Svetski rat otpočeo je 1914, napadom Austro-Ugarske na Srbiju, a svršio se 1918, našim oslobođenjem i ujedinjenjem. Odmah posle vidovdanskog atentata, austrougarske vlasti počele su da progone svoje podanike Jugoslavene, a naročito one srpskog plemena, u svima krajevima. Prvo je to činjeno preko neodgovornih rulja: demonstracijama,razbijanjem srpskih radnji i kuća, napadanjem na ličnu slobodu i uništavanjem srpske imovine.
Kasnije, činjeno je to bez ikakvog zazora i milosti. One iste noći u kojoj je Austrija objavila Srbiji rat, počelo je i stradanje Srba. Bojeći se pobune, Austrija je jednostavno zabranila sva srpska društva i štampu; pohapsila sve narodne vođe, bez obzira na partije, a onda i sve viđenije i uglednije Srbe. Ona ih je povlačila po zatvorima; internirala u Arad i u druga austrijska i mađarska mesta; gonila na prisilne radove i mučila im dušu i telo; uopšte, iz sviju njenih postupaka izbijala je nečovečna težnja da zatre Srbe i s njima srpsku i Jugoslavensku misao.Neke je stavila na optuženičku klupu i povela sa obespravljenim srpskim narodom poznate parnice („veleizdajničke procese“): u Banjoj Luci, Bihaću, Tuzli, Travniku, Sarajevu i u drugim mestima. Presude su glasile: na smrt ili na dugogodišnju robiju. Tako je preko noći srpski narod u granicama Austro-Ugarske monarhije obezglavljen, onemogućen za svaki pothvat i lišen najosnovnijih prava građanina i čoveka. Ostale Srbe Austrija je oterala u vojsku i nagnala ih da se bore za nju. Verni zavetnoj misli, svesni da je došao čas konačnog obračuna i kivni na zavojevačku Austriju, Srbi vojnici su bežali u prijateljske zemlje. Bežeći, oni su želili da pomognu delu oslobođenja i stavljali se na raspoloženje Srbiji, Crnoj Gori i Rusiji. Tako su nastali dobrovoljci: od begunaca i od onih vojnika koji su, sticajem prilika, bivali zarobljeni. U Srbiji i u Crnoj Gori bilo je dobrovoljaca iz krajeva pod Austro-Ugarskom i od pre. Oni su se, u Srbiji borili kao četnici, krstarili po Staroj Srbiji i Makedoniji, a za vreme balkanskih ratova borili su se u redovima vojska obadveju srpskih kraljevina, Srbije i Crne Gore. Odmah s početka svetskog rata u Srbiji je bilo 5 odreda: „Jadarski odred“ sa 5 ili 6 četa (oko 700 ljudi); „Rudnički odred“ sa 320; „Gornjački“ sa 600; „Zlatiborski“ sa 150 i „Vemićev“ sa 250 četnika. Za vreme reorganizacije srpske vojske 1915, sastavljen je od ostataka dobrovoljaca iz nabrojanih odreda i dobrovoljaca prispelih iz Amerike, „Prvi dobrovoljački bataljon“ u Kragujevcu, a drugi u Užicu. Pridolaskom novih dobrovoljaca iz Amerike nasta i 3 bataljon. Ova tri bataljona dobiše zajedničko ime „Dobrovoljački odred“. Ovaj je odred popunjavan dobrovoljcima iz Rusije u dva maha: sa 1100 i sa 500 ljudi (Iz Rusije je, pre sloma, stiglo u Srbiju 3500 dobrovoljaca). Pre ulaska u borbu 7 oktobra 1915 odred je imao 3600 dobrovoljaca (1.-vi bataljon 850, 2.-gi 900, 3.-ći 750, 4.-ti 1100). U borbama toga dana biše drugi i četvrti bataljon prepolovljeni i Odred sveden na 3 bataljona. „Sremski dobrovoljački odred“ bio je obrazovan od Jugoslavena iz sviju krajeva i brojao je 400 dobrovoljaca. Braneći Beograd, ovaj je Odred imao samo 24 septembra 1915 godine 310 
poginulih. — Bilo je dobrovoljaca i u odredima žandarma po Vardarskoj Srbiji. Broj im je nepoznat. U Crnoj Gori postojala je i od pre ustaška četa u „Trebinjskom bataljonu“. Ona se posle pretvorila u »Gatački bataljon“ (4 čete, oko 500 dobrovoljaca). Pri pohodu na Bosnu, pridružilo se crnogorskoj vojsci iz krajeva oko Čajniča i Foče oko 300 dobrovoljaca. „Bilećki bataljon“ (obrazovan od Bilećana, Stočana i Nevesinjaca) imao je 6 četa sa 883 vojnika „Trebinjski bataljon“ imao je 2 čete sa 260 dobrovoljaca. Posle kapitulacije, srpskoj se vojsci priključiše: „Bilećki bataljon“ sa 884, „Gatački“ sa 500, a „Trebinjski“ sa 280 dobrovoljaca. Organizovanje dobrovoljaca u Rusiji išlo je teže. Krajem 1914 i 15-te postojale su kod raznih nadleštava 19 700 molbi naših ljudi da budu primljeni u dobrovoljce. Pod vidom predaje ruskih zarobljenika saveznici Srbiji, uspelo je 3500 dobrovoljaca da se prebaci u Srbiju, u leto 1915. To slanje prekida napad Bugarske na Srbiju. Pokret tada zastaje i počinje da se razvija svom snagom istom kada, posle mnogo muka, ruski car Nikolaj II 7 novembra 1915 dozvoli okupljanje dobrovoljaca u Rusiji i kad Rusija preuze na se izdržavanje i snabdevanje dobrovoljaca. Prvi dobrovoljci bili su straža pri magacinima hrane, nabavljane za račun kraljevine Srbije. Pridolaskom novih dobrovoljaca ona se razvija u „srpski dobrovoljački odred“, ovaj u puk, puk u diviziju, a divizija u korpus. 31 decembra 1915 Odred je imao: 11 oficira i 560 vojnika; 31 januara 1916: 21 i 860; 15 marta: 181 i 5365; 4 aprila 263 i 6312; 15 aprila 9904 dobrovoljaca a 30 aprila 12.563 dobrovoljaca. 10 aprila stiže iz Srbije 31 viši i 46 nižih oficira i 53 raznih zvanja i činova radi vojničke reorganizacije dobrovoljačke mase. Oni odmah pristupaju poslu i već 19 aprila počinje da dejstvuje Prva srpska dobrovoljačka divizija. Odesa na Crnom Moru je središte dobrovoljaca. U nju stalno pristužu novi dobrovoljci. Dotle, u julu 1916, kreće Prva srpska dobrovoljačka divizija na Dobrudžu (primorje između Crnog Mora i gornjeg dela Dunava) da se, skupa sa Rusima i Rumunima, bori protiv Bugara i njihovih saveznika Nemaca i Turaka. Na Dobrudžu Divizija je pošla sa 18510 ljudi, a 
popunjavana je: jednom sa 1930 vojnika i 16 oficira, a drugi put sa 25 oficira, svega 20.531. Kada se odbije 1942 Rusa, Divizija je imala na Dobrudži 18.589 dobrovoljaca. Borbe su otpočele 25 avgusta, a završile se 14 oktobra 1916; bile su krvave i sa velikim gubitcima, kakve, po oceni stručnjaka, ne pamti ni jedna ratna istorija. Za vreme tih borbi Diviziji je izbačeno iz stroja 8331 dobrovoljac ili svaki drugi borac pešak. Dobrovoljci su se borili junački, onako kako je i dolikovalo potomcima bezbrojnih boraca za našu slobodu: ratnika, uskoka i hajduka. Poraz je, kao Kosovo, doneo slavu i pravo na oslobođenje. Dok se u Dobrudži bila bitka, u Odesi je stvorena i Druga srpska dobrovoljačka divizija (kasnije „Dobrovoljačka divizija Srba, Hrvata i Slovenaca“). Ove dve divizije sačiniše Srpski dobrovoljački korpus (kasnije nazvan: Dobrovoljačkc korpus Srba, Hrvata i Slovenaca). 1 januara 1917 korpus je imao 914 oficira i 42260 vojnika. Toga meseca upućen je (radi pokušaja zbog opasnog puta) jedan bataljon od 1100 dobrovoljaca na solunski front. Ruska martovska revolucija ometa pokret. Da bi se pomoglo glavnoj vojsci na solunskom frontu polazi se teškim i dugim putevima na solunski front u sastav srpske vojske. Tamo stiže, krajem 1917 i početkom 1918 godine, 12704 dobrovoljca i pojačava srpsku vojsku. Iz Amerike računa se da je stiglo u Srbiju, do kraja 1916 godine 5000, a u toku 1917 i 1918 godine još oko 4000 dobrovoljaca. U dobrovoljce su stizali naši ljudi i iz Italije. Tamo je postojao čuveni Pivkov Jugoslavenski dobrovoljački bataljon u Italiji sa 943 dobrovoljca iz krajeva pod AustroUgarskom. * Dobrovoljački pokret u svetskom ratu je jedna među svetlim tačkama u našim borbama za oslobođenje i ujedinjenje. Njegov uspeh je od velike važnosti i višestruk: moralni, politički i vojnički. Dobrovoljci su nam osvetlali obraz i mi smo stoga ponosni.
Autori: MARKO MARKOVIĆ
KALENDAR SPKD PROSVJETA, 01.01.1933.