Dalj
Dalj je mesto na Dunavu, u blizini ušća Drave u Dunav, trenutno u opštini Erdut (Osječko-baranjska županija, Hrvatska), sa sedištem u Dalju.
Smešten je na desnoj obali Dunava, u mikroregiji Erdutske kose, na nadmorskoj visini od 89 m. Prostire se na površini od 67,75 km²; gustina naseljenosti je 69 st/km2. Prema popisu iz 2001. godine, ima 4689 stanovnika, 1661 domaćinstvo. Delovi naselja su: Banjkaš, Grabovac, Lipovača Daljska, Lovas Daljski, Marinci, Mišino Brdo, Nizbrdice, Novi Dalj, Planina Daljska, Pogled, Poloj, Propast, Stari Dalj, Škilja, Šušnjar Daljski, Vodica i Zurilo.
U Dalju se nalazi sedište Eparhije osečkopoljske i baranjske Srpske pravoslavne crkve.
Istorija
Na temelju sve brojnijih i uspešnijih arheoloških istraživanja o kontinuitetu naseljenosti u istočnoj Slavoniji možemo svedočiti o razdoblju dužem od sedam hiljada godina. Stare kulture i mnogi narodi nastanjivali su praktično sve delove Slavonije, a najrazvijenije kulture stvarane su naročito na istočnoslavonskoj desnoj zaravni. Istočna Slavonija i zapadni Srem, odnosno prostor između Drave, Save i Dunava središte je vrlo razvijene naseljenosti i starih kultura – naročito od neolitika do bronzanih i gvozdenih praistorijskih doba. U tom je prostoru nastalo pravo bogatstvo antičkih (rimskih) spomenika, s razvijenom mrežom naseljenosti i puteva.
Daljska kulturna grupa se prvi put spominje u bronzanom dobu (od 1350. do 1100. godine pre Hrista), koja seže i u mlado razdoblje. Na pragu Gvozdenog doba (od 800. godina prije Hrista) ističu se nalazi s lokaliteta Leva bara (Vukovar), Dalj, Šarengrad, Ilok i drugih. Naseljenost je značajno poboljšana tokom halštata (starije gvozdeno doba) i naročito u latenu (mlađe gvozdeno doba). To je već razdoblje jačanja rimskog carstva u susedstvu, a na slavonskim se prostorima javljaju brojna plemena Ilira i Tračana te od 4. veka p. n. e. i Kelta. Početkom 1. veka, u doba cara Oktavijana, Rimljani zauzimaju Panoniju i postavljaju granicu na Dunavu. Rimska kultura je izmenila prilike u tim krajevima. Tada je stvorena mreža naselja povezana putevima, koja je imala snažan uticaj na kasniji razvoj i naseljenost, sve do danas. Bila je to visoka kultura u odnosu na autohtonu, koja je pridonela stvaranju novog načina života i afirmisala viši nivo kulture i naročito građevinarstva.
Na temelju mnogih arheoloških nalaza te rimskih izvora i dokumenata (Ptolemejova Geografija i karta Tabula Peuntingeriana), Dalj se spominje pod rimskim imenom TEUTOBURGIUM kao naselje koje se nalazilo na jednom od četiri glavna pravca ka Dalmaciji. Smer nizinom Drave počinje u Poetoviji prolazi kroz Varaždinske toplice, Ludbreg i završava u Osijeku, protežući se dalje na jugoistok uz Dunav (Teutoburgijum, današnji Dalj).
Vidljivih rimskih ostataka građevinarstva u istočnoj Slavoniji danas gotovo i nema, ali su vrlo brojna arheološka nalazišta. Primenom znamenite rimske cigle građevinarstvo je imalo visoke domete, a kultura stanovanja bila je vrlo visoka. To se odnosi i na komunalnu infrastrukturu u rimskim gradovima pa i u manjim naseljima.
Velike etničke promene najavio je prodor Huna iz Azije krajem 4. veka, razaraju Mursu (Osijek). 395. godine Rimsko carstvo se deli na Istočno i Zapadno a glavni trgovački putevi između njih su dobrim delom vodili i preko ovih krajeva. U 5. veku s istoka provaljuju Gepidi i Goti. Zajedno s konjaničkim narodom Avara krajem 6. i početkom 7. veka iz Azije i istočne Evrope doseljavaju se i Sloveni. Od 798. god ovim krajevima gospodare Franci a krajem 9. i početkom 10. stoleća severnije od naših krajeva doseljavaju Ugri (Mađari).
U novosadskom, beogradskom, zagrebačkom, osječkom i berlinskom muzeju čuvaju se važni nalazi s područja Dalja, posebno iz razdoblja tzv. Daljske kulture (X-III veka p. n. e.) te iz antičkog i srednjovekovnog razdoblja.
Pre Turaka Dalj je bio je malo selo u posedu lokalnih plemića. Južnije od sela postojalo je tada selo Jama sa mesnom crkvom. To selo je stradalo 1526. godine u turskoj invaziji. Turci su brzo uočili pogodnosti geografskog položaja Dalja i zato ga nastojali povećati: naselili su oko dvesta muslimanskih porodica iz Bosne i pedesetak porodica pravoslavaca iz Vlaške, nakon kojih su prvi Srbi sledili tragsvojih komšija i naselili svoja vekovna ognjišta. Daljski muslimani bili su uglavnom posednici okolnoga zemljišta, zatim zanatlije i trgovci, dok su Srbi i Vlasi bili zemljoradnici. Oko 1550. god. daljski su Mađari prihvatili kalvinizam. Prema popisu turskih sela na daljskom području, u Dalju je 1579. god. bilo 107 naseljenih kuća, dok se za susjednu Jamu tvrdi da je pusta. hrišćana je u Dalju bilo svega osam porodica, od kojih se pet nazivalo Došljak i bilo pravoslavne veroispovesti.
Kroz Dalj je 1663. god. proputovao turski putopisac Evlija Čelebija od koga potiče tadašnji izveštaj. Dalj je bio tipična turska palanka u obliku četvorougla. Unutar bedema nalazila se veća džamija, mesadžid, hamam, han i osamdeset kuća. U mestu je bilo pedeset trgovina i pedeset vojnika a naokolo naselja prostirali su se vrtovi, šljivici i vinogradi.
Dalj je oslobodila hrišćanska vojska u jesen 1687. godine. Pre toga, muslimansko i vlaško stanovništvo napustilo je mesto. Nakon oslobođenja, Dalj je potpao pod upravu Bečke dvorske komore. Od 1690. god. u Dalj su počeli stizati novi doseljenici iz Srema, Bačke, Mačve i Bosne, koji su, sa starosedeocima Srbima, već tada stvorili vekovnu etničku sliku ovog podneblja. Do 1697. god. doselilo je 49 porodica. Car Josif I dao je na ime neisplaćenog duga, 1706. god., Dalj s okolinom srpskom patrijarhu Arseniju Čarnojeviću. Kada su se 1726. godine beogradska i sremsko-karlovačka mitropolija spojile, oduzeo je bečki dvor daljsko vlastelinstvo srpskoj patrijaršiji, u strahu da se moćna vlastelinstva ne spoje i zvaničnim dokumentom i ne proglase ovu oblast već tada za srpsku autonomnu. Prilikom popisa 1736. godine, Dalj se po broju stanovnika upeterostručio. Imao je 220 kuća s nekoliko ulica i više nije nalikovao dotadašnjem selu. Novi izgled davali su mu njegovi stanovnici među kojima je bilo mnogo trgovaca i vlastelinskih činovnika. Dalj se i tokom 19. veka stalno povećavao. Do 1866. godine bilo je u njemu 809 naseljenih kuća s 4449 stanovnika. Srba je bilo 3125, Hrvata 1309, Mađara 35 i ostalih 15.
Upravo iz tog post-turskog razdoblja potiču dva najznačajnija kulturno-istorijska spomenika Dalja. Pravoslavna saborna crkva Sv. Dimitrija, koja se nalazi u središtu Dalja, a sagrađena je već 1715. godine na starom crkvištu, najveći je pravoslavni hram u Hrvatskoj i središte osečkoponjske i baranjske eparhije. To je jednobrodna građevina razmerno velikih dimenzija koja poseduje i deo vrednog baroknog i postbaroknog unutrašnjeg inventara. U toku Drugog svetskog rata, daljske ustaše i lokalno hrvatsko stanovništvo pokušavali su da poruše ovaj hram, ali su ga samo znatnije oštetili, te je on obnovnjen nakon ratnih zbivanja, a poslednja velika obnova bila je 1989. Patrijaršijski dvor sagrađen je 1828. godine. To je prizemna klasicistička građevina građena u ključ. Segmentno izdvojen rizalit bez prozora završava trougonim zabatom, a drveni ulazni portik zamašnih dimenzija izrezbaren je u karakterističnoj ornametici svoga doba.
Ustaški zločini u Drugom svetskom ratu
Iz Osijeka i okolnih sela Dalja i Bjelog Brda nasilno su preseljene 93 starosedelačke porodice, koje su prvo oterane u Bosnu a zatim prebačene u Srbiju. U njihove kuće naseljeni su Hrvati iz Dalmacije.
Saborna crkva svetog Dimitrija izgrađena je 1715. godine na ranijem crkvištu, na kome je, po dolasku Srba, sagrađena privremena drvena bogomolja, a katolička crkva svetog Josipa 1912. godine. Pravoslavni saborni hram ustaše su devastirale u toku Drugog svetskog rata, i on je više puta obnavljan, a katolička crkva delimično je razorena tokom rata u Hrvatskoj i obnovljena je 2004. godine.
U Dalju se nalazi pravoslavni Patrijaršijski dvor – letnje boravište srpskog patrijarha, izgrađen sredinom 18. veka s pripadajućom parkovnom celinom iz sredine 19. veka. Danas je to dvor Episkopa osječkopoljskog i baranjskog.
