Crkva Svetih apostola Petra i Pavla u Kozarcu sagrađena je 1886, a osvećena 1887. godine. Srazmjerno je velikih dimenzija (18 x 10 metara). Dva zvonika na zapadnoj fasadi se u arhitekturi pravoslavnih crkava 1887–1914. godine u BiH sreću, osim u Kozarcu, samo na crkvi u Brodcu 1884. godine. Građevina se, osim u obliku krovova zvonika, u potpunosti podudara sa tipskim projektom za grkokatoličke crkve, koji su 1884. godine u Građevinskom odsjeku Zemaljske vlade u Sarajevu izradili J. Kellner i Hans Niemeczek.
Moguće je da projekat nije pregledao i odobrio mitropolit, budući da je mitropolitska stolica bila praktično upražnjena od proljeća 1884. do jeseni 1885. godine, kada je vjerovatno započela gradnja crkve u Kozarcu. Ikonostas je jednostavna drvena pregrada sa troje dveri. Ikone, serijski radovi neke novosadske radionice u stilu pojednostavljenog akademizma, prilozi su parohijana, datovani natpisima u period od 1892. do 1912. godine. Ikona patrona hrama u oltaru, dobar zografski rad, dar je popa Gavre Stojanovića iz 1890.
O prošlosti srpske pravoslavne parohije u Kozarcu
Srpska pravoslavna parohija u Kozarcu pominje se 1882. Pripada Protoprezviteratu prijedorskom i ima pet sela – Kozarac, Babić, Jaruge ili Balte, Hadži Mehtić1 i Džodže Polje.2 Parohija tada nema crkvu, u njoj su 173 kuće, a u njima 1520 duša. Paroh u Kozarcu te 1882. godine bio je Gavro Stojanović.3
Vjerovatno je da je parohija u Kozarcu postojala znatno prije 1882. godine. Simo Stojanović, koji je bio sveštenik u Kozarcu od 1900. do 1911. godine, piše o stradanjima sveštenstva u selima Kozaračke parohije, prateći ih od vremena „kad je Francuz Napoleon osvojio veći dio svijeta a uz to i neki dio Bosne“. Prema Stojanoviću, tada, početkom 19. vijeka, u Adžimekić mali (današnji Petrov Gaj) je pop bio Stevo Vazmić, koji je časlavac i psaltir učio u manastiru Moštanici, a koga je, nekoliko godina poslije Napoleonovih ratova „posjekao“ neki Vilen hodža. Prema Stojanoviću i sljedeći sveštenik je došao kao moštanički đak – Stojan Panić iz Babića kod Kozarca, ali je i on preminuo od zuluma Derviš-age Mamuljina. I naredni je paroh, Miladin Aleksić, bio iz Babića, i on je na kozaračku parohiju došao iz Moštanice, ali je stradao ne od ovdašnjih aga, već ga „ubi neki čovjek iz plemena Panića“. Pop Miladin i pop Stojan sahranjeni su u Babićima. Sveštenik Nikola Lukić iz Babića, moštanički đak takođe, živio je nekoliko godina nakon što su ga napali i bradu mu odsjekli „zlikovci turci kozarački“ 1858. godine. Pop Luka Popović, koji je iz obližnje Piskavice na parohiju došao poslije smrti Nikole Lukića, stradao je od kozaračkih Jakupovića, pa je napustio Kozarac, nakon čega je parohija ostala bez sveštenika sve dok mitropolit Dionisije nije postavio popa Gavru Stojanovića.4 Simo Stojanović, sin popa Gavre, navodi da njegov otac služi na parohiji već 28 godina, što znači da je pop Gavro parohiju u Kozarcu primio 1868. Poslije 1896. a prije 1900. godine sveštenik u Kozarcu bio je Svetozar Špirić, a od 1900. do 1911. godine Simo Stojanović, prosvjetitelj, sakupljač narodnih priča i poslovica, borac za crkveno-školsku autonomiju, autor nekoliko tekstova o Prijedoru, o Kozarcu i njegovoj okolini, otac slavnog narodnog heroja iz drugog svjetskog rata Mladena Stojanovića i čuvenog srpskog skulptora Sretena Stojanovića.5
Prema navodima Sime Stojanovića, u Parohiji kozaračkoj je i prije gradnje Crkve Svetih apostola Petra i Pavla postojala bogomolja, doduše ne u Kozarcu, već u Adžimekić Mali. Opisuje je kao drvenu crkvicu kojoj narod na službu ide svega nekoliko puta godišnje. Bila je načinjena od brvana koje je „..s koljem i gužvama uvezano, a pokrivač od široke dugačke u šljeme urezate daske bio… Vrata od proste daske, baglame drvene…“.
Najveći broj pravoslavnih u parohiji živio je izvan Kozarca, u četiri okolna sela. Godine 1896. Simo Stojanović navodi da „u gradiću“ (kako on naziva ovo potkozarsko naselje) i po okolnim brdima „muhamedanskih kuća“ ima oko hiljadu, a da ovdje živi svega petnaest pravoslavnih porodica.
Nemoguće je provjeriti istinitost predanja koje navodi Simo Stojanović, a prema kojem se još starija crkva, od kamena, nalazila u selu Balta. Nakon što su je srušili, Turci su navodno od kamena te crkve sagradili kulu u Kozarcu, a koju je odbor crkveni kupio „…dobrotom visoke vlade, slogom srpskopravoslavnog p
arohijalnog naroda uz to prilogom dobrotvornim žitelja parohije i žitelja ponosne Bosne i kršne Hercegovine…“. Kula je porušena, a od kamena te kule, sa „…pridodatim materijalom … uz nastojanje nikad nezaboravljenog vladinog savjetnika Mikulija i sadašnjeg sveštenika Gavre Stojanovića…“ podignuta je nova crkva.6
U Prvom šematizmu Pravoslavne srpske mitropolije banjalučko-bihaćke, kao i u Dabro-bosanskom istočniku za 1888. godinu, navodi se da je crkva od tvrdog materijala u Kozarcu podignuta i osvećena 1887. godine.7 U Prvom šematizmu Srpske pravoslavne eparhije banjalučke nalazi se podatak da je crkva, koju je 1886. osveštao mitropolit dabrobosanski Georgije Nikolajević, sagrađena 1885. godine.8 Budući da je parohija postojala prije 1882. godine, nije nemoguće da je gradnja hrama započeta već 1884/1885, ali je sigurno da je osvećena 1887, jer se ta godina pominje i u Prvom šematizmu Banjalučko-bihaćke eparhije i u Dabro-bosanskim istočnicima iz 1887. i 1888. godine, u kojima se navodi i datum osvećenja, 31.5. u Nedelju Svih svetih,9 a isti datum navodi i Simo Stojanović.10 Iz Priloga u Dabro-bosanskom istočniku iz 1888. godine saznaje se da je crkva od tvrdog materijala, posvećena svetim apostolima Petru i Pavlu 1887. godine dovršena, što potvrđuje pretpostavku da se sa gradnjom počelo ranije. Za pet godina, koliko je proteklo od pomena parohije u Kozarcu 1882. godine do osvećenja crkve, broj pravoslavnih kuća porastao je sa 173 na 251, a parohijana sa 1520 na 1575. Crkvena opština postoji od početka gradnje crkve, a nepokretnog niti pokretnog imanja nema. Paroh Gavro Stojanović stanuje u Prijedoru.11
Prema podacima iz Prvog šematizma Banjalučko-bihaćke eparhije, trinaest godina kasnije, 1900, parohija Kozarac i dalje ima pet sela, ali se broj pravoslavnih domova u odnosu na stanje iz 1888. godine smanjio na 221 a broj parohijana na 1492. Crkvene matice se redovno vode od 1883.12
Godine 1900. Crkvena opština u Kozarcu raspolaže pokretnim i nepokretnim imetkom u vrijednosti od 1500 kruna. Predsjednik opštine je Stevan Janković, težak. Srpske osnovne škole nema, a u komunalnoj školi učitelj je paroh Simo Stojanović. Učenika srpsko-pravoslavne ispovijedi ima 42.13
O arhitekturi Crkve Svetih apostola Petra i Pavla u Kozarcu
Crkva Svetih apostola Petra i Pavla u Kozarcu dugačka je spolja gotovo 18, a široka 10 metara. Visina zidova je preko 5 metara, do sljemena krova crkva je visoka
otprilike 10 metara, a u tom nivou se završava i zidani dio zvonika, na koji su postavljene izdužene barokne kape od pocinčanog lima. Zvonici tako dosežu do otprilike 20 metara.
U dostupnim arhivskim fondovima nisu pronađeni dokumenti koji bi pružili precizne podatke o gradnji crkve u Kozarcu, ali je moguće pretpostaviti da je procedura bila slična onoj provedenoj prilikom gradnje drugih pravoslavnih crkava u Bosni i Hercegovini. O uobičajenim koracima koji prethode podizanju hrama svjedoče, na primjer, dijelovi prepiske koja se odnosila na Crkvu Vaznesenja Hristovog u Štrpcima kod Prnjavora – tokom 1899. i 1900. godine Srpska pravoslavna crkveno-školska opština štrbačka podnosila je molbe Zemaljskoj vladi za prikupljanje priloga za gradnju, potom je, u vladinom građevinskom odjeljenju, 1902. izrađen projekat (zapravo prilagođen tipski plan za pravoslavne crkve) koji je 1903. godine pregledao i odobrio mitropolit.14 Uslijedila je, vjerovatno, molba Zemaljskoj vladi za izdavanje dozvole za gradnju, nakon čega je hram sagrađen do 1905. i osvećen 1907. godine.15
Kozaračka crkva podignuta je 15–20 godina prije pomenutih pravoslavnih hramova za koje je dokumentacija o gradnji očuvana i dostupna. Treba imati u vidu da su Srbi u Kozarcu sagradili crkvu u prvoj deceniji austrougarske vladavine, tako da ona spada među petnaestak najranijih graditeljskih poduhvata Srpske pravoslavne crkve u ovom, za Srbe u Bosni novom istorijskom razdoblju. To bi, uz činjenicu da je Građevinski odsjek Zemaljske vlade u Sarajevu osnovan 1884. godine, dakle svega godinu ili dvije prije početka zidanja crkve u Kozarcu, objasnilo nedostatak sistematske dokumentacije o gradnji, karakteristične za kasnije razdoblje austrougarske uprave. Stoga se o toku ovog poduhvata Srba iz južnog Potkozarja mogu iznositi samo pretpostavke zasnovane na poređenjima sa drugim sličnim primjerima, a u kontekstu istorijskih prilika u kojima se gradnja odvijala.
Već na prvi pogled pažnju privlače srazmjerno velike dimenzije hrama podignutog u naselju koje je u to vrijeme imalo svega petnaestak i u parohiji koju je činilo samo 250 pravoslavnih domova. Dvotoranjsko rješenje zapadne fasade krajnje je neuobičajeno za arhitekturu pravoslavnih crkava podignutih u Bosni i Hercegovini u periodu od 1878. do 1914. godine – osim u Kozarcu ono se javlja još samo jednom, u crkvi Svetog arhanđela Mihaila podignutoj 1884. godine u bogatom semberskom selu Brodac.16
Velike dimenzije, solidnost gradnje i reprezentativnost forme i ukrasa crkve u Kozarcu možda se mogu objasniti „…dobrotom visoke vlade, slogom srpsko-pravoslavnog parohijalnog naroda uz to prilogom dobrotvornim žitelja parohije i žitelja ponosne Bosne i kršne Hercegovine…“.17 O iznosu koji je utrošen prilikom gradnje može se govoriti na osnovu poređenja. Za podizanje Crkve rođenja svetog Jovana Krstitelja u Kukuljama je 1889, dvije godine nakon dovršenja crkve u Kozarcu, potrošeno 3185 forinti. Hram u Kukuljama je građen prema tipskom projektu iz 1884. godine, bio je dugačak 19 metara, 10 metara širok i 6 metara visok, sa jednim zvonikom visine 18 metara,18 što se gotovo podudara sa dimenzijama crkvenog zdanja u Kozarcu, a na osnovu čega se može zaključiti da je i cijena zidanja kozaračkog hrama mogla biti približna.19
Austrougarska vlast je, u kontekstu strategije koja je bila usmjerena na sticanje povjerenja kod pravoslavnog stanovništva i istovremeno na širenje uticaja nad njim, podržala novčano i tehnički popravak starih i izgradnju novih pravoslavnih crkava.20 Zemaljska vlada odobravala je iz svog budžeta novčanu pomoć za gradnju pravoslavnih crkava u različitim iznosima. Velike sume, poput 25.000 forinti dodijeljenih za obnovu manastira Duži,21 ili 10.500 forinti za gradnju bihaćke crkve,22 odobravane su rijetko, najčešće u pograničnim zonama, posebno prema Srbiji i Crnoj Gori.23 Donacije su se uobičajeno kretale u rasponu od 200 do 500 forinti,24 pa može da se pretpostavi da „…dobrota visoke vlade…“ ni u slučaju crkve u Kozarcu nije premašila uobičajenu sumu.
Crkve u Lusićima, Kobašu, Gustovari građene su prema gotovo istom tipskom projektu po kojem i pomenuta crkva u Kukuljama, pa se može pretpostaviti da je i gradnja koštala približno – tri do četiri hiljade forinti. Ako je Zemaljska vlada donirala za podizanje hrama u Kozarcu između dvije i četiri stotine forinti, ostatak je nabavljen „…prilogom dobrotvornim žitelja parohije i žitelja ponosne Bosne i kršne Hercegovine…“. Sakupljanje priloga po cijeloj Bosni i Hercegovini bio je uobičajen način obezbjeđivanja sredstava za gradnju i opremanje crkava. Za ovo prikupljanje „milodara“ bila je neophodna dozvola Zemaljske vlade, pa je u Arhivu Bosne i Hercegovine sačuvano na desetine molbi koje su srpske pravoslavne crkvene opštine upućivale pred početak, a katkad i u toku gradnje.25
Nema razloga za sumnju da je kroz istu proceduru prošao i Crkveni odbor Kozarca. Troškovi gradnje svakako su bili umanjeni zbog činjenice da je dio građevinskog materijala dobijen sa kule koju je crkveni odbor kupio. Ostaje nejasno kakva je bila uloga „…nikad nezaboravljenog vladinog savjetnika Mikulija…“. Za sada nisu poznati podaci o vladinom savjetniku sa ovim imenom, kao ni to da li se njegovo „nastojanje“ odnosilo na otkup kule, dobijanje dozvole za sakupljanje priloga po „ponosnoj Bosni i kršnoj Hercegovini“ ili možda na eventualnu urgenciju za donaciju „visoke vlade“. S druge strane, analiza mogućih troškova i mogućih izvora sredstava za gradnju pokazuje da se crkva u Kozarcu uklapa u prilično ujednačenu opštu sliku građenja seoskih pravoslavnih crkava u devetoj i posljednjoj deceniji 19. vijeka – čini se da je za Hram Svetih apostola Petra i Pavla mogla biti utrošena uobičajena suma od oko 3000–4000 forinti, obezbijeđena na uobičajen način – prilozima parohijana, darovima pravoslavnih Srba iz cijele Bosne i Hercegovine i vladinom donacijom.
Ako su novčani iznos potreban za podizanje hrama u Kozarcu i proces obezbjeđenja tih sredstava slični desetini drugih primjera u Bosni, arhitektura ove crkve je
sasvim izuzetna. Već je pomenuto da se dva zvonika nad zapadnom fasadom na pravoslavnim crkvama u Bosni dižu, osim u Kozarcu, još samo u Brodcu. Trobrodni koncept prostora u unutrašnjosti je zajednički za obje građevine, ali su dimenzije brodačkog zdanja, 27 metara dugačkog i 17 metara širokog, neuporedivo veće od ovog u Kozarcu. Prisustvo pravougaonih bočnih pijevnica u Brodcu (koje u Kozarcu ne postoje), kao i obrada fasada i arhitektonski ukras čine dodatne razlike, te je jasno da brodačka crkva, tri godine starija od kozaračke, nije bila uzor za gradnju potonje.
S druge strane, arhitektura Hrama Svetih apostola Petra i Pavla gotovo se u potpunosti podudara sa tipskim projektom za grkokatoličke crkve, koji je izrađen 1884. godine u Građevinskom odsjeku Zemaljske vlade u Sarajevu.26 Istovjetna je pravougaona osnova sa spolja i iznutra petostranom apsidom na istoku i uskom pripratom na zapadu. Na crkvi u Kozarcu, identično kao na pomenutom projektu, ulaz na zapadnoj fasadi blago je uvučen u odnosu na liniju zvonika; prolaz iz priprate u naos akcentovan je sa dva stupca; četiri stupca dijele unutrašnjost na tri broda, od kojih je srednji nadvišen poluobličastim svodom, a bočni imaju ravnu tavanicu; na sjevernom i južnom zidu, u ravni sa slobodnostojećim stupcima, nalaze se po dva pilastra. Podudarnost se ponavlja i u rješenju fasada. Nad polukružno završenim vratima na zapadu postavljen je ukrasni trougaoni zabat nadvišen vijencem sa frizom arkadica. Portal je akcentiran gornjim zabatom, unutar kojeg je rozeta, a linije završnog zabata ponovo prati vijenac arkadica. Ispod jednostavno profilisanog krovnog vijenca podužnih i oltarskih fasada nalazi se vijenac arkadica, a unutar svake arkadice je ukrasna četvorolisna rozeta/stilizovani krst. Južna fasada podijeljena je sa tri pilastra, između kojih se nalaze polukružno završeni prozori. Tu se pojavljuje razlika između kozaračke crkve i pomenutog projekta – umjesto tri, crkva u Kozarcu na južnoj fasadi ima dva prozora, a najzapadniji prozor predviđen projektom, ovdje je zamijenjen vratima (lučno nadvišenim). Sjeverna fasada crkve u Kozarcu podudarna je obliku južne fasade sa tipskog projekta. Visina i širina prozora (2,50 h 0,80 m) takođe je ista, kao i kameni sokl i obrada fasadnog maltera kao imitacije gradnje kamenom.
Bez sumnje, Hram Svetih apostola Petra i Pavla u Kozarcu građen je prema tipskom projektu za grkokatoličke crkve. Na projektu je zabilježen datum izrade – 12. juli 1884 – a u donjem dijelu, desno ispod crteža podužnog presjeka, čitljivo je: entworfen J. Kellner Niemeczek ingenieure (projektovali Kelner i Nemeček inženjeri). Johan Kelner (Johann Kellner)27 je od aprila 1884. godine rukovodio Biroom za visokogradnju Građevinskog odsjeka Zemaljske vlade u Sarajevu, a Hans Nemeček (Hans Niemeczek)28 je bio jedan od prvih honorarno angažovanih arhitekata – saradnika u Odsjeku. Treba istaći da su isti inženjeri potpisani na tipskom projektu za pravoslavnu crkvu 16. juna 1884. godine.29
Podudarnost arhitekture srpske pravoslavne crkve u Kozarcu sa tipskim projektom za grkokatoličke (unijatske) crkve otvara nekoliko pitanja. Kako je kolonizacija stanovništva grkokatoličke vjeroispovijesti (uglavnom Ukrajinaca/Rutena zemljoradnika) iz drugih dijelova Monarhije u Bosnu i Hercegovinu započela tek u posljednjoj deceniji 19. vijeka, postavlja se pitanje zašto je Građevinski odsjek Zemaljske vlade u Sarajevu pristupio izradi tipskih projekata ne samo za pravoslavne i katoličke crkve, potrebne autohtonom stanovništvu zemlje, već i za unijate, kojih do pred kraj pretprošlog stoljeća u BiH gotovo da uopšte nije bilo.30
Velika je vjerovatnoća da odgovor leži u pragmatičnom pristupu habsburške administracije i uvjerenju da tipologija za arhitektonske forme crkava omogućuje smanjenje troškova.31 Projektni zavodi Ugarske dvorske komore su u 18. vijeku izrađivali tipske planove za podizanje skromnijih crkava. Postojala su tri osnovna tipa, urađeni kao standardizovani modeli sa predračunima. Prema propisima gradnje, sve crkve na prostoru Habzburškog carstva morale su da budu jedinstveno oblikovane, pa otuda i pojava tipskih objekata, bilo da se radi o katoličkim, grkokatoličkim ili pravoslavnim hramovima.32 Tu praksu, ustanovljenu u 18. stoljeću, očito su nastavili projektanti Građevinskog odsjeka vlade u Sarajevu sredinom devete decenije 19. vijeka.
Na drugo pitanje – zašto i kako je upravo tipski projekat za grkokatoličke crkve iskorišćen za gradnju crkve u Kozarcu – u ovom trenutku se, na osnovu dostupnih pisanih izvora, ne može odgovoriti. U kasnijem razdoblju austrougarske vladavine, kada se procedura vezana za gradnju ustalila, posebno nakon 1895. godine, bilo je uobičajeno da crkveno-školska opština traži projekat od mitropolita. Nakon što mu Građevinsko odjeljenje dostavi plan (najčešće tipski), mitropolit ga odobrava, nakon čega se izdaje dozvola za gradnju.33 Može da se pretpostavi da se prilikom podizanja hrama u Kozarcu odvijao sličan proces, u kojem bi paroh Gavro Stojanović tražio od mitropolita plan i dozvolu za gradnju crkve. Ako je tako, ostaje otvoreno pitanje zašto bi mitropolit odobrio projekat namijenjen grkokatoličkoj crkvi, kada je u Građevinskom odjeljenju od juna 1884. godine postojao tipski projekat za pravoslavnu crkvu.
Odgovor treba možda potražiti u odnosima između austrougarskih vlasti i Dabrobosanske (Sarajevske) pravoslavne mitropolije, koji su, uvijek komplikovani, postali naročito turbulentni u periodu od aprila 1884, kada je objavljena prva vijest o ostavci mitropolita Save Kosanovića, do septembra 1885. godine, kada je Sinod Vaseljenske patrijaršije potvrdio izbor novog mitropolita Georgija Nikolajevića.34 Kako je crkva u Kozarcu osvećena u maju 1887, moguće je da je molba da se obezbijede projekat i dozvola upućena mitropolitu baš u razdoblju od proljeća 1884. do jeseni 1885, u vrijeme kada je mitropolit Kosanović predao ostavku i kada je odbijao da obavlja neke poslove iz svoje nadležnosti.35 Ako je navedena pretpostavka tačna, projekat je iz Građevinskog odjeljenja proslijeđen u Kozarac bez mitropolitovog odobrenja. Ukoliko se zaista tako desilo, ostaće bez odgovora pitanje: da li je načelnik Odsjeka za visokogradnju Johan Kelner (potpisan na tipskim projektima iz 1884. godine i za grkokatoličke i za pravoslavne crkve) srpskoj pravoslavnoj parohiji u južnom Potkozarju proslijedio „pogrešan“ projekat namjerno ili omaškom.36
Već pomenuta uniformnost tipskih projekata nastajalih još od 18. vijeka u Habzburškoj monarhiji rezultovala je činjenicom da ovaj projekat zapravo nije bio „pogrešan“. Jedino iznutra petostrana apsida u Kozarcu donekle odstupa od polukružne forme, uobičajene ali ne i obavezne u pravoslavnim crkvama.37 Svešteniku Gavri Stojanoviću iznutra petostrana apsida vjerovatno nije predstavljala problem, budući da je iznutra petostrane oltare crkava brvnara u susjednim selima – Marićki, Busnovima, Rakelićima38 – sasvim sigurno vidio, a možda i liturgiju u njima služio.
Uočljivo odstupanje u odnosu na projekat pokazuju krovovi zvonika. Umjesto osmostranih vitkih tambura koji nose krovove u obliku kriškastih kupola, kakvi se vide na projektu, na Crkvi Svetih apostola Petra i Pavla nad zvonicima su postavljene visoke barokne „kape“ od pocinčanog lima, izvijenih linija, bujne igre konkavnog i konveksnog. O razlozima ovog, u vizuelnom doživljaju zapadnog pročelja i cijelog zdanja upečatljivog, odstupanja od projekta može se samo nagađati. Visoki i vitki barokni završetak davao je monumentalnost zvoniku crkve od drveta u, od Kozarca tek desetak kilometara udaljenom selu Marićka (1882),39 pa su parohijani, crkveni odbor ili sveštenik mogli zahtijevati da se i njihova crkva diči sličnim.
Ikonostas Crkve Svetih apostola Petra i Pavla u Kozarcu
Ikonostas Crkve Svetih apostola Petra i Pavla je jednostavna drvena pregrada sa troje dveri, ukrašena profiliisanim vijencem koji dijeli zonu sokla, nešto bogatije
profilisanim završnim vijencem i stubićima koji ga raščlanjuju po vertikali. Carske dveri završene su jednostavnim lukom. Bočne dveri su pravougaona vrata sa apliciranim lukom nad kojim je jednostavan vijenac. Imaju skroman ukras od po dva pravougaona polja u donjoj zoni. Vjerovatno je bilo planirano da se na konstrukciju ikonostasa postave ikone koje bi oblikom i dimenzijama odgovarale shemi načinjenoj horizontalnim, vertikalnim i lučnim elementima, ali se to, neznano zašto, nije desilo.
Ikone koje se sada nalaze na ikonostasu su, sudeći prema natpisima na njima, nabavljane sukcesivno. Najveći broj je crkvi pridaren 1892. godine. Raspoređene su tako što se na carskim dverima nalaze četiri ikone slikane uljem na limu, dimenzija 38h33 cm, sve dar istog priložnika, Mile Zdjelara iz Đorđe Polja (današnjeg Trnopolja), 1892. Na sjevernom krilu gore je ikona arhanđela Mihajla (natpis na donjem rubu ikone: G. 1892 PRILOŽI MILE ZDJELAR, ZA SPOMEN SVOJ, OČIN I MATERIN, IZ SELA ĐORĐE POLjA), ispod njega arhanđeo Gavrilo iz Blagovijesti (natpis na donjem rubu ikone: SPOMEN MILE ZDJELARA SELO ĐORĐE-POLjE G. 1892). Na južnom krilu dveri gore je ikona Krštenja Hristovog (natpis na donjem rubu ikone: G. 1892 PRILOŽI MILE ZDJELAR, ZA SPOMEN SVOJ, OČIN I MATERIN, IZ SELA ĐORĐE POLjA), a ispod je Bogorodica iz Blagovijesti (natpis na donjem rubu ikone: G. 1892 PRILOŽI MILE ZDJELAR, ZA SPOMEN SVOJ, OČIN I MATERIN, IZ SELA ĐORĐE POLjA). Bočno od dveri na sjevernoj strani je prestona ikona Bogorodice sa Hristom (ulje na limu, 67,5h43,5, natpis na donjem rubu ikone: PRILOŽI NIKOLA JANKOVIĆ I SAVA ZA SVOJ POMEN IZ SELA BALTA G. 1892). Južno uz carske dveri je prestona Hristova ikona (ulje na limu, 67,5h43,5, natpis na donjem rubu ikone: PRILOŽI MILAN BALABAN I BRAT MU ZA POMEN SVOJ IZ SELA JARUGA G. 1892). Iznad prestone ikone Hrista je ikona sa prikazom dva sveta arhijereja, signirani pogrešno (vjerovatno naknadno) kao sv apli sergïa i vahka (ulje na platnu, 48h36). Na sjevernim dverima je još jedna ikona Krštenja Hristovog (ulje na platnu, 47h37), a iznad dveri je ikona Svetih cara Konstantina i carice Jelene (ulje na platnu, 66,5h52, natpis na donjem rubu ikone: PRILOŽI RADE I STAKA ĆUP BRAT I SESTRA IZ ADžIMEKIĆ 892). Na južnim dverima je ikona Svetog jevanđeliste Mateja (ulje na platnu, 47,5h36,5), a iznad dveri je ikona Vaskrsenja Hristovog (ulje na platnu, 64,5h51; natpis na donjem rubu ikone: PRILOŽIŠE BRAĆA RADIVOJCI NIKOLA I ZEKAN IZ ADžIMEKIĆA 894). Na krajnjem sjevernom dijelu ikonostasa su ikone Pokrova Bogorodičinog (gore, ulje na platnu 68h53,5; natpis na donjem rubu ikone: PRILOŽI MARA MACURA IZ KOZARCA ZA POMEN RODITELjIMA) i Svetog Stefana Dečanskog (dole, ulje na limu 64h51). Obe širinom premašuju dimenzije ikonostasa, tako da djelimično prekrivaju zid. Na pilastru sjeverno od ikonostasa su ikone Svetog Ignjatija Bogonosca i svetog proroka Danila (gore, ulje na platnu, 65h52; natpis na donjem rubu ikone: PRILAŽU SINOVI MILE I STAJKE KOSA OCA I MATERE IZ BABIĆA 189?) i Svete Petke i svete Magdalene (dole, ulje na platnu, 63h51; natpis na donjem rubu ikone: PRILOŽI JOKA MACURSKA IZ PRIJEDORA 896). Krajnji južni dio ikonostasa nosi ikone Raspeća Hristovog (gore, ulje na platnu 64,5h51; natpis na donjem rubu ikone: PRILOŽIŠE MIĆA I VASKRSIJA MARIN I SINOVAC IZ LAMOVITE 894) i Svetog jevanđeliste Marka (dole, ulje na platnu, 66h53; natpis na donjem rubu ikone: PRILAŽE CRKVI MILE OLjAČA IZ KOZARCA 1910. god.). One, kao i ikone Pokrova Bogorodičinog i Svetog Stefana Dečanskog, na odgovarajućoj vertikali na sjevernoj strani, dimenzijama prelaze širinu ikonostasa i prekrivaju zid. Na pilastar južno od ikonostasa postavljene su ikone Svetog Jovana jevanđeliste (gore, ulje na platnu, 47h36; natpis na donjem rubu ikone: ZA SPOMEN POK. PETRA NIŠIĆA IZ ĐORĐE POLjA) i Svetog Georgija (dole, ulje na platnu, 66h53; natpis na donjem rubu ikone: ZA SPOMEN POK. STANE I POK. SIME BALTIĆA IZ JARUGA 1912. god.), a na krajnjoj južnoj površini ovog zida, koji dijeli oltar od naosa, nalazi se ikona Svetog Save Srpskog i Svetog Nikole (ulje na platnu, 65,6h52; natpis na donjem rubu ikone: PRILOŽI JOVO TOMIĆ I SINOVI IZ ADžIMEKIĆ MALE 892). Uvrh ikonostasa, na lučno završenom polju u osi carskih dveri, je ikona Tajne večere (ulje na platnu, 51h70; natpis na donjem rubu ikone: PRILOŽI RISTO DRAGIČEVIĆ IZ KOZARCA). Sve ikone na ikonostasu su u posebnim ramovima i sve su pravougaonog formata.
Na južnom zidu nalazi se ikona Svetog Georgija, (ulje na limu, 51,5h36; natpis na donjem rubu ikone: PRILOŽI IGNjATIJE I JOVO VIDAKOVIĆ ZA SPOMEN SVOJ IZ SELA BALTA 189?)
U oltaru se nalazi ikona Svetog apostola Petra sa dvije scene žitija (tempera na dasci, 69,5h48). Figura apostola Petra sa ključevima u desnoj i svitkom na kojem je ispisano: PETAR APOST IS. HS zauzima gornje dvije trećine ikone. Donja trećina podijeljena je na dva polja na kojima su scene Anđeo oslobađa Svetog Petra iz tamnice (PT U TAV.) i Razapinjanje Svetog Petra (RAS. PET.) Na traci koja dijeli polje sa likom Svetog Petra i zonu sa dvije scene ispisano je: PET. AP. ČAS. VERIGE. Na poleđini ikone je zapis priložnika: Prïdarï pop Gavro Stojanović iz Prijedora 1890, a ispod: Pop Gavro Stojanović osveštao 1890.
Jasno je da je uobičajeni program ikonostasne pregrade u staroj crkvi Svetih apostola Petra i Pavla u Kozarcu samo djelimično poštovan. Blagovijesti su na carskim
dverima, prestone ikone Bogorodice i Hrista Pantokratora sjeverno i južno od carskih dveri, dvije praznične ikone (Vaskrsenje i Raspeće Hristovo) u drugoj zoni, kako je uobičajeno. Ikona Pokrova Bogorodice na sjevernoj strani gornje zone, kao i Tajna večera uvrh ikonostasa takođe ne odudaraju od ustaljenog rasporeda. Uoačavaju se, međutim, mnoga odstupanja od opšteprihvaćene sheme programa ikonostasa. Već na južnom krilu carskih dveri, iznad Bogorodice se pojavljuje neočekivano ikona Krštenja Hristovog, a iznad arhanđela Gavrila ikona arhanđela Mihajla, čije je uobičajeno mjesto na nekim od bočnih dveri. Istaknuto mjesto na dverima arhanđeo Mihajlo dobio je kao slavska ikona porodice Zdjelar, iz koje je bio priložnik ikona na carskim dverima.40 Na sjevernim dverima je još jedna ikona Krštenja Hristovog, što je izbor neobičan isto kao i onaj za južne dveri na kojima je ikona apostola Mateja. Kako skromni ikonostas u Kozarcu nema predviđen prostor za niz apostolskih ikona, to su za njega nabavljene samo tri ikone jevanđelista – pomenuta ikona Svetog apostola Mateja, do nje južno je jevanđelista Marko, a na pilastru južno uz ikonostas jevanđelista Jovan. Ikona na kojoj je, uz proroka Danila, prikazan Sveti Ignjatije Bogonosac našla se u ovom programu zato što je Sveti Ignjatije krsna slava priložnika iz porodice Kos. Sveti Sava i Sveti Nikola na krajnjoj južnoj strani pregradnog oltarskog zida nisu neobičan izbor u programu ikonostasa ovog razdoblja, a i u ovom slučaju izbor se objašnjava činjenicom da je sveti Nikola krsna slava porodice priložnika Jove Tomića iz Adžimekić Male/Petrovog Gaja. Na ikoni Svetog Stefana Dečanskog nema ktitorskog natpisa, tako da ostaje bez odgovora pitanje da li je i ona na ikonostas dospjela kao slavska ikona neke porodice iz ovog dijela Potkozarja, ili je u program uvrštena u cilju isticanja kulta jednog od svetorodnih Nemanjića. Takođe je nemoguće utvrditi zbog čega su Rade i Staka Ćup iz Adžimekić Male priložili ikonu prvog hrišćanskog cara i njegove majke, i zašto je ona dobila istaknuto mjesto iznad sjevernih dveri. Ikona nije slavska, budući da porodica Ćup u Kozarcu susjednoj parohiji Omarska (Omaška) slavi Svetog Jovana.41
Ikona Svetog Petra sa dvije žitijske scene je solidan zografski rad. Smatralo se da je zografsko slikarstvo retrogradna imitacija vizantijske umetnosti, ali treba imati na umu da je zografija imala značajno mjesto u konstrukciji nacionalne kulture.42 Stilski srodne ovoj iz Kozarca su i ikone sa starog ikonostasa u crkvi u Donjim Vijačanima. Vijačanska crkva je podignuta i osvećena 1889. godine, pa bi tako njen ikonostas bio istovremen sa ikonom iz Kozarca, a moglo bi da se govori i o radu istog majstora. Veoma slične stilske odlike ima i ikonostas u Nožičkom, premda je on nekih 11–12 godina mlađi od vijačanskog,43 a srodno zografsko slikarstvo može da se vidi u mnogim crkvama na prostoru današnje Banjalučke eparhije – na starom ikonostasu iz manastira Liplja, nastalom poslije 1879, a prije 1892. godine, na ikonama iz stare crkve u Gustovari, rađenim svakako prije 1905. godine, kada je sagrađena sadašnja crkva.
Ostale ikone u crkvi u Kozarcu su serijski radovi, nabavljene vjerovatno iz novosadskih radionica koje su snabdijevale pravoslavne crkve na širokom prostoru Habzburške monarhije. Sve ikone su rađene u duhu akademskog slikarstva i uglavnom su nevelikih slikarskih vrijednosti. Najstarije ikone imaju natpis koji svjedoči da su crkvi pridarene 1892. godine. Ta godina zabilježena je na prestonim i na ikonama na carskim dverima, koje su, kao i ikona Svetog Georgija sa južnog zida naosa, naslikane na limu. Srodnost njihovih slikarskih odlika je očita i svjedoči da su kupljene kod istog dobavljača i da im je i autor bio isti slikar, sasvim skromnog talenta. Nešto više slikarskih znanja uočava se na ostalim ikonama u Kozarcu, konfekcijskim proizvodima rađenim prema pojednostavljenim šablonima u duhu akademskog slikarstva 19. vijeka. Očito je da, nakon gradnje prilično monumentalne crkve, parohija u Kozarcu nije uzmogla da prikupi sredstva za izradu cijelog ikonostasa. Zbog čega Kozarčani nisu mogli da, kao vjernici u drugim parohijama ovog kraja, prikupljaju priloge za kompletan ikonostas, pitanje je na koje za sada ne postoji odgovor. Na koji način su parohijani nabavljali pojedinačne ikone, to se već može pretpostaviti.
Priličan broj crkava iz austrougarskog perioda na području današnje Eparhije banjalučke ima ikonostase izrađene u novosadskoj trgovini Nikole Ivkovića – da se ovdje pomenu samo oni koji su poručeni na samom početku 20. vijeka – Kobaš 1902, Branešci 1904, Srbac 1905. Osnivanje trgovine Nikole Ivkovića datuje se u 1897. godinu, dakle pet godina nakon što su za ikonostas u Kozarcu kupljene prve ikone. Stariji brat Nikole Ivkovića, Đorđe, trgovao je knjigama, ikonama i sasudima već od 1880. godine, a poznato je da se 1889. obraćao pismom Zemaljskoj vladi u Sarajevu tražeći dozvolu da putuje po Bosni i Hercegovini da za ikone pravoslavnih svetaca „ob kojih mustre uza se nosi“ prima porudžbine, a za šta ima preporuku mitropolita Đorđa Nikolajevića.44 Nije poznato da li je Zemaljska vlada izdala traženu dozvolu, ali činjenica da se ne samo u Kozarcu, već i u mnogim drugim crkvama u Bosni, poslije 1890. godine sreće mnogo ikona koje su istovjetne onima iz potonjeg prodajnog kataloga radionice Ivković, upućuje na zaključak da je Đorđe Ivković u posljednjoj deceniji 19. vijeka svoje tržište, koje je ranije obuhvatalo Bačku, Srem, Baranju, Slavoniju, Hrvatsku, Dalmaciju, Boku, Crnu Goru, proširio i na Bosnu i Hercegovinu. Na pretpostavku da su upravo ikone koje je prodavao Đorđe Ivković, kao robu svog tadašnjeg poslodavca Luke Jocića, a koji je njihovu izradu pogađao sa „slikarima u Českoj“, dospjele i u Kozarac, navodi činjenica da su u Ivkovićevom asortimanu bile i cjelivajuće i „ikone na platnu i na blehu“, upravo onakve kakve se vide na ikonostasu crkve u Kozarcu. U pretpostavku se uklapa i cijena pomenutih ikona, koja se kretala otprilike od 3 do 15 forinti.45
Za razliku od arhitekture Hrama Svetih apostola Petra i Pavla u Kozarcu, koja predstavlja izuzetno, gotovo jedinstveno rješenje među pravoslavnim sakralnim građevinama austrougarskog razdoblja, čiji ikonostas je krajnje skroman i posjeduje isključivo dokumentarnu vrijednost. Zašto parohija koja je sredinom devete decenije 19. vijeka podigla veliku i reprezentativnu crkvu nije mogla da joj obezbijedi odgovarajući ikonostas, pitanje je na koje će se moći odgovoriti tek ukoliko se pronađu nova istorijska svjedočanstva.
Nažalost, od kada je u istoj porti početkom 21. vijeka sagrađena nova crkva, u hramu osvećenom 1887. godine služi se samo na praznik Svetih apostola Petra i Pavla. Građevina je oronula, oštećenih fasada, sa manjim konstruktivnim pukotinama i vlagom u sjeveroistočnom dijelu svoda.
LjILjANA ŠEVO, Postanak, arhitektura i ikone pravoslavne Crkve Svetih apostola…
LjILjANA ŠEVO UDK 271.222(497.11)(497.6Kozarac)-523.4 Akademija umjetnosti 10.7251/GUARS1608045S Banjaluka
Glasnik Udruženja arhivskih radnika Republike Srpske, god. VIII, broj 8, 2016
1 U natpisima na ikonama u staroj Crkvi Svetih apostola Petra i Pavla u Kozarcu selo se pominje u obliku Adžimekić ili Adžimekić mala; danas se selo zove Petrov Gaj.
2 U natpisima na ikonama u staroj kozaračkoj crkvi selo se pominje kao Đorđe Polje; danas se selo zove Trnopolje.
3 Šematizam pravoslavne mitropolije i arhidijeceze dabrobosanske za godinu 1882, uredio Đorđe Nikolajević protoprezviter, Sarajevo 1882, 34, 139.
4 S. Stojanović, Zapisi protinom rukom (priredio Milenko Rodić), Beograd 2006, 131–134.
5 Isto, 9–44.
6 Isto, 380.
7 Prvi šematizam pravoslavne srpske mitropolije Banjalučko-bihaćke. Sto godina poslije, Banja Luka 2001, 172; Dabro-bosanski istočnik, god. II, Prilog: Prijegled protoprezviterata, parohija, sa brojem sela, kuća i duša, srpskopravoslavnog sveštenstva i opisom crkvi u Dabro-bosanskoj dijecezi u godini 1887, Sarajevo 1888, 15.
8 Šematizam Srpske pravoslavne eparhije Banjalučke, 1900–2000, Banjaluka 2000, 334.
9 Dabro-bosanski istočnik, god. I, sv. 1, Sarajevo 1887, 13–14; Dabro-bosanski istočnik, god. II, 1888, Prilog, 15.
10 S. Stojanović, Kozarac s okolinom, 380.
11 Parohija i prema ovom izvoru obuhavata pet sela, navedenih u Šematizmu Mitropolije dabro-bosanske iz 1882. godine, samo što se sada Kozarac naziva varošicom, a Džodže Polje se ovdje navodi pod imenom Đorđe Polje, Dabro-bosanski istočnik, god. II, 1888, Prilog, 15.
12 Rođen 1859, svršio zadarsku bogosloviju 1885, rukopoložen
- februara 1886. za đakona, a za prezvitera 16. februara 1886. godine, S. Stojanović, Zapisi protinom rukom, 10–16. 13 Prvi šematizam pravoslavne srpske mitropolije Banjalučko-bihaćke, 172.
14 Arhiv BiH, ZVS, opšta građa, 1899, 55, 6-301/2; Arhiv BiH, ZVS, opšta građa, 1900, 49, 6– 403; Arhiv BiH, ZVS, Građevinsko odjeljenje, 60.
15 Slična procedura, na osnovu arhivskih dokumenata, može da se prati i u slučaju crkava u Nožičkom, Lusićima i Gustovari 1901. godine, Arhiv BiH, ZVS, Opšta građa, 1899, 55, 6– 299; Arhiv BiH, ZVS, Opšta građa, 1901, 67, 6–342; Arhiv BiH, ZVS, Opšta građa, 1901, 67, 6–347/6
16 O mogućim razlozima za dvotoranjsko rješenje zapadnog pročelja, kao i o pretpostavljenim uzorima i graditeljima crkve u Brodcu, D. Damjanović, Ferdo Quiquerez, Nikola Kolar i ikonostas crkve u Brodcu kod Bijeljine, Zbornik Narodnog muzeja 2, Beograd 2010, 325–327.
17 S. Stojanović, Kozarac s okolinom, 380.
18 S. N. D. proto, Svečanost osvećenja nove kukuljske crkve u protoprezviteratu gradiškom, Dabro-bosanski istočnik, god. III, br. XIX–XX, Sarajevo 1889, 320–321.
19 Autor opisa osvećenja crkve u Kukuljama, doduše, procjenjuje vrijednost građevine na 8000 forinti, a razliku od bezmalo 5000 forinti objašnjava time što je „…mnogo rabote davao i truda uložio narod te parohije“.
20 B. Madžar, M. Papić, Politika i Srpska pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini 1878– 1945, Prosvjeta, Banjaluka 2005, 214.
21 S. L. P. Sveštenik, Od Trebinja do Mostara, Dabro-bosanski istočnik, god. III, br. X, Sarajevo 1889, 155.
22 K. Kovačević, Javna blagodarnost, Bosansko-hercegovački istočnik, god. XI, Sarajevo 1897, br. VI, Sarajevo 1897, 238.
23 Srazmjerno velike donacije dobile su i crkva u Blažuju (5000 forinti) i u Zvorniku (za gradnju zvonika 2000 forinti), R. Jokanović, R. Špirić, Javne blagodarnosti, Istočnik, god. XIII, br. V, Sarajevo 1899, 78–79; Javne blagodarnosti, Bosansko-hercegovački istočnik, god. XI, br. IV, Sarajevo1897, 160; B. Madžar, M. Papić, Politika i Srpska pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini 1878–1945, 214.
24 Za crkve u Necvijeću, Kruševicama i Lusićima vlada je izdvojila 200 forinti; za one u Kobašu, Gustovari i Krnjeuši po 400, a za Pribinić 500 forinti, M. R., Osvećenje crkve, Bosansko-hercegovački istočnik, god. XI, br. X, Sarajevo 1897, 399; Javne blagodarnosti, Istočnik, god. XIII, br. XIII, Sarajevo 1899, 207; J. Lazičić, Javne blagodarnosti, Istočnik, god. XV, br. XVI, Sarajevo 1901, 384; K. Dušanić, Javna blagodarnost, Istočnik, god. XV, br. X, Sarajevo 1901, 238; Javne blagodarnosti, Istočnik, god. XIII, br. XXII, Sarajevo 1899, 370– 372; M. Kostić, S. Čulić, Javna zahvalnost, Istočnik, god. XVII, br. XXI, Sarajevo 1903, 335.
25 Predstavnici crkveno-školskih odbora u Nožičkom i Štrpcima takav dopis su vladi poslali 1899, oni iz Lusića 1900, iz Cikota 1905 – da se ovdje pomenu tek neke, Arhiv BiH, ZVS, opšta građa, 1899, 55, 6–299; 1899, 55, 6–301/2; 1900, 48, 6–320; 1905, 115, 108–108.
26 Plan fur eine griechisch kath. kirche, Arhiv BiH, ZVS, Građevinsko odjeljenje, 60.
27 Johan Kelner (Johan Kellner, 1853–1924) bio je po rođenju Čeh, obrazovan kao civilni inženjer na Tehničkom fakultetu u Brnu. Od 1880. radio je u državnoj službi u Bosni i Hercegovini, najprije u Mostaru, potom u Građevinskom odjeljenju Zemaljske vlade u Sarajevu, gdje je 1885. unaprijeđen u zvanje nadinženjera, 1891. u građevinskog savjetnika, a 1896. građevinskog nadsavjetnika. Na čelu Odsjeka za visokogradnju Građevinskog odjeljenja ostao je do kraja službovanja u BiH, B. Dimitrijević, Arhitekta Karlo Paržik, doktorska disertacija, Arhitektonski fakultet Sveučilišta u Zagrebu, 1991, 32.
28 Hans Nemeček (Hans Niemeczek) je jedan od prvih arhitekata koji je ostavio značajniji trag u arhitekturi Sarajeva. Bio je aktivan gotovo 20 godina. Sagradio je 1881. prvo pozorište (srušeno 1894), izradio projekat za adaptaciju Ruždije na Bentbaši 1885, učestvovao sa Karlom Paržikom na uređenju Šerijatske sudačke škole 1887, izradio nacrt za adaptaciju kule u Bihaću u zatvor 1889, projektovao 1896. godine Đulagin dvor i Višu djevojačku školu u Sarajevu. Radio je u duhu istorijskog eklekticizma, karakterističnog za veliki dio arhitekture austrougarskog perioda u BiH, sa sklonošću prema pseudomavarskom izrazu, Ž. Poloni, Česi u Sarajevu 1878–1918, Katedra historie Filozofické fakulty Univerzity Palackého, Olomouc, Izvorni naučni – magistarski rad, 2009, 68; B. Dimitrijević, Arhitekta Karlo Paržik, 32.
29 Arhiv Bih, Građevinsko odjeljenje, 60
30 Odlukom Zemaljske vlade iz 1893. godine pozvano je zemljoradničko stanovništvo iz Monarhije da pod povoljnim uslovima naseljava slobodno neobrađeno zemljište u Bosni. Tada su stvorene kolonije novodoseljenih Nijemaca, Mađara, Italijana, Slovenaca, Čeha, Poljaka i Ukrajinaca. Prve ukrajinske porodice doseljavaju se u dva kolonizacijska talasa krajem 19. i početkom 20. vijeka, ali najveći broj doseljava se tek 1910–1912. godine. Uglavnom su naseljeni oko Prnjavora, Bosanske Gradiške, Laktaša, Čelinca, Dervente, Banjaluke i Prijedora, Z. Grijak, Predstavka Episkopata Vrhbosanske metropolije iz 1903. godine u svjetlu austro-ugarske vjerske politike u Bosni i Hercegovini, Croatica Christiana periodica, časopis Instituta za crkvenu povijest Katoličkog bogoslovskog fakulteta u Zagrebu, God. 32, Zagreb 2008, 77–108; B. Graljuk, Organiziranje Grkokatoličke crkve u Bosni i Hercegovini za vrijeme nadbiskupa Stadlera, u Zborniku “Josip Stadler – život i djelo“, Sarajevo, 1999, 197–223.
31 U udžbeniku arhitekture Der Praktische Baitbeamte, koji je 1800. godine publikovao Fortunat Roler (Fortunat Roller), insistira se na tipskom projektu koji bi razlikovao crkve samo po veličini (male, srednje i velike) bez obzira na konfesiju, P. Krasny, Architecture of the Ruthenian Greek Catholic Church in the Habsburg Monarchy ca. 1770–1914 , A Journal of Central European Architecture and Related Arts 3 (2003), Nr. 3, 194–207.
32 D. Medaković, Barokna arhitektura u Podunavlju, Letopis Matice srpske, god. 137, knj. 388, sv. 5, Novi Sad 1961, 338–350, i u knjizi Putevi srpskog baroka, Beograd 1971, 179–192.
33 Nekoliko sačuvanih dokumenata, koji se doduše ne odnose na istu crkvu, pomažu da se rekonstruiše red koraka u proceduri za dobijanje dozvole za gradnju. Na primjer, paroh iz Majkić Japre se obraća mitropolitu 15.11.1903. godine sa molbom za projekat i dozvolu za gradnju (Arhiv BiH, ZVS, 1903, 37, 6–309); mitropolit 2/15. maja 1905. šalje vladi zahtjev za plan i predračun za gradnju crve u Uništu (Arhiv BiH, ZVS, 1905, 115, 108–119/2); mitropolit Nikolaj 8/20 jula 1899. godine traži od Zemaljske vlade projekat za gradnju crkve u Nožičkom (Arhiv BiH, ZVS, Opšte građa, 1899, 55, 6–299/2); na projektu izrađenom 1902. godine za Crkvu Vaznesenja Hristovog u Štrpcima kod Prnjavora stoji zabilješka: „Pregledao i odobrio Nikolaj Mandić mitr. U Sarajevu 20. III – 2 apr. 1903“; na projektu crkve u Kozluku kod Zvornika iz 1903. godine nalazi se potpis mitropolita Živkovića, kao potvrda da je vidio i odobrio projekat, a na projektu crkve u Mačkovcu kod Tuzle nalazi se konkretan zapis: „Odobravam i potvrđujem ovaj plan za crkvu 29. 5. 913, Ilarion mitropolit“, (Arhiv BiH, ZVS, Građevinsko odjeljenje, 60)
34 B. Madžar, M. Papić, Politika i srpska pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini 1878–1945, 55–62.
35 Zna se da je, iako pozvan, mitropolit Kosanović odbio da učestvuje u osvećenju crkve u Brodcu sredinom jula 1885. godine, pa je umjesto njega brodačku crkvu osvetio zvorničkotuzlanski episkop Dionisije, D. Damjanović, Ferdo Quiquerez, Nikola Kolar i ikonostas crkve u Brodcu kod Bijeljine, 431.
36 Isključena je mogućnost da je projekat proslijeđen nekoj grkokatoličkoj zajednici u parohiji Kozarac, jer takve u vrijeme gradnje pravoslavne crkve nije bilo. Tridesetak ukrajinskih porodica bilo je naseljeno samo u Trnopolju, ali čitavu deceniju nakon gradnje pravoslavne crkve u Kozarcu. Ovom prilikom se zahvaljujem pravoslavnom svešteniku u Kozarcu, ocu Željku Milosavcu, na informacijama o zajednici grkokatolika u Trnopolju, kao i na ljubaznosti i predusretljivosti prilikom istraživanja u crkvi.
37 Iznutra pravougaone ili poligonalne apside sreću se, doduše rijetko, u starijoj graditeljskoj praksi pravoslavne crkve. Petostrane su u crkvama Svetog Lazara u Živalićima i Svetog Dimitrija u Janačkom Polju, u novopazarskom kraju u 17. vijeku, M. Šuput, Spomenici srpskog crkvenog graditeljstva XVI–XVII vek, Beograd – Novi Sad – Priština 1991, 81, 91. Među sačuvanim projektima za pravoslavne crkve austrougarskog razdoblja, osnova one u Kalinoviku ima, spolja i iznutra, petostran oblik, Arhiv BiH, ZVS, Građevinsko odjeljenje, 60 (projekat je bez datuma i potpisa).
38 D. Arnautović-Aksić, Arhitektura crkava brvnara Banjalučke eparhije, Banjaluka 2009, 24, 139, 160, 208.
39 Isto, 138, 188.
40 Šematizam pravoslavne mitropolije i arhidijeceze dabrobosanske za godinu 1882, Sarajevo 1882, 140.
41 Isto, 137.
42 Terminom zografsko slikarstvo označava se rad majstora koji su, tokom 18. i 19. vijeka na prostoru Balkana, ostali vjerni vizantijskoj tradiciji, odnosno nisu prihvatili nove akademske modele crkvenog slikarstva, N. Makuljević, The “Zograph“ Model of Orthodox Painting in Southeast Europe 1830–1870, Balcanica XXXIV, Beograd 2004, 383–431.
43 Zemaljska vlada darovala je 1902. godine novosazidanoj crkvi u Nožičkom sasudi i 500 kruna za dizanje ikonostasa, Istočnik, god. XVI, br. XVI, Sarajevo 1902, 402.
44 J. Đ. Banjac, Radionica i trgovina crkvenih utvari Nikole Ivkovića u Novom Sadu, doktorska disertacija, Beograd 2013, 22, 27, 49.
45 Isto, 24–27, 196. Ne treba, međutim, isključiti ni mogućnost da su ikone za Kozarac nabavljane iz novosadske knjižare Braća M. Popović, za koju je od 1881. godine radio Đ. Ivković. Kod braće Popovića u Novom Sadu nabavljen je 1890. godine ikonostas sa pozlatom sa 40 ikona na platnu za crkvu u Blagaju na Kupresu, p. L. L. N, Svečanost osvećenja nove blagajske crkve u protoprezviteratu bugojanskom, Bosansko-hercegovački istočnik, god. IV, br. IX–X, Sarajevo 1890, 384–385. Iste 1890. godine kod braće Popovića nabavljena je crkvena zastava za crkvu u Ravnicama, Bosansko-hercegovački istočnik, god. IV, br. XI, Sarajevo 1890, 429.