Ruđer Josip Bošković
(Dubrovnik, 18. maj 1711 — Milano, 13. februar 1787)
Srpski fizičar, astronom, matematičar i diplomata iz Dubrovnika, jedan od najznačajnijih naučnika svoga vremena, uvršćen među 100 najznamenitijih Srba svih vremena. Bio je profesor univerziteta, osnivač Milanske opservatorije i direktor Optičkog instituta Francuske mornarice.Bio je univerzalan stvaralac: filozof, matematičar, astronom, fizičar, inženjer, pedagog, geolog, arhitekta, arheolog, konstruktor, optičar, diplomata, putopisac, profesor, isusovac, najbolji pesnik na latinskom jeziku osamnaestog veka i prevodilac-poliglota.
Rođen je 18. maja 1711. godine kao sedmo dete trgovca Nikole Boškovića (Srbina iz Orahova kod Trebinja u Hercegovini) i majke Pavle (italijanskog porekla, iz porodice Bara Betere, poznatog dubrovačkog pesnika). Njegov brat je bio Bartolomej Baro Bošković. Ceo radni vek proveo je u tuđini, gde je stekao i svetsku slavu, a samo jednom svratio u svoj zavičajni Dubrovnik, 1747. godine.
Svoje otadžbinsko poreklo nikada nije krio – ostao je Slovinac, kako su se tada nazivali Južni Sloveni. Umro je i sahranjen 13. februara 1787. godine, a srce mu je preneto u zavičaj.
Ruđer Bošković je, između ostalog, tvorac i jedinstvenog zakona sile, pretpostavljajući da postoji ne samo privlačenje (Njutnov zakon) nego i odbijanje u naizmeničnom menjanju na malim rastojanjima među telima. Smatrao je da je elementarna čestica bez dimenzija izvor sile, a vreme i prostor je, nasuprot Njutnu smatrao relativnim, pa se s pravom može nazvati pretečom Alberta Ajnštajna. Pronašao je dva geometrijska metoda za određivanje elemenata Sunčeve rotacije na osnovu posmatranja položaja tri tijela, zatim je izračunao dimenzije i spljoštenost Zemlje. Otkrio je geometrijski model izračunavanja putanja kometa.
U geologiji je značajan jer je pisao o kompenzaciji masa unutar gora i tako postavio temelje kasnijem razvoju teorije izostazije. Regionalne poremećaje sile teže tumačio je razlikom u gustini gornjih i donjih delova Zemljine kore.
U domenu klasične fizike, formulisao je jedinstveni zakon svih sila. Pretpostavio je postojanje, ne samo privlačnih, nego i odbojnih sila. Svojim idejama o relativnosti prostora i vremena je bio preteča Ajnštajnove teorije relativnosti.
Objavio je veliki broj radova iz sferne trigonometrije i statističkih metoda u fizici: Theoria philosophiae naturalis redakta ad unicam legem virium in natura existentium, Opera partinentia ad opticam et astronomia, Elementorum universae matheseos, O morskoj plimi, Teorija konusnih preseka, Elementi matematike itd
Da li je Ruđer Bošković Srbin, Hrvat, “Srbo-Hrvat“, Jugosloven, Dubrovčanin, “Slovin“, Dalmatinac, naturalizovani Italijan ili Francuz?
Da su mu dom i krv još za života – što iz neznanja, što iz drugih razloga – neosnovano svojatali znao je i sam, pa je čak ponekad i demantovao paušalne sudove i neistine o svom porijeklu*. Međutim, Bošković zasigurno nije ni slutio da će ono – često i više nego njegovo svestrano i bogato naučno djelo – i vijekovima kasnije biti omiljena tema mnogih radoznalaca, od serioznih naučnika do angažovanih diletanata i “kafanskih sveznalica“. Ovo, uistinu, složeno pitanje naročito je aktuelno u posljednjih 15-ak godina, kada je – u vrtlogu rata i raznih “izama“ nastalih usljed raspada zajedničke države Južnih Slovena – zahvaćeno snažnom politizacijom, praćenom srozavanjem i zaobilaženjem naučnih, nepristrasnih mjerila u njegovom istraživanju i tumačenju, što je dovelo je do učestalih omaški, od slučajnih ili (zlo)namjernih pogrešaka do grubih, mehaničkih i nedoslijednih “korekcija“ i interpolacija. Tako da danas, kao produkt takve nenaučne revizije, imamo pravu rašomonijadu u kojoj i mnogi autoriteti – čak i neke ugledne svjetske enciklopedije (ponekad i u istom izdanju)- Ruđerovo porijeklo tumače dvojako, pa i kontradiktorno**.
Ono što na samom početku ovog osvrta na Boškovićeve korijene valja razjasniti jeste neprihvatljivost pukog preslikavanja današnjih mjerila etničke pripadnosti na ono doba, pa i na tog velikog matematičara, fizičara, geodetu, kartografa, konstruktora, optičara, astronoma, inženjera-pronalazača, profesora, diplomatu, putopisca, propovjednika, arheologa, filozofa i pjesnika, dopisnog člana Francuske akademije nauka, redovnog člana Ruske akademije nauka i britanskog Kraljevskog učenog društva i, konačno, naučnika “za koga su se otimali univerziteti, dvorovi i države“.
Poznati prortret Ruđera Boškovića, nastao za posjete Londonu, djelo engleskog slikara Roberta E. Pina (R. E. Pine)
Da se, nažalost, u svemu tome naučni doprinos Ruđera Boškovića često stavlja u zapećak govori i gorka činjenica da je njegova čuvena Teorija prirodne filozofije (prvo izdanje Beč, 1758) prevedena kod nas prvi i jedini put tek 1974. godine u Zagrebu. U međuvremenu, Teorija je doživjela drugo izdanje (na latinskom jeziku) u Veneciji 1763. godine, treće izdanje (dvojezično, na engleskom i latinskom jeziku) u Londonu 1922. godine i četvrto izdanje (na engleskom jeziku) 1966. godine u SAD. Uistinu, njegovi spisi Dnevnik sa puta iz Carigrada u Poljsku (u kome iznosi svoja panslovenka osjećanja) i O prostoru, vremenu i relativnosti, prevedeni su i objavljeni u Beogradu nešto ranije: prvi 1937. a drugi 1956. godine.
Riječ je, naime, o vremenu kada se mnogi evropski narodi još uvijek nisu u potpunosti konstituisali kao moderne nacije; tek će naredni vijek-dva dovesti do zrenja i praktičnog ostvarivanja tih ideja i kod “zakasnijelih“ evropskih nacija, kao što su – što je za našu priču posebno važno – Južni Sloveni, pa i Italijani. Pored toga, moramo biti svjesni da govorimo o čovjeku kosmopolitskog duha, naučniku “nomadu“, koji je u traganju za “pašnjacima znanja“ još kao dječak zauvijek napustio zavičaj i, do kraja životnog vijeka, više od pola stoljeća proveo u tuđini: počev od Rima i drugih italijanskih gradova i onovremenih državica (Piza, Rimini, Milano, Savona, Brera, Luča, Pavija, Venecija…), preko Austrije, Francuske, Njemačke, Holandije i Engleske, pa sve do Turske, Bugarske, Moldavije, Poljske i, ponovo, Italije, gdje je, u Milanu 13. 2. 1787. godine, i ostavio kosti. Pitanje je dodatno zamršeno ako se ima u vidu i da je Bošković bio katolik, te da je stvarao na latinskom, italijanskom i francuskom jeziku, a da je svojima u Dubrovnik pisao na maternjem, “slovinskom“ (kako ga je sam nazivao) jeziku*.
Sve rečeno, ipak, ne znači da pisac čuvene Teorije prirodne filozofije i još nekoliko desetina raznorodnih i vrijednih djela ne pripada nikome, da je pustinjski grm što ga vjetar bez ikakva smisla i poretka kotrlja tamo-amo, pa čak i preko državnih i plemenskih međa; neke biografske činjenice o slavnom učenjaku su, ipak, poznate. Svijet je ugledao u Dubrovniku, u Provaljenoj ulici, 18. maja 1711. godine. Po muškoj liniji, njegovi preci su Srbi iz mjesta Orahov Do (Orahovo) na obodu Popovog polja u Hercegovini – gdje se i danas nalazi kuća, “više puta prepravljana“, u kojoj se, po predanju, rodio Ruđerov otac. Ti preci su se u Orahov Do doselili – kako tvrde neki poznavaoci – kao Potkravići ili Pokrajčići, a “razmnožili kao Boškovići“. A, “što se tiče grba Boškovićâ“ – piše Atlagić – “najvjerovatnije je da su se u početku služili grbom Pokrajčića, s njim se vjerovatno služio Božo Pokrajčić, otac Nikolin. Kada su stvarno Boškovići dobili plemstvo, teško je utvrditi, najvjerovatnije da su ga kao Pokrajčići dobili 1595. godine, pa i ranije, i da je na osnovu toga plemstvo i grb dobila porodica Bošković 15.4.1718. godine. Ta podjela plemstva upisana je u Liber Regius, br. 27, str. 49.“ Međutim, kako i pomenuti heraldičar sam priznaje, “teško je pak reći na kojeg se Boškovića taj podatak odnosi, i da li se uopšte odnosi na ovu (Ruđerovu – nap. Z.P.) porodicu Bošković“.
Marko Atlagić mišljenje potkrepljuje i tvrdnjom da se “neko vrijeme Ruđer Bošković, sin Nikolin, služio pečatom za pečaćenje svojih pisama na kojemu je bio grb Pokrajčića“. Atlagić se, u stvari, naslanja na tvrdnje koje je iznio najstariji Ruđerov brat Božo, po kojima su Boškovići u srodstvu sa dubrovačkom plemićkom porodicom Pokrajčić, čiji je grb sačuvan do danas. Rodonačelnik te srpske porodice, izvjesni Pokrajac, bio je, navodno, u službi kod čuvenog vojvode Sandalja Hranića Kosače (1392-1435), sinovca i nasljednika vojvode Vlatka Vukovića, saborca kneza Lazara u Kosovskoj bici. Posebno svjetlo na ovu priču bacaju teze po kojima su se novopridošli Boškovići u aristokratskom Dubrovniku osjećali inferiorno, jer su ih zbog pučkog porijekla pogrdno nazivali “vlasima“ i “vlaškom oputinom“, te da je Ruđer “nosio te traume iz djetinjstva i rane mladosti“, pa je, kasnije, iz Italije, u “cilju pribavljanja dokaza o svom plemićkom porijeklu“, tražio od brata Bože da to pitanje istraži, što je ovaj i učinio i rezultate objavio u posebnoj brošuri na latinskom jeziku (Pauca de familia nostra). Osim toga, bilo je i onih koji su u, duhu nacinalnog romantizma, potpuno neosnovano za Ruđera govorili da je potomak Đurđa Brankovića ili Jug Bogdana i Boška Jugovića (?!).
Tragajući dalje, Slobodan Šćepanović je, na osnovu dokumenata iz dubrovačkog arhiva, ranije pisanih djela i sačuvane usmene tradicije, došao do zaključka da je Ruđerov čukundjeda, u stvari, Boško Stanišin Šćepanović iz Rovaca u Crnoj Gori**.
Njegov sin i Ruđerov pradjeda – vjerovatno se zvao Nikola – doselio je u Orahov Do i postao rodonačelnik tamošnjeg ogranka Boškovića (rodu je dao ime po svom ocu Bošku). Taj Nikola je imao sinove Matiju* i Boška, Ruđerovog djeda. Boško je sa suprugom Damjanom (?), pored Ruđerovog oca Nikole, stekao još i Iliju, Božu i Tomu; potomci ove trojice prešli su na latinsku vjeru i, pod prezimenima Kristić i Tomičić, sve do naših dana žive u Orahovom Dolu i broje oko dvadeset kuća. Šćepanović, dalje, dokazuje da su Boškovići iz Orahovog Dola samo “jedan od ogranaka šireg, brojnog i razgranatog bratstva Boškovića, čiji su djelovi nastanjivali druge krajeve Hercegovine (okolina Stoca, dolina Neretve i sl.), kao i u Crnoj Gori (Gornji i Donji Kolašin)“.
Bilo kako bilo, svi iole ozbiljni Ruđerovi biografi se, osim u nekim detaljima, slažu u sljedećem: napustivši Orahov Do, njegov otac Nikola (oko 1641-18.9.1721.) se još kao dječak obreo u Dubrovniku, gdje su ga roditelji dali u šegrtsku službu kod bogatog trgovca Rada Gleđevića. Ovaj ga je potom poslao u dubrovačku koloniju u Novi Pazar, “da ga obuči među tamošnjim trgovcima“.
Marljiv, odvažan i vičan poslu, “seljanin iz Orahova“ je stalno napredovao i, od “trgovačkog momka“ u Novom Pazaru, postao Gleđevićev ortak. Mada su mu požar i razaranje Novog Pazara za Velikog bečkog rata (1683-1699) odnijeli najveći dio teško stečenog imetka i natjerali ga da napusti to “krupno mjesto u pokrajini Srbiji“, ekonomsko osamostaljivanje, bogato iskustvo i razgranate poslovne veze omogućile su mu da u Dubrovniku, bez većih poteškoća, nastavi trgovati. U drevnoj i još uvijek na vlastelu i pučane duboko razdjeljenoj Raguzi, Nikola se, bez obzira na svoje porijeklo i više nego zrelo životno doba (imao je oko 50 godina), oženio Pavlom Betere, čiji je otac Bare (Bartolomeo), osim šestoro djece (tri kćeri i tri sina), imao i lijep trgovački kapital, ali i književni dar. Tim vjenčanjem sa skoro trostruko mlađom Pavlom (17 godina) i to rodom iz ugledne vlastelinske porodice (porijeklom iz Bergama u Italiji), kao i odlukom da živi u religijski konzervativnoj, pa i netolerantnoj sredini, Ruđerov otac se morao odreći vjere predaka i, “prema ustaljenim običajima“, preći na katolički obred. Iz braka Hercegovca u Dubrovčanke izrodilo se devetoro (po nekima osmoro ili “samo“ sedmoro)* potomaka; čuveni naučnik bio je osmo dijete i posljednji sin, a ime je dobio po ujaku Ruđeru. Djed Bare podario je skoro svim unucima “gen“ za literaturu, a od majke djeca su mogla naslijediti dugovječnost: Ruđerova majka živjela je 103 godine (više od pola vijeka kao udovica), a sestra Anica i brat Božo preko 90 godina. Od sve djece najviše je obećavao Petar, veoma rano pokazavši dar za matematiku i latinski jezik; međutim, on se ubio u 23-oj godini, bacivši se sa trećeg sprata. I ostala Ruđerova braća bila su talentovana, ali i “pomalo čudaci“, labilne naravi. Za razliku od njih, Ruđer je – bar u mladosti – bio temperamentan, ali i stabilan, otvoren, društven, borben, samopouzdan, ambiciozan, pa i slavoljubiv. Iako je odrastao i proveo život u jezuitskom okrilju a kasnije i u mantiji, taj “krupan čovjek, guste kose, velikog i malo povijenog nosa, sa slavenski ispupčenim jagodicama, rumen u licu“ je ipak pokazivao sklonosti “mekšem životu“, odnosno, nije izbjegavao ni “ovozemaljske“ užitke: bogatu trpezu, alkohol, pozorište, a ni salonske zabave na kojima je, onako “visok, vitak, elokventan i uvijek u prvom planu“, igrao bilijar ili otmenim damama “sastavljao elegantne latinske epigrame“.
Malo je poznato da je Ruđerov otac, Nikola Bošković, kao znalac turkog jezika, za Republiku obavio i nekoliko dipomatkih zadataka, kao i da je autor vrijednog priloga za Ilirikum sakrum (Illyricum Sacrum), čuveno osmotomno djelo o crkvenoj i političkoj prošlosti naroda sa prostora nekadašnje Ilirije, objavljeno u redakciji italijanskih jezuita Filipa Ričeputija, Daniela Farlatija i Jakova Koletija. On je, naime, na molbu Ričeputija, svoje srpsko porijeklo, “stalan dodir sa mnogim guslarima“ i česte pohode pravoslavnim manastirima, pred kraj života pretočio u tzv. Staroraška sjećanja (Relazione dei Monasterij della Provincia di Rassia). U njima je osamdesetogodišnji starac na svega nekoliko strana hartije zabilježio, ili – pošto je već odavno bio “oduzet“ – vjerovatnije, pomenutom jezuiti “kazao u pero“ zanimljive opise Sopoćana, Đurđevih Stupova, Studenice, Dečana, Pećke patrijaršije i drugih srpskih svetinja i starina od Kosova do Hercegovine.
Za Ruđerovog oca vezana je još jedna zanimljivost. Naime, ako je vjerovati Ričeputijevim napomenama, Nikola Bošković je svojevre-meno od Turaka kupio dvije izuzetne relikvije opljačkane iz mileševske riznice: drveni komadić Svetog krsta, inače dar sultanije Mare Branković tom srpskom manastiru, i – kutiju sa rukom sv. Save, koju je kasnije iz nepažnje izgubio. Da ova priča ima osnova upućuje i dokumenat iz zaostavštine dubrovačkih isusovaca u kome stoji da im je 1727. godine Nikolin najstariji sin Božo darovao “jednu veoma lepu relikviju sv. Krsta otkupljenu od Turaka“, koja se, uostalom, i danas nalazi u relekvijaru jezuitskog samostana u Dubrovniku.
Bošković i Dubrovnik
Mada je na hridi ispod u more isturenog dijela današnjeg utvrđenja i ranije postojalo naselje, smatra se da je Dubrovnik (Ragusium, Ragusion, Ragusa, Raguza) nastao u VII vijeku poslije Hrista, kada su to mjesto naselili bjegunci iz obližnjeg romanizovanog Epidavra (Cavtat). Zasipanjem plitkog morskog kanala i stapanjem stjenovitog ostrvceta sa novoosnovanim slovenskim naseljem (Dubravom) na kopnu, a kasnijim pripajanjem, zakupom i otkupom priobalnih teritorija i ostrva, Dubrovnik-Raguza je iz malog utvrđenog grada-države – pod vizantijskim, normanskim, mletačkim i austrijskim sizerenstvom – u XV vijeku izrastao u važan trgovački, zanatski, kulturni i vjerski centar u vidu aristokaratske državice poznate pod imenom Republika svetog Vlaha*. U međuvremenu, slivanjem okolnog, prije svega srpskog stanovništva, prevagu su i unutar zidina dvoimenog grada odnijeli “slovinski“ jezik i živalj, ali je, ipak, neprikosnovena ostala rimska, odnosno katolička vijera. Ni osmanlijska osvajanja Balkana nisu naškodila “gradu sa sedam zastava“, kako su ga zbog uspješnog prilagođavanja moćnim susjedima zajedljivo nazivali. Naprotiv, osim plaćanja godišnjeg tributa, Dubrovačka republika je u tursko doba u potpunosti vodila nezavisnu politiku. Štaviše, razgranata posrednička trgovina, bogati zanati i nadaleko čuvena diplomatija, doveli su – baš u to vrijeme – do pravog materijalnog blagostanja Republike, što će svoj odraz imati i u progresu školstva, nauke, umjetnosti i kulture uopšte. Iako sve do Napoleona kroz svoje kapije nije pustio nijednu vojsku, Dubrovnik će, ipak, 6. aprila 1667. godine, na Veliku srijedu, snaći razaranja kakva ni prije ni kasnije nije doživio ni od najmrskije armade. Naime, tog kobnog dana strahovit zemljotres odnio je oko 2/3 života u naselju i porušio najveći broj starih zdanja. “Ostadosmo kao tica na golu kamenu“, tužili su se tadašnji Dubrovčani turskoj porti, tražeći smanjenje obaveza, ali su naišli na “tvrda srca“. Ipak, nakon nekoliko decenija oporavka, tokom XVIII vijeka Republika svetog Vlaha doživljava novi polet: naglo se razvijaju pomorska trgovina, zanststvo i manufaktura, a sa njima i kultura, tako da se, u vrijeme kada se rodio Ruđer Bošković, Dubrovnik nalazio na vrhuncu moći i slave. Obnovljeno je i izgrađeno mnoštvo velijepnih upravnih i privatnih zdanja, crkava, samostana, a 1684. godine otvoren je i jezuitski Kolegijum, u kome će Ruđer i steći prva znanja. Konačno, jedinstvena i raskošna arhitektura i mnoga tehnička dostignuća tog grada-spomenika, a ponajviše glomazni mehanizam na daleko čuvene gradske “ure“, zauvijek će opčiniti Ruđerovu maštu, što će u njemu ostaviti neizbrisiv trag i probuditi imaginaciju i zanimanje za praktična umjeća, arhitekturu i mehaniku, a sve to će ga kasnije uvrstiti u red velikih inženjera-pronalazača.
Život i škola odvele su – pokazaće se trajno – mladog Ruđera u “bijeli svijet“, a slavni “matematik i fizik“ posjetio je zavičaj samo jedanput, 1747. godine, dakle, cijele četiri decenije prije smrti. Uistinu, on je 1771. godine, nakon sukoba u brerskoj zvjezdarnici, planirao da se vrati u Dubrovnik, međutim, “prevagnula je ponuda nekih francuskih prijatelja“, pa se obreo u Parizu. Ipak, to ne znači da je Bošković zaboravio svoju Raguzu. Naprotiv, sve do kraja života pomagao je rođake (slao im “čak rižu i čokoladu“), a koristio je i veliki lični ugled, mnogobrojna poznanstva i široka znanja da širom Evrope za podanike i potrebe Republike svetog Vlaha svršava razne diplomatske poslove. Time je “više puta zapriječio mnogu nedaću, koja bi bila snašla rodni mu grad“, što je, svakako, nailazilo na neskrivene simpatije i zahvalnost, pa je njegova smrt u Dubrovniku proglašena za opštu žalost, a služena je i misa za koju je napisana posebna muzika. Uistinu, pošto izgleda ipak nije bio vlastelin i – kako Truhelka pomalo zajedljivo kaže – “nije ostavio državi teške kovčege zlata“, Veliko dubrovačko vijeće je odbilo ideju da mu se u Kneževom dvoru podigne spomenik, ali je za utjehu usvojen drugi prijedlog po kome mu je u stolnoj crkvi otkrivena spomen-ploča “na državni trošak“.
BOŠKOVIĆ I ISUSOVCI
Isusovci ili jezuite su pripadnici “Družbe Isusove“ ili “Društva Isusova“ (Societas Jesu), katoličkog monaškog reda koje je 1534. godine osnovao španski plemić Ignacije Lojola, a šest godina kasnije priznao papa Pavle III. Red je nastao kao reakcija rimske kurije na pojavu i širenje reformacije u srednjoj i zapadnoj Evropi, ali je misionarsku djelatnost vremenom proširio i na Novi svijet. Svojom upornošću, vjernošću, vojničkom disciplinom i organizacijom, Društvo je brzo steklo mnogo pristalica i veliki uticaj na raznim dvorovima i u drugim centrima moći. Za razliku od ranijih redova, isusovci su bili veoma obrazovani, uglađeni i ljubazni, ali i nepopustljivi i slijepo pokorni duhovnoj disciplini reda. Akcenat svoje perfidne djelatnosti dali su na dušebrižništvo, prvenstveno kroz staranje za bolesnike i zatvorenike, a posebno vješti i uspješni bili su u obrazovanju omladine u duhu apsolutne pokornosti papi i dogmi rimske crkve. Širom svijeta, a naročito u rubnim katoličkim krajevima i u “paganskim“ zemljama, isusovci su s tim ciljem otvarali stotine škola za koje su vrbovali najdarovitiju djecu i, uz strogi nadzor i “duhovne vježbe“, u njima “proizvodili“ nove misionare.
Društvo je imalo i veoma sposobne diplomate, a u Južnoj Americi jedno vrijeme čak i svoju monašku državu (na prostoru današnjeg Paragvaja). Ipak, zbog sve osjetnijeg i drskijeg miješanja u državne poslove i političke intrige, vremenom su postajali nepoželjni pa i omraženi, čak i u nekim tradicionalno katoličkim zemljama, kao što su Portugalija i Španija. Pritisnut sve jačim kritikama, pragmatični papa Kliment XIV im je 1773. godine zabranio rad, ali je djelatnost reda obnovljena četrdesetak godina kasnije.
Bez obzira izraženu misionarsku angažovanost, krute dogmatske stege i stroge regule, jezuitstke škole su u svoje doba često bile jedino mjesto za ozbiljnije, sistematičnije obrazovanje pa su, zahvaljujući tome, postale žarišta i rasadnici naučnog i kulturnog života, što, konačno, potvrđuje i sam Ruđer Bošković.
Životni put Ruđera Boškovića neraskidivo je vezan za isusovce. Djetinjstvo i ranu mladost proveo je u rodnom gradu, gdje se školovao “na jedini mogući način u njegovo doba“ – u jezuitskom Dubrovačkom kolegijumu (Collegium Ragusinum) – i stekao solidno klasično obrazovanje i znanje latinskog jezika. U desetoj godini ostao je bez oca, a četiri godine kasnije, po preporuci učitelja, majka ga je poslala preko Jadrana, u Rim. Tamo je 1725. godine nastavio školovanje na čuvenom jezuistkom Rimskom kolegiju (Collegium Romanum), gdje je učio filozofiju, logiku, Aristotelovu fiziku i metafiziku, euklidsku matematiku, astronomiju i etiku.
Nakon uspješno okončane škole, sa 22 godine, postavljen je za nastavnika u nižim zavodima Kolegija, a sedam godina kasnije završio je i studije teologije, pa je zaređen u sveštenika. Ipak, nije “regrutovan“ u misionara, već je naredne dvije decenije (1740-1760) ostao na Kolegijumu kao profesor matematike i naučni saradnik.
Iako učenjak, Bošković je ipak bio odan član “Družbe Isusove“, čiji je habit nosio sve do ukidanja reda 1773. godine. Da mu je život, rad i, uopšte, status u okrilju jezuita odgovarao svjedoče i mnogobrojna pisma rodbini sa druge strane Jadrana: “I budite uvjereni, da sam tako zadovoljan sa svojim stanjem, da kad bih imao u svojoj ruci sva kraljevstva svijeta, sva bih pustio“, pisao je bratu Boži, izražavajući želju da se pokaže “pravim sinkom sv. Ignacija“.
Bošković je, ipak, “zbog svojih naučnih shvatanja“, imao i neprilika sa “braćom u Hristu“, a znao je katkad biti i veoma strog u kritici Rimskog kolegija, jer mu nije, kako je nalazio, pružao dovoljna znanja iz matematike. Nezadovoljstvo isusovačkim zavodima, u kojima “nije imao ni pravog vođe ni knjiga“, kao i izvjesnu inferiornost zbog toga što su te škole – u odnosu na francuske –“zanemarile matematiku, fiziku, osobito pokuse“, Bošković je jasno ispoljio po prelasku u Pariz, kad se našao se u društvu “velikijeh kalkulatora“.
Da je Ruđer gdjekad znao čak i “zaboraviti“ stroga pravila reda svjedoči i anegdota po kojoj je prilikom ulaska u anglikansku Englesku, gdje su jezuite bile nepoželjne, skinuo redovničke odore, obukao civilno odijelo, te stavio periku i mač, mada su svi znali da je isusovac.
Na kraju, možda je baš Boškovićev udes – što je Srbin po ocu, Italijan po majci, Dubrovčanin po rođenju, Milanez po grobu, plemić državice Luča i državljanin Francuske po zasluzi, katolik-jezuita po vjeri, “Slovin“ po maternjem, a Latin, Italijan i Francuz po jeziku stvaralaštva – i jeste njegova misija i formula uspjeha koja ga je dovela u društvo svjetskih gorostasa nauke i duha, a potomstvu ostavila u amanet da ga stalno iznova slavi, tumači, pa i svojata.
Izvor:Porijeklo
Zoran Pejašinović, prof. istorije
Ruđer Bošković – naučnik
1.UVOD
Ruđer Bošković, rođen je 18. maja 1711. godine u Dubrovniku, kao šesti sin i osmo dijete u porodici Nikole Boškovića i Pavle Bettera.
U Italiju su 16. septembra 1725. godine otputovali profesori Kolegijuma Bindi i Stefani, i sa sobom odveli Ruđera Boškovića, mladića od četrnaest i po godina, zapisao je Kapitoci, rektor isusovačkog Kolegijuma u Dubrovniku i dodao da se u Ruđera Boškovića polažu velike nade. Tako je sin Nikole Boškovića krenuo u svijet, da bi, pet punih decenija, tokom XVIII vijeka, svestrano učestvovao u raznovrsnim matematičko – fizičkim istraživanjima prirode, kojima su još u XVII vijeku, postavljali čvrste temelje Dekart, Njutn i Lajbnic.
Od 1736. godine, kada je u Rimu objavio svoju prvu naučnu raspravu “O sunčevim pjegama“, pa do 1785. godine, kada je objavio u pet tomova niz rasprava iz optike, astronomije i trigonometrije pod naslovom “Djela koja se odnose na optiku i astronomiju“, nije prošla ni jedna godina, a da Bošković nije objavio jednu ili više rasprava, odnosno knjiga iz matematike, astronomije, fizike, geodezije, meteorologije, građevinske tehnike, arheologije i filozofije.
Bošković je uspostavio veze sa skoro svim najistaknutijim naučnicima svoga vremena. Proputovao je Balkan, srednju i zapadnu Evropu i postao dobro poznat u svim naučnim centrima Evrope VIII vijeka. Bio je profesor na Rimskom Kolegijumu, na Univerzitetu u Paviji, na Visokoj školi u Milanu, direktor optike za pomorstvo u Parizu, direktor astronomske opservatorije u Breri. 1748. godine je izabran za dopisnog člana Akademije nauka u Parizu. 1760. godine Kraljevsko Naučno društvo u Londonu ga bira za svog redovnog člana. Iste godine izabrala ga je za svog člana akademija nauka u Petrogradu. Blistava naučna aktivnost donijela je Boškoviću članstvo i drugih Akademija nauka, poput Rimske, Bolonjske, Holandske i niza drugih naučnih ustanova i društava.
Poduzeo je tri putovanja sa naučnom svrhom: od Rima do Riminija (1750-1752); putovanje u Luču i Beč (1756-1758); studijsko putovanje po naučnim prijestonicama Evrope od Pariza i Londona do Carigrada i Varšave (1759-1763).
Svestrani Dubrovčanin se okušao u rješavanju mnogih naučnih problema, a izvrsne istraživačke domete je ostvario u prirodnoj filozofiji, teorijskoj astronomiji, matematici, geodeziji, geofizici, konstrukciji instrumenata, građevinskoj statici i hidrotehnici.
U teorijskoj astronomiji Bošković je razvio metodu za određivanje staze kometa (1746).
Djelujući na trima matematičkim katedrama u Rimu, Paviji i Milanu, Bošković se bavio mnogim problemima primjenjene matematike. Najveća dostignuća u matematičkim istraživanjima ostvario je u geometriji i primjenjenoj matematici, te proučavajući osnove matematike. U članku 1770. godine uveo je četiri glavne jednačine trigonometrije.
Od 1750. do 1785. godine, u epohi ručne izrade instrumenata, Bošković je postigao zapažene uspjehe u konstrukciji i verifikaciji optičkih, astronomskih i geodetskih instrumenata. Konstruisao je niz novih instrumenata, na primjer 1751. godine geodetske stalke, 1770. godine sat s klatnom, 1773. godine konačnu varijantu svog staklomjera.
Boškovićevo djelo uticalo je na razvoj nauke u XVIII i XIX stoljeću. Vrijednost Boškovićevih metoda i zamisli u teorijskoj astronomiji, geodeziji i geofizici uočena je s velikim zakašnjenjem, uglavnom zbog Boškovićeve privrženosti geometrijskoj metodi.
2.BOŠKOVIĆEVA TEORIJA SILA
Ruđer Bošković je svoju izvornu teoriju sila razvijao punih trinaest godina, od prvog nacrta u raspravi “O živim silama“, 1745. godine, do konačne sinteze u remek – djelu koje naslovljeno “Teorija prirodne filozofije“, 1763. godine. Svoju teoriju sila izveo je u pet koraka:
- analogija i jednostavnost prirode;
- princip neprekinutosti – ništa se u prirodi ne događa skokom;
- oblikovanje neprekinute krivulje sila na vrlo malim udaljenostima je opisivala dejstvo Boškovićeve beskonačne odbojne sile;
- model izgradnje većih čestica od manjih;
- završni zaključak da je materija sastavljena od nedjeljivih tačaka koje su posjeduju sile i međusobno su odvojene nekim razmakom.
U Boškovićevom zaključivanju pojam sile imao je primarnu ulogu, a pojam čestice materije sekundarnu.
Bošković nikad sebe nije nazivao atomistom, a svoju čuvenu prirodnofilozofsku teoriju naupornije je nazivao teorijom sila. Zato ga i danas s pravom treba nazivati teoretičarem sila u prirodi.
Od 1754. godine do kraja XVIII stoljeća Boškovićeva teorija sila je doživjela širok i raznovrstan odjek širom Evrope. Najistaknutiji njeni tumači bili su u Italiji, Austriji i Ugarskoj, preko Slovačke i Njemačke do Engleske i Škotske.
3.TEORIJSKA ASTRONOMIJA
U svojstvu javnog profesora matematike u Rimskom Kolegijumu. Bošković je na drugoj godini studija filozofije, uz matematiku redovno predavao osnove teorijske i praktične astronomije, a rad s astronomskim instrumentima podstakao je njegovo interesovanje za optiku. Najznačajnije dostignuće u teorijskoj astronomiji postigao je u raspravi “De cometis“, gdje je predložio novu metodu kako da se uz pomoć tri bliska opažaja kometinog položaja odredi njena parabolična staza.
Po dolasku u Paviju ogromnu energiju je uložio kako bi osnovao astronomsku opservatoriju u Breri, zgradu preuredio prema projektu koji je sam predložio i zvjezdarnicu opremio astronomskim instrumentima, ali je zbog sukoba u isusovačkoj brerskoj zajednici, odlukom bečkog dvora 1772. godine smijenjen s dužnosti upravnika, te nije uspio ostvariti mnoga planirana istraživanja.
Bošković je 1749. godine objavio obimnu meteorološku raspravu o vrtložnom vjetru.
Nakon što je 1781. godine Heršel otkrio novu zvijezdu, kako se kasnije pokazalo – planetu Uran, Bošković je među prvima zaključio da je riječ o novootkrivenoj planeti u Sunčevom sistemu. Članak je napisao u Parizu, a objavio ga je u prvom broju naučnog časopisa novoosnovane prirodnonaučne akademije u Veroni.
Znači, Bošković je na različite načine svoj naučni doprinos u teorijskoj astronomiji i srodnim disciplinama. Objavljivao je svoje redovne nastavne dužnosti u Rimskom Kolegijumu, istraživao je po nalogu vladara, učestvovao u javnim takmičenjima uglednih evropskih akademija, učestvovao u međunarodnoj raspravi oko otvorenog pitanja ili se odazivao na poziv urednika da pošalje prilog za naučni časopis.
3.1.PRVA METODA ZA ODREĐIVANjE STAZE KOMETA
Podstaknut posmatranjem komete koju je primijetio u februaru i martu 1744. godine, Bošković je sastavio raspravu u kojoj je izložio novu metodu da se uz pomoć tri bliska opažaja položaja komete odredi njena parabolična staza.
Pritom je neke zamisli preuzeo od nekih poznatih evropskih astronoma. Tom osnovnom rezultatu iz 1746. godine Bošković je pridodao svoja razmatranja o postanku i prirodi kometinog repa i o nekim pokazateljima koji govore u prilog obrtanju komete oko sopstvene ose.
I kasnije je Bošković znao usmjeriti svoj istraživački interes na određivanju staze komete, te je značajno usavršenje svoje metode objavio 1785. godine u knjizi “Djela koja se odnose na optiku i astronomiju“.
3.2.BOŠKOVIĆEVA METODA ZA ODREĐIVANjE STAZE NEBESKOG TIJELA PODSTAKNUTA HERŠELOVIM OTKRIĆEM URANA
Podstaknuti Heršelovim otkrićem novog nebeskog tijela 1781. godine, astronomi su požurili da izračunaju njegovu stazu uz pretpostavku da je ta staza parabolična. Među njima bio je i Bošković, koji je još 1746. godine razvio sopstvenu metodu za određivanje staze komete. Ali ovaj put rezultati njegove metode nisu se podudarali s opažajima.
Na osnovu detaljnijeg proučavanja teorijski dobijenih staza Bošković je pretpostavio da se novo tijelo kreće po kružnoj stazi, dakle da je riječ o novoj planeti, koja je zaista kasnije dobila ime Uran. Otišao je i korak dalje. Uočivši da dotadašnje metode za određivanje staza unaprijed pretpostavljaju oblik staze nebeskog tijela, Bošković je pronašao metodu koja ne pretpostavlja vrstu staze i time se još jednom dokazao kao vrsni teorijski astronom.
Rezultate svojih istraživanja koje je podstaklo Heršelovo otkriće odmah je objavio 1782. godine u članku “Teorija nove zvijezde najprije primjećene u Engleskoj“.
4. MATEMATIKA
Ruđer Bošković iskazao je svoj matematički talent vrlo rano, kad je kao student objavio svoj prvi naučni doprinos trigonometriji. U šest dijelova ponudio je rješenje za osnovne probleme. Dok je radio na tri matematičke katedre u Rimu (1740-1760), Paviji (1764-1769) i Milanu (1770-1773), bavio se mnogim problemima čiste i primjenjene matematike. Najznačajnije matematičke doprinose dao je u sintetičkoj geometriji i primjenjenoj matematici te proučavajući osnove matematike.
Izveo je četiri glavne jednačine sferne trigonometrije (1770).
Boškovićev matematički interes podržavala su i njegova istraživanja u geodeziji i astronomiji. U sklopu projekta verifikacije astronomskih instrumenata Bošković je u Breri oko 1770. godine uveo četiri glavne diferencijalne jednačine trigonometrije. Uz to, od početka svog rimskog profesorskog staža Bošković je propitivao same osnove matematike, posebno pojmove neprekinutosti i beskonačnosti.
5. GEODEZIJA
Geodetske zamisli su u Boškoviću uvijek razbuktavale pravu istraživačku strast. Bošković je na instraživačkom putovanju proveo dvije akademske godine od 1. oktobra 1750. do 7. novembra 1752. godine. Rezultati, objavljeni 1755. godine, bili su sadržani u obimnom naučnom izvještaju “O naučnom istraživanju po Papinskoj državi“.
Glavne rezultate geodetskog mjerenja Bošković je još tri puta predstavio u štampi: 1757., 1760. i 1770. godine. Tek je treći izdavački napor, izveden na živom jeziku, postigao prihvatljivo shvatanje Boškovićevih naučnih rezultata u geodeziji, statistici i konstrukciji instrumenata. Boškovićeva geodetska istraživanja urodila su obilnim plodovima i u tri druge naučnim disciplinama: u kartografiji, geofizici i matematici.
Obrazlažući nastanak planina toplotnim širenjem materije u unutrašnjosti Zemlje, Dubrovčanin je prvi put uveo pojam kompenzacije u geofizička istraživanja: “Praznina unutar planina nadoknađuje materije koje se nad njom nalaze“.
5.1.MREŽA TRIANGULACIJE I DVA ASTRONOMSKA INSTRUMENTA
Pripremajući sažeti pregled svog geodetskog izvještaja o mjerenju meridijana od Rima do Riminija za časopis Bolonjske akademije, Bošković je želio opisati svrhu i efekte naučnog putovanja koje je preduzeo po Papinskoj državi od 1750. do 1752. godine.
Prva svrha ovog naučnog putovanja bila je izmjeriti dužinu meridijanskog stepena na meridijanu koji prolazi Rimom i Riminijem, kako bi se njihovo mjerenje moglo uporediti s mjerenjima dobijenima na približno istoj geografskoj širini i kako bi se na osnovu toga moglo zaključivati o obliku Zemlje.
6. INSTRUMENTI
U sažetom pregledu kao najnužnije naučne instrumente, izdvojio je:
- triangulaciju meridijana Rim – Rimini;
- sektor kojim je određivao udaljenost zvijezda od zenita, spravu koju je redovno upotrebljavao u posmatranjima za vrijeme putovanja;
- uređaj za verifikaciju kvadranta izrađen prema sopstvenim nacrtima.
Sva tri svoja pomagala prikazao je na tablici koju je priložio svom sažetom pregledu za jedan naučni časopis 1757. godine.
Podstaknut gotovo redovno neposrednim istraživačkim zadacima u astronomiji, optici ili geodeziji, Bošković je postigao zapažene uspjehe u teoriji, konstrukciji i verifikaciji astronomskih, optičkih, geodetskih, geofizičkih i matematičkih instrumenata. Njegov stvaralački odnos prema instrumentima je započeo izumom kružnog mikrometra kojeg je prikazao u kratkoj raspravi “O novoj upotrebi durbina“, (1739).
Tri glavna podsticaja da se sistematski pozabavi instrumentima pružili su mu: geodetska ekspedicija od Rima do Riminija (1750-1752), opremanje nove opservatorije u Breri (1765) i obaveze upravnika optičkih istraživanja u francuskoj ratnoj mornarici (1774-1782). Bošković je konstruisao i primijenio niz novih instrumenata (kružni mikrometar, geodetski stalke, prvi staklomjer, sat sa klatnom, konačni staklomjer, megametar).
Uz to, 1766. godine u pismima je predložio poznati eksperiment kojim bi se ustanovila priroda svjetlosti i u tu svrhu zamislio novu vrstu durbina s cijevi koja bi bila ispunjena vodom. U epohi ručne izrade instrumenata Bošković se kao pronalazač i inovator instrumenata potvrdio u evropskim razmjerima. Njegovi članci iz praktične optike, astronomije i geodezije, koncentrisani na izume novih ili poboljšanja poznatih instrumenata, objavljeni su u Rimu, Bolonji, Beču, Parizu, Londonu i Veneciji
6.1.KONSTRUKCIJA GEODETSKIH TRONOŽNIH STALAKA
Bošković je izradio i u svojim geodetskim mjerenjima primijenio tronožne stalke koji omogućavaju da mjerne letve budu u vazduhu, a da se pri tom ne dodiruju, te se mogu u slučaju neravnina postaviti na raličitim visinama. Bila je to novost u geodeziji na koju je Bošković htio skrenuti pažnju i u grafičkom prilogu “O naučnom putovanju po Papinskoj državi“, gdje je prikazao pet geodetskih stalaka koji se ne nalaze na istom nivou.
U geodetskoj literaturi uobičajeno je te tronošce nazivati Gausovim, iako ih je u geodetska mjerenja mnogo prije Gausa prvi uveo Bošković.
6.2.KONSTRUKCIJA KONAČNE VARIJANTE SVJETLOMJERA PROMJENLjIVOM STAKLENOM PRIZMOM
Da bi odredio indeks loma i rasipa u sočivima, Bošković, eksperimentalni optičar pronašao je posebnu spravu i smislio joj ime vitrometar (staklomjer). U prvoj varijanti koju je konstruiao 1763. godine vitrometar se sastojao od staklene prizme stalnog ugla i od vodene prizme promjenjivog ugla. Konstrukciju prvoga vitrometra objavio je u Beuču i Bolonji 1767. godine.
Prototip konačne varijante Boškovićevog vitrometra izradio je 1773. godine prema konstruktorovim uputstvima mletački graditelj durbina Domeniko Selva. Potpunu teoriju i uputstvo za upotrebu Bošković je izložio tek 1785. godine u prvom dijelu “Djela koja se odnose na optiku i astronomiju“. Vitrometar je Boškoviću bio samo sredstvo za postizanje glavnog cilja – za konstrukciju durbina bez hromatske aberacije. Zato je vitrometar zaokupljao Boškovićevu pažnju tokom dugog razdoblja od 1763. do 1785. godine.
7. HIDROTEHNIČKA ISTRAŽIVANjA
Hidrotehničkim istraživanjima Ruđer Bošković se bavio dugo – od Rima 1751. godine do Pariza 1781. godine, a posebno je bio plodan u razdoblju uoči i za vrijeme svojih predavanja iz matematike u Paviji i Milanu – od 1764. do 1773. godine.
Prva njegova hidrotehnička istraživanja posvećena su plovnom rukavcu Tibra, nastala po nalogu pape Benedikta XIV, a nakon nje Boškovićeve usluge su potražili Luča, Rimini, Đenova, Peruđa i Pjaćenca. Plan za isušivanje Pontinskih močvara, sastavljen je 1764. godine, a Bošković je bio svjestan da je nepripremljen i bez nužnih instrumenata morao pristupiti izradi plana za isušivanje tih močvara. Pri izradama lučkih ekspertiza Bošković je razvio sistemski pristup luci služeći se raznim metodama: od osnovne metode mjerenja i uvida u strujanja u samoj luci i širem obalnom pojasu, preko metode razgovora s najstarijim ribarima i mornarima, do proučavanja pisanih izvora o luci, itd. Takođe se zalagao za uvođenje nastave iz hidraulike na drugoj godini studija, te predlagao nabavku osnovnih savremenih djela iz nautike i hidraulike za univerzitetsku biblioteku.
7.1.NAUČNO PISMO O NAČELIMA HIDRODINAMIKE
Boškovićevo naučno pismo o načelima hidrodinamike jedini je isključivo teorijski dokument među njegovim radovima iz hidrotehnike i hidrodinamike. Bošković je u pismu obrazlagao kako geometrijski predočiti srednju brzinu tečnosti: ako se svakoj tački vertikale, koja pripada presjeku korita ili otvoru posude, pridruži apsolutna brzina tečnosti u toj tački, onda krajevi tih brzina oblikuju neprekinutu krivulju brzina. Tada “postaje jasno da se problem svodi na kvadraturu površine ispod te krivulje“, zaključuje Bošković. A odnos prema izračunavanju površine ispod krivulje, dakle prema ishodišnom problemu integralnog računa, jasno iskazuje odnos matematičara prema izboru metode. Količina protekle tečnosti može se uvijek prikazati na dva načina: geometrijski ili uz pomoć pomoć integralnog računa. Još je neposredniji bio u pregledu opštih metoda kojima se može preći put od geometrijske konstrukcije do brojčane vrijednosti. Taj Boškovićev pregled opštih metoda pruža potpuni uvid u matematički instrumentarij epohe, i izričito opisuje metode i uslove uz koje se one primjenjuju. Boškovićev izbor metode zaista je bio savremen iz perspektive 1765. godine.
8. PRETHODNIK TEORIJE RELATIVITETA
Bošković se u tri aspekta može smatrati prethodnikom teorijerelativiteta.
Prvo, Bošković je stoljeće i po prije Maha i Ajnštajna insistirao na načelu relativiteta, tj. da se ni na koji način apsolutno kretanje ne može razlikovati od relativnog. Varičak, koji se inače istakao značajnim doprinosima razvoju teorije relativiteta, kaže da je Bošković “potpun relativist“ u pogledu spoznajnog aspekta. Boškovićeve tvrdnje, iako ne do kraja eksplicitne, jasno pokazuju bliskost njegovih shvatanja o prostoru i vremenu sa shvatanjima Ajnštajnove teorije relativiteta u XX stoljeću.
Drugo, Bošković je stoljeće i po prije Lorenca i Ajnštajna zastupao ideju o promjeni dimenzije tijela pri prenošenju tijela s jednog mjesta na drugo. To je osnovni pojam iz kojeg se razvila teorija relativiteta.
Treće, Bošković je došao na zamisao da uvede neku drugu vrstu prostora koji bi imao četiri dimenzije.
Na osnovu svega toga očito je da Boškovića treba posmatrati i kao preteču teorije relativiteta.
9. ZAKLjUČAK
Ruđer Bošković je mnoge pojmove, ideje i rezultate onovremene nauke i prirodne filozofije preuzeo iz postojeće tradicije, ali im je vrlo često pridavao sasvim drugačije značenje. Time je, iako nije do kraja razradio pojedina pitanja i probleme, naznačio put kasnijim dostignućima u nauci. Stoga Boškovića često nazivaju pretečom nekih naučnih ideja, rezultata, metoda i teorija. Nesporno je da je Bošković bio vrlo plodan sijač ideja, a drugi su požnjeli – često mnogo kasnije – ono što je on posijao.
Istražujući npr. načelo beskonačnosti kao osnovu na kojoj je izgradio svoju teoriju, došao je do izričite formulacije kontinuuma realnih brojeva (1754) davno prije njemačkih matematičara Dedekinda (1872) i Kantora. Ravnopravno je tretirao konačne i beskonačne daleke tačke slično tvorcu projektivne geometrije Ponceletu (1820), koji je beskonačno daleku tačku smatrao presjekom paralelnih pravaca. Bošković nije pravac shvatao, kako se dotada smatralo, najjednostavijom krivuljom nego složenijim od npr. kružnice, i to s obzirom na pojam beskonačnosti. Naslućivao je mogućnost – kao da je dao uputstvo za konstrukcije poznate fraktalne strukture, tj. neprekinute krivulje koja nema tangente ni u jednoj svojoj tački (Kohova krivulja), što je dokazano tek 1904. Matematička teorija fraktala, koja ima jednu od centralnih uloga u savremenoj teoriji determinističkog haosa, otkrivena je u XX stoljeću. Upravo je iznenađujuće da je te probleme “geometrije prirode“ predvidio Ruđer Bošković.
Iz Boškovićevog bezuslovnog zahtjeva da zakon neprekinutosti mora biti očuvan slijedilo je odbacivanje bilo kakve mogućnosti neposrednog dodira zbog odbojne sile (dotada nitko nije negirao postojanje dodira među česticama materije). Za vrlo velike udaljenosti Bošković je iznio ideju o nužnosti modifikacije Njutnovog zakona gravitacije. Slično je Ajnštajn u svom izvornom modelu stacionarnog i zatvorenog svemira uveo odbojnu silu u obliku tzv. kosmološkog – člana, čime je održavao ravnotežu između privlačne gravitacijske i odbojne sile.
Bošković je, dakle, uveo pretpostavku da je između tačkastih čestica materije u tijelu u stanju ravnoteže sila jednaka nuli, na manjim udaljenostima među njima javlja se odbojna sila, a na većim udaljenostima privlačna sila. Ta Boškovićeva sila je veoma slična sili između atoma u molekulu ili čvrstom tijelu i nuklearnoj sili među nukleonima (protonima, neutronima), pa joj je stoga dat naziv “potencijalna energija prema Boškoviću“. Taj Boškovićev jedan jedini zakon sila koje postoje u prirodi prikazan je Boškovićevom krivuljom sila. Ideja da se sva stvarnost obuhvati jednim zakonom vidljiva je npr. kod Ajnštajna i u savremenoj nauci, gdje se nastoji da se četiri danas poznate sile u prirodi (gravitaciona, elektromagnetna, slaba i jaka nuklearna) opišu jedinstvenom teorijom. Time je Bošković svojim jednim jedinim zakonom sila zacrtao program nastojanjima da se stvori velika ujedinjena teorija polja ili teorija o svemu.
U Boškovićevoj teoriji materija se sastoji od materijalnih (fizičkih) tačaka, koje su jednostavne, nedjeljive, neprobojne, međusobno odvojene ili diskretne tačke bez ikakve strukture, a predstavljaju ishodišta sila koje djeluju na daljinu. Boškovićeve materijalne tačke očito su najelementarniji sastojci materije, a ta svojstva danas ih prirodno povezuju s kvarkovima i leptonima. Prema današnjim fizikalnim spoznajama, od kvarkova i leptona građene su sve čestice materije.
J.J. Tomson je direktno preuzeo Boškovićev “model atoma“ (1907), a Nils Bor ga je postavio za osnovu svog modela atoma (1913). Ako se uporedi Borov model atoma s Boškovićevim modelom atoma, onda je očita misaona tradicija od Boškovića preko Tomsona do Bora.
Što se teorija svjetlosti tiče Bošković je razvio prvu zadovoljavajuću teoriju luminiscencije. Njegova rasprava o prirodi svjetlosne emisije, mogla bi se interpretirati kao neko naslućivanje Ajnštajnove statistike u kvantnoj fizici XX stoljeća, a na tom načelu zasniva se, na primjer, funkcionisanje lasera. U tom smislu Bošković bi se mogao smatrati praocem lasera. Bošković se takođe može smatrati i pretečom termodinamike i kinetičke teorije tvari, teorije elastičnosti čvrstih tijela te objašnjenja oblika kristala.
Bošković se u tri aspekta može smatrati prethodnikom teorije relativiteta. Prvo, Bošković je stoljeće i po prije Maha i Ajnštajna insistirao na načelu relativiteta, tj. da se ni na koji način apsolutno kretanje ne može razlikovati od relativnog. Drugo, Bošković je stoljeće i po prije Lorenca i Ajnštajna zastupao ideju o promjeni dimenzije tijela pri prenošenju tijela s jednog mjesta na drugo. Po tom osnovnom pojmu iz kojeg se razvila teorija relativiteta Bošković se može smatrati direktnom prethodnikom teorije relativiteta. Treće, Bošković je došao na ideju da uvede neku drugu vrstu prostora koji bi imao četiri dimenzije. Na osnovi toga očito je da Boškovića treba posmatrati i kao preteču teorije relativnosti.
Iako ukazuje na neke elemente kvantne teorije, Boškovićev osnovni stav je deterministički. On govori o nekom sveznajućem “duhu“, koji bi bio u stanju, na osnovu Njutnovih zakona iz tačnog poznavanja svih sila i početnih uslova u nekom trenutku, znati svu prošlost i budućnost. Pola stoljeća kasnije sasvim analogno načelo klasičnog determinizma formulisao je veliki francuski naučnik Laplas. To Laplasovo “inteligentno biće“ dobilo je u svjetskoj nauci naziv “Laplasov duh“, i ima veoma važnu ulogu u nauci XIX i XX stoljeća. Tek u savremenoj fizici determinističkog haosa pokazano je da čovjek nikad, u načelu, neće moći raspolagati “Laplasovim duhom“, bez obzira na to koliko će u budućnosti napredovati superkompjuteri i eksperimentalni uređaji. Ali, u svjetskoj nauci je slabo poznato da je formulaciju “duha“ vrlo sličnog Laplasovom “biću“ dao Bošković pola stoljeća prije Laplasa i zato bi ga trebalo zvati “Boškovićev duh“.
U području geonauke Bošković je čuven po nekoliko neizmjerno važnih zamisli i naučnih rezultata. Prvo, njemu pripada prioritet u određivanju nepravilnog oblika Zemlje, kasnije nazvanog geoid, koji je promjenljiv u vremenu što je dokazano tek nakon Boškovićevog doba. On je prvi odredio spljoštenost Zemljinog rotacionog elipsoida na polovima i dobio vrijednost koja je dosta blizu vrijednosti spljoštenosti prihvaćenoj u današnjoj geodeziji. Drugo, Bošković je postavio osnove teorije izostazije (1742, 1755, 1785), tj. nagomilavanja (suficiti) masa i postojanja praznina (deficit) u Zemljinoj kori kompenzovani su odgovarajućim rasporedom masa u Zemljinoj unutrašnjosti. Treće, Bošković je prvi u istoriji nauke postavio metodu izjednačenja rezultata mjerenja postavivši dva uslova koja je kasnije Laplas izrazio u matematičkom obliku pa je ta metoda po njemu nazvana Laplasova metoda (u novije vrijeme se upotrebljava naziv Bošković – Laplasova metoda). Ta izvorna Boškovićeva metoda je dugo u praksi bila potisnuta Gausovom “metodom najmanjih kvadrata“ (oko 1800).
Važnost i aktualnost Boškovićevih misli u savremenoj nauci potvrđuje Hakzenberg, jedan od najvećih fizičara XX stoljeća, koji je rekao 1958. godine: “U Boškovićevom djelu nalazi se mnoštvo ideja koje tek u modernoj fizici posljednjih pedeset godina dolaze do potpunog izražaja i koje pokazuju kako su bila ispravna filozofska gledišta kojima se rukovodio Bošković u svojoj prirodnoj nauci“.