao dirigenti, nastavnici muzike, kompozitori, pa i izvođači na pojedinim instrumentima, i sa povremenim učestvovanjem solista i orkestara na besedama pevačkih družina. Pošto su ovaj prostor naseljavali razni narodi, to je svaki od njih svoju ideologiju propagirao na priredbama koje je organizovao: Srbi pravoslavne vere pored muslimana, a ovi pored Hrvata i Jevreja. Muziciranje Srba je bilo usmereno ka očuvanju njihove nacionalne kulture.
Povodi za osnivanje srpskih pevačkih društava, nosilaca kulturnih stremljenja gradova, bili su, kao i u Srbiji i Vojvodini, nacionalni i prosvetiteljski. Pevačka društva su učestvovala u bogosluženju, slavila praznike, naročito dan Svetog Save, priređivala besede u čast značajnih događaja iz srpske istorije i književnosti, zatim organizovala posela, izlete i majske sabore. Na njihovom čelu su se često smenjivali ljubitelji muzike, ali i muzički stručnjaci, uglavnom češkog porekla – malo se ko od njih duže zadržavao u istoj družini. Program je bio koncipiran po ugledu na vojvođanske pevačke družine: izvođena su dela S. Mokranjca, J. Marinkovića, D. Jenka i čeških muzičara, osobito onih koji su bar jedno vreme proveli u kakvom bosanskom ili hercegovačkom mestu. Pevani su i horovi književnika Alekse Šantića (1868 -1924), koji nisu bili nepoznati ni srpskim pevačkim douštvima van prostora Bosne i Hercegovine. Gotovo je svako pevačko društvo imalo svoju himnu. Na besedama se, pored horskih dela, moglo čuti i predavanje, pokoja recitacija, pevanje uz gusle, solističko vokalno ili instrumentalno delo, pozorišni komad praćen muzikom, pa čak i opereta. Umetnici koji su gostovali, a izvođači su obično bili Srbi iz dijaspore, uklapali su se svojim tačkama u takozvani mešoviti program tradicionalnih priredbi.1
Među bosanskohercegovačkim pevačkim društvima bilo je donjotuzlansko Srpsko pjevačko društvo osnovano 1879. godine, a zatim i Srpsko pjevačko društvo Njeguš iz istog grada koje je počelo sa radom 1886. godine. Dve godine kasnije osnovana su dva srpska pevačka društva, Gusle u Mostaru i Sloga u Sarajevu. Udeo koji su Srbi imali u muzičkom životu bosanskih gradova svakako je veći od njihovog prisustva u hrvatskom koncertnom i scenskom muziciranju, pošto njihova nastupanja nisu imala lokalni značaj.
Aleksa Šantić je bio animator muzičkog života Mostara – delao je kao pevač, dirigent tamošnjeg pevačkog društva, organizator muzičkih priredbi i kompozitor, pripremao i učio muzici Mostarce koji su imali nameru da postanu članovi Gusala. Dva češka muzičara su ostavila znatnog traga u ovoj srpskoj družini – Rudolf Zamrzla, koji je u tri maha bio na njenom čelu, i Hugo Doubek (1852-1897), čiji je boravak u Mostaru bio plodonosan. Treći muzičar češkog porekla, Jovan Judl, koji je u Mostaru boravio od 1902. do 1914. godine, imao je smelosti da Donicetijevu (Gaetano Donizetti) Kći pukovnije prikaže kao komad s muzikom.
Sloga se od samog osnivanja razvijala uz savete Jovana Pačua (1847-1902), koji je u to doba živeo u Sarajevu i prenosio bosanskim Srbima iskustva vojvođanskih pevačkih društava. Na priredbama ove sarajevske družine slušani su i horovi iz opera Kristofa Vilibalda Gluka (Christoph Willibald Gluck) i Šarla Gunoa (Charles Gounod), mogle su se videti i tada omiljene „žive slike“, a igrana su i srpska kola. Prikazana je i jedna šaljiva opereta, Nos seoskog sudca. Jedan od najistaknutijih dirigenata Sloge početkom 20. veka bio je Franjo Maćejovski (1871-1938), čija su se nastupanja na čelu ove družine približavala umetničkom nivou – odlikovala su se preciznošću i dinamičkim nijansiranjem.
Svojevrsne muzičke događaje, kako u nacionalnom, tako i u muzičkom pogledu, predstavljali su koncerti srpskih pevačkih društava iz Srbije, Vojvodine i Hrvatske. Srbijanska pevačka društva su na gostovanjima u bosanskim gradovima animirala njihov muzički život: srpske bosanske pevačke družine su ih dočekivale, a za koncerte koje su zajednički priređivali pored pevanja u crkvi bili su zainteresovani i stanovnici drugih narodnosti. Tesna veza sa Srbima iz matice Srbije i Vojvodine pokazivala se u obaveštenosti srpske bosanske štampe o srbijanskim i vojvođanskim kompozitorima i pevačkim društvima. Bilo je čak i informacija i o srpskim pevačkim družinama u Sjedinjenim Američkim Državama!2
Cela 1896. godina je protekla u znaku informacija o susretu sarajevske Sloge i mostarskih Gusala u Sarajevu. O tom sastanku pisao je i pesnik Jovan Dučić (1874-1943).3 Rad istaknutih družina bio je uzor drugim srpskim družinama na ovom području, a njih je s vremenom bilo sve više.4 Kada je Muško pjevačko društvo iz Sarajeva slavilo 1897. desetogodišnjicu postojanja, Srpsko pravoslavno crkveno pjevačko društvo Vijenac iz Brčkog imalo je svoju „kulturnu proslavu“, a Sloga je održala godišnju skupštinu.5 Ova poslednja družinaje 1910. godine posetila Beograd, intenzivirajući razmene pevačkih društava Srba iz različitih krajeva. Sledeće godine je pevačko društvo iz Loznice koncertiralo u Brčkom, Tuzli, Zvorniku i Bijeljini.6 I druga srpska pevačka društva iz bosanskih varoši priređivala su besede – – Dečanski iz Zenice, Pravoslavno pjevačko društvo Jedinstvo iz Banja Luke7 i još neka.
Sa radošću je praćen uspeh srpskih pevačkih društava, pogotovo ako se radilo o družinama vrednosti Beogradskog pevačkog društva i Akademskog pevačkog društva Obilić. Na svojoj turneji preduzetoj 1910. godine prvo pevačko društvo je, pored drugih gradova u kojima su živeli Srbi, posetilo Sarajevo i Mostar. Put Obilića u Sarajevo 1911. godine i koncert u ovom mestu bili su od izuzetne važnosti — ostvarena je dugogodišnja želja srpskih rodoljuba da u svom gradu slušaju srpsku pesmu koju su pevali Srbi sa druge strane Drine. Obilićevce su Sarajlije dočekale već u Bosanskom Brodu, odakle su svi zajedno krenuli specijalnim vozom do Zenice, gde ih je srdačno pozdravilo Srpsko pjevačko društvo Dečanski, sa masom naroda koja je oduševljeno klicala. Kao odgovor, Obilić je otpevao poznatu pesmu Josifa Marinkovića (1851—1931) Hej, trubaču, s bojne Drine. Potom su članovi Akademskog društva stigli u Visoko, gde su se, takođe, orile pesme… Očigledno je da su pevačke družine podsticale rodoljubivo raspoloženje srpskog naroda i budile u njemu želju za ujedinjenjem.8
Ne bi nikako trebalo zaboraviti turneje koje je organizovalo Srpsko akademsko društvo Balkan iz Zagreba (još od 1906. godine) za srpske žitelje u Pančevu, Novom Sadu, Svinici, u mestima Like, Bosne i Hercegovine,9 na kojima se ukazivalo još jedanput na zajedničku želju srpskog naroda da žive u jednoj državi.
Oskudni su podaci o umetničkom dometu koncerata srpskih pevačkih društava. Pretpostavljamo da su oni bili na uobičajenom izvođačkom nivou tadašnjih pevačkih družina sveukupnog balkanskog područja (bez obzira na to kome narodu su pripadala). Njihov cilj, zapravo, i nije bio u kakvoj muzičkoj nadgradnji, već u nacionalnom i političkom delovalju. Ipak, pored vodećih beogradskih društava, sarajevske Sloge i mostarskih Gusala, visoko mesto u pogledu discipline i interpretacije zauzimao je zagrebački Balkan, prisutan i u muzičkom životu bosanskih i hercegovačkih Srba.
Drugi vidovi muziciranja nisu bili zastupljeni — nije bio običaj, kao ni u srbijanskim odnosno vojvođanskim gradovima, priređivanje resitala. Čini se da je prvi koncert priređen u Banja Luci 1881. godine. Srpski muzički umetnici su češće koncertirali za Srbe u hrvatskim nego u bosanskim gradovima, a među onima koji nisu bili zaboravili bosansku publiku bili su tenor Stevan Deskašev (1885—1921), koji je pevao u Tuzli, i bas Žarko Savić (1861—1930), koji je 1898. nastupao na Ilidži i u Sarajevu, uz svesrdno odobravanje srpskih slušalaca. On je sa sopranistkinjom Sultanom Cijukovom Savić (1871—1935) priredio koncert u Mostaru 1904. godine. Bez sumnje je da je odjek ovih manifestacija bio snažniji od onih koje su bile organizovane u hrvatskim gradovima zato što nisu bile samo upućene srpskim stanovnicima.10
Pošto su bosanski Srbi bili na sopstvenim besedama upoznati sa komadima s muzikom, svakako su sa interesovanjem pratili gostovanje Srpskog narodnog pozorišta iz Novog Sada. Ovaj putujući teatar je u jednu svoju turneju uključio Sarajevo i Mostar. To je bilo pred prvim svetskim ratom, 1912. godine, a povod je bio jasan — potencirati raspoloženje za ujedinjenjem koje je ostvareno u prvoj Jugoslaviji. U Sarajevu su izvedeni Knez Ivo od Semberije, Slepi miš, Kavalerija rustikana, Prodana nevesta i Dolarska princeza, u Mostaru Seoski lola, sa muzikom Davorina Jenka (1835-1914) i Jesenji manevar, a u oba grada Maksim Crnojević, Mamzel Nituš, Koštana sa muzikom Petra Krstića (1877-1957), Na uranku Stanislava Biničkog (1872-1942) i najzad Drotar i Luk-semburški grof.
Posebno su interesantni članci bosanskih Srba u bosanskim novinama i časopisima, kao i srpskih muzičara iz drugih oblasti, ali i intelektualaca drugih narodnosti, i pored toga što su uglavnom donosili puke informacije o koncertnim manifestacijalla i folkloru. Karl fon Saks (Karl von Sax) je 1894. objavio tekst o bosanskoj muzici, a o srpskim narodnim igrama je pisao P. B. Nikolin. Etnolog Tihomir Đorđević (1868—1944) i Đorđe Radić su svoje napise iz područja folklora takođe publikovali u bosanskom glasilu – u Bosanskoj vili.11 Njima su se pridružili Gavro Avdalović i Luka Grđić sa prilozima o narodnim igrama i hrvatski autori Ivan Muhvić i Antun Dobronić (1878 -1955) sa prikazom Bosanske sevdalinke B. Kačerovskog (prvi muzičar) i člankom o bosanskim pesmama (kompozitor Dobronić).12 Bosanska narodna muzika je bila takođe predmet interesovanja doktora Martinsa i Sime Trojanovića, koji je pokušao da je sagleda u kontekstu narodne muzike Južnih Slovena.13
Za bosansko-hercegovački prostor značajan je prikaz horske kompozicije Pijmo vino pesnika Alekse Šantića. Čini se da je osvrt na ovu kompoziciju pisao nemuzičar, jer je sveden na deskripciju. Pa ipak, uočeni su laka melodika srpske obojenosti, živahan karakter i mestimično lirsko raspoloženje. Šantićeva muzička dela pokazuju da je poznavao muziku, te je postigao nivo koji je bio čak iznad standardnog dometa većine horskih kompozicija koje su izvodila srpska pevačka društva.
Crkvena muzika je činila neodvojivi deo života srpskog čoveka. Nije bilo srpskog pevačkog društva koje nije nedeljom i praznikom pojalo u crkvi, a pevačka društva su prirećivala besede na kojima su pokatkad izvođene i crkvene pesme. Među crkvenim pojcima, uzornim poznavaocima srpske crkvene muzike, bili su Gavrilo Boljarić (1864 -1906), gimnazijski veroučitelj, zakleti član Budimske konzistorije i član redakcionog odbora za crkvene knjige u Bosni i Hercegovini, i Nikola Tajšanović, narodni učitelj. Oni su sastavili Srpsko pravoslavno pjenije po karlovačkom starom načinu za jedan glas (1887,1889), koje je, budući da je bilo zasnovano na tradiciji, pozitivno ocenjeno u ondašnjoj javnosti. Autori su se u predgovoru o istorijskom razvoju pravoslavne crkvene muzike kritički osvrnuli na zapise Kornelija Stankovića (1831-1865), jer „od Kornelija niko neće bolje zapisati i udesiti“ crkvene napeve.14
Oni su, takođe, publikovali i Srpsko pravoslavno pjenije, Oktoih (1891). U njihovim zapisima se ogledaju i izmene, koje su se neminovno javile u odnosu na zapise koje je načinio Kornelije, zato što se srpsko crkveno pojalje prenosilo usmenim predanjem, dok su negdašnji neumski i tadašnji notni znaci bili dostupni malom broju muzički opismenjenih lica.
Još jedan prilog iz pera bosanskih crkvenih pojaca načinio je takođe Boljarić u kritičkom prikazu Male Katavasije Tihomira Ostojića (1865 -1921), uređene za dva dečja glasa. Budući svestan usmene tradicije srpskog crkvenog pojanja i njegovih različitih verzija na raznim područjima, kao i rđavog ukusa pojedinih pojaca, kritikovao je sve zapise koji nisu odgovarali Stankovićevim.15 Karakteristično je, ne samo za Boljarića i Tajšanovića, uporno insistiranje srpskih poznavalaca crkvene muzike na tradiciji iako su se upravo u okviru te iste tradicije dozvoljavale izvođačke slobode.
U uslovima u kojima su živeli Srbi u Bosni i Hercegovini nije bilo moguće na muzičkom polju postići zapaženije rezultate. Međutim, bosanski i hercegovački Srbi su, kao i Srbi u Vojvodini, mada su bili stanovnici Austrougarske, smelo povezivali muziku sa svojim nacionalnim stremljenjima, dokazujući da jedan narod koji ima svoju kulturu ima razlog svog postojanja.
Roksanda Pejović
01 Roksanda Pejović, Srpsko muzičko izvođaštvo romantičarskog doba, Beograd, 1991, 127-131.
02 Nešto o muzici (o radu srpskih pevačkih društava u Sjedinjenim Američkill Državama), Soko, 1913, br. 7, 151-152.
03 U Sarajevu su se sastala pevačka društva Sloga iz Sarajeva i Gusle iz Mostara, Uskok, 1896, br. 28, 3; J. Dučić, Prvi bratski sastanak sarajevskog Srpskog Pjevačkog društva Sloge i mostarskog Srpskog pjevačkog društva Gusle, Zora, 1896, br. 2, 77-80; S. Marković, Sastanak udruženja srpskijeh pjevačkijeh društava Gusala i Sloge u Sarajevu. Bosanska vila, 1896, br. 10, 158-166 i Dnevni list, 1896, 157-170; Sedma glavna skupština društva Sloge, Bosanska vila, 1896, br. 5, 65-66; Glavna skupština društva Sloge, Bosanska vila, 1896, br. 5, 65-66; Glavna skupština društva Sloge u Mostaru, Primorski srpski list (Zadar) 1903, br. 12, 1; Srpsko pjevačko društvo Gusle u Mostaru, Rad, 1903, 63-86.
04 Srpska pjevačka društva u Bosni, Zora, 1897, br. 2, 78; S. Pješčić, Bosansko-hercegovačkoj srpskoj pravoslavnoj mladeži (o crkvenim pevačkim družinama u Bosni i Hercegovini), Narodnost, 1902, br. 41, 2.
05 Desetogodišnjica Muškog pjevačkog društva u Sarajevu, Nada (Sarajevo), 1897, br. 12, 238-239; Jedna kulturna proslava u srpstvu (Srpskog pravoslavnog crkvenog pjevačkog društva Vijenacu Brčkom), Odjek, 1897, br. 159, 2 i br. 160 i (izveštaj sa skupštine Srpskog pjevačkog društva Sloge u Sarajevu), Uskok, 1897, br. 77, 3.
06 Bosanci u Beogradu (Gostovanje bosanskog pevačkog društva Sloge u Beogradu), Srbobran, 1910, br. 60, 1; Bosanci u Beogradu (doček Srpskog pjevačkog društva Sloge iz Sarajeva), Dnevni list, 1910, br. 306, 2-3; Karadžić u Bosni (Pevačko društvo izLoznice u Brčkom, Tuzli i Zvorniku), Tribuna, 1911, br. 337, 1-2; B. Radulović, Karadžić i Srbadija. Izlet u Bijeljinu, Samouprava, 1911, br. 12, 3.
07 Vlada je odobrila Srbima u Zenici da osnuju pevačko društvo Dečanski, Zastava, 1904, br. 39, 2; Pravoslavno banjalučko pjevačko društvo Jedinstvo, Maćedonija, 1905, br. 102, 1; Praznik osvećenja zastave pevačkog društva Jedinstvo u Banja Luci, Zastava (večernje izdanje), 1905, br. 146, 1-2.
08 Pedesetogodišnjica proslave Beogradskog pevačkog društva, Bosanska vila, 1903, br. 11-12, 226-229; S. Kalik, Svečani govor o proslavi pedesetogodišnjice Beogradskog pevačkog društva, Bosanska vila, 1903, br. 11-12, 220-222; Steva Mokranjac, horovođa Beogradskog pjevačkog društva, Bosanska vila, 1903, br. 11-12, 201-202; Posjeta Akademskog društva Obilić, Slovenski jug, 1911, br. 23, 181; Obilić u Sarajevu, Slovenski jug, 1911, br. 26, 207.
09 Balkanov put (kroz Bosnu i Hercegovinu), Srbobran, 1917, 125-126.
10 Koncert Žarka Savića u Sarajevu, Pozorište, 1898, br. 25, 110-111; Koncert Žarka Savića na Ilidži (sudelovala G. Horvat), Pozorište, 1898, br. 29, 126-127.
11 K. van Sax, O bosanskoj muzici, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, 1889, II/IV-VI, 51-55 i u Wissenschaftliche Mitteilungen aus Bosnien und Hercegovina, 1894, II, 463-466; P. B. Nikolin, Prilog poznavanju srpskih narodnih igara u Bosni, Bosanska vila, 1895, br. 16, 249-250 i br. 17, 266-268; T. Đorđević, Cigani i muzika u Srbiji, Bosanska vila, 1910, br. 3-6, 75-81 ;B. P. Radić, Jedna srpska igra iz Srijema, Bosanska vila, 1898, br. 12, 189-190.
12 I. Muhvić, B. Kačerovsky: Bosanske sevdalinke, Glazbeni vjesnik, 1907, br. 1, 8-9; A. Dobronić, Bosanske popijevke, Savremenik, 1909, br. 10, 591-592.
13 Dr Martins, Bosanska narodna muzika, Bosna, 1909, br. 4, 12-13; S. Trojanović, Naši muzički instrumenti, Bosna, 1909, br. 6, 83, 85, 87, 89, 91, (o narodnoj muzici Južnih Slovena).
14 J. Jovanović, Srpsko pravoslavno pjenije po karlovačkom starom načinu u note za jedan glas napisali Gavrilo Boljarić i Nikola Tajšanović, Bosanska vila, 1887, br. 13, 206-207; D. Đokić, Srpsko pravoslavno pjenije u jedan glas u note stavili Gavrilo Boljarić, gimn. vjeroučitelj, zakleti član Budimske konzistorije i član redakcionog odbora za crkvene knjige u Bosni i Hercegovini i Nikola Tajšanović, narodni učitelj i učitelj pevanja, Bosanska vila, 1892, br. 15, 236-237.
15 G. Boljarić, Mala katavasija. Odgovori i crkvene pesme koje se poju na nedenjnoj prazničnoj i pređeosveđenoj službi na prizivanju i na opelu za dva dečja glasa (sopran i alt). Uredio Tihomir Ostojić, Bosanska vila, 1893, br. 18, 275-276; br. 19, 293-294.