SRBI U HABSBURŠKOJ MONARHIJI

1. UVODNE NAPOMENE

1. 1.1.Srbi pod turskom vlašću – na putu ka asimilaciji

Od svog prelaska na Balkan, tačnije od Maričke bitke 1371. turska vojska je stalno napredovala tako da je do kraja XV veka okupirala jednu polovinu tzv. “Dunavske linije” – od njegove delte do Beograda i duž Save do Vrbasa i preko Cetine do Jadranskog mora.Snaga turske vojske bila je proizvod spleta okolnosti i objektivnih faktora od kojih se u prvom redu uzimaju slabost i nesloga balkanskih naroda, a potom i organizacija, taktika i strategija same turske vojske.

Zapravo, Turci u početku ni ne nastupaju kao osvajači balkanskih srednjovekovnih država, nego kao plaćenici vizantijskih vladara u njihovim nastojanjima da povrate ugled i veličinu Istočnog rimskog carstva. Turcima je tek nakon stupanja na Balkan postalo jasno šta sve mogu postići u situaciji koju su zatekli na jugoistoku Evrope. Dinastičke borbe, sukobi i građanski ratovi unutar odumirućih carevina (ne samo Vizantije, nego i Bugarske i Srbije) otvorili su im put nepredviđenih mogućnosti prodora u samo središte Evrope. Na tom putu Turska nikada nije naišla na bilo koji oblik združenih snaga balkanskih naroda – naprotiv, gotovo redovno su se pojavljivali kao arbitri ili pomagači jedne strane u sukobu, istovremeno računajući na pasivnost i izdajstvo druge strane.

Kod balkanskih država (posebno Srbije) od druge polovine XIV veka počinje period razbijanja centralne vlasti i jasna težnja feudalne vlastele za izdvajanjem posebnih oblasti. Feudalna vlastela smatrala je svojim prirodnim pravom da svoj ugled i svoje posede jača na sve moguće načine. Iako nema dinastičkih prevrata (kao što je to slučaj u Vizantiji), ona vrlo vešto koristila smene vladara kako bi ojačala svoj utica. U doba slabih vladara, ili vladara kojima je trebala njihova pomoć, to jačanje se neretko izvodilo i na račun same države. Isto tako, Srbija nije imala dugu državnu tradiciju koju bi karakterisao trajniji državotvorni kontinuitet. Za nešto više od dva veka svoga de iure postojanja (1212-1459) ona se stalno nalazila u nekom previranju, tražeći nove okvire i nove oblike svoje egzistencije. I na vrhuncu svoje moći, za vreme vladavine Stefana Dušana (1331-1355) – širenje državnih granica nije sa sobom nosilo i stvarno jačanje državne organizacije. Naprotiv, vrlo često se proširivanje moglo okarakterisati kao “navlačenje omče oko sopstve glave”, jer se na pokoreno stanovništvo nije moglo računati – ono ne samo da nije bilo odano, nego nije ni izvršavalo svoje obaveze prema novoj vlasti. Za razliku od njih samo je srpski narod dobijao nove i veće namete.

Nasuprot tome stajala je turska azijatska koncepcija volje, snage i sloge, gde je sve lično moralo biti bezuslovno podređeno opštem interesu. I dok balkanski narodi gube osećaj jedinstva i državotvornosti; Turci kao vojnička kasta, smatraju državnu celovitost kao jedini prirodni oblik organizovanja militarizovanog društva. Sultan je apsolutni gospodar i njegova volja odlučuje o svemu. Verski monoteizam našao je svog prirodnog saveznika u apsolutnoj monarhiji. Alah je preneo vlast na zemlji na sultana, koji od Selima I (1512-1520) uzima i titulu kalifa – kao vrhovnog duhovnog poglavara. Osvajajući tuđe zemlje Turci dobijaju nov podanički elemenat, koji u novonastalim okolnostima želi da radi za njih, jer oni dobro znaju da “raju” teško pritiska ceo sistem feudalnih sizerensko-vazalskih obaveza uvećanih za obaveze prema crkvi.^[1] Obećavajući seljacima oslobođenje od nameta, oni uspevaju da pridobiju najšire društvene slojeve koji prirodno reaguju u potrazi za boljim uslovima života.^[2]

U turskoj državi muslimansko stanovništvo je bilo privilegovano zbog pripadnosti vladajućoj veri, ali ni nemuslimani nisu bili proganjani. Naprotiv, svi sultani su priznavali samoupravu Svete Gore i nisu dirali tamošnje manastire. Nakon 1453. zadržana je i Vaseljenska patrijaršija u Carigradu, dok je sam sultan Mehmed II (1451-1481) lično dao investituru patrijarhu Genadiju II, pozivajući se pri tome na Sveto trojstvo i obećavajući punu zaštitu hrišćanske vere.

Slično je bilo i sa Srpskom pravoslavnom crkvom – posle pada Smedereva (1459), Turci su priznali patrijarha Arsenija II (1457-1463), a samoj patrijaršiji odredili danak. Međutim, već nakon njegove smrti, Pećka patrijaršija se postepeno ukida i pripaja Ohridskoj arhiepiskopiji. Iako je bilo sporadičnih buna (ustanak smederevskog episkopa Pavla 1528.), Srpska pravoslavna crkva ostala je pod Ohridskom arhiepiskopijom sve do 1557. godine.

Osim toga, Turci s početka svoje vladavine nisu vršili prisilnu islamizaciju. Ostavljali su ljudima da se, s obzirom na prednosti koje daje nova vera – oslobođenje poreskih dažbina, sami opredele. Jedan zapis iz 1509. godine govori o tome kako su mnogi „nemučeni ni od kog“ – odstupili od pravoslavlja i pristali uz islam “gledajući njihovo množenje i velikoslavlje”. U XV i XVI veku tih je prelazaka bilo mnogo. Vlastela i narod naročito u Bosni i Hercegovini i Srbiji, a manjim delom u Grčkoj, Crnoj Gori i Bugarskoj nisu u “preveravanju” videli ništa neobično. Smatrali su to kao potrebu momenta i kao jednu vrstu političkog opredeljenja. Utoliko više što su ih i sami Turci podržavali u tom opredeljenju, ostavljajući im njihove posede i pokazujući prema njima izvesne obzire.

Turci ne samo da se nisu trudili da islamizirano stanovništvo uvedu u “pravu” veru, nego ih puštaju da žive po svojim starim običajima. “Novi” muslimani svetkuju i Đurđevdan i Mitrovdan, dok za Svetog Iliju same hodže kažu da je do podne Ilija, a po podne Alija. Ne menja se ni jezik, samo je rečnik dobio izvestan broj turcizama kao prirodno nasleđe već postojećih kulturnih, privrednih, administrativnih i drugih veza i odnosa. Pismo, kojim se služe preobraćeni muslimani je ćirilica (tzv. “bosančica”), koja je bila u opštoj upotrebi sve do početka jezičkih reformi.^[3]

No, turska tolerancija nije bila dugog veka. Ogromna teritorialna raširenost carevine onemogućavala je nadzor i davala maha ćudima i prohtevima pojedinaca. Duga ratovanja crpila su finansijsku snagu države i izazivala nove namete i terete. U finansiskom popslovanju Turci kao vojnici nisu imali mnogo iskustva i dosta rano su počeli da se muče s prikupljanjem neophodnih novčanih sredstava. Bogate rudnike u osvojenim zemljama nisu znali da održe, iako je Sulejman Veličanstveni (1520-1566) izdavao posebne kanuname sa povlasticama za rudare. Iz glavnih rudarskih mesta u Novom Brdu, Srebrenici, Trepči i Rudniku ubrzo su se povukli strain kapitali – pre svega mletački i dubrovački, a Turci niti su znali niti mogli da ih zamene drugim. Od tada glavni teret finansiranja države počinje podnositi hrišćansko stanovništvo kao glavni radni i proizvođački elemenat u carstvu.

1. 2.Srpska despotovina u Južnoj Ugarskoj

Izgubivši državu i počevši postepeno da se asimiluju, za Srbe postaje jedino ugarski kralj Matija Korvin (1458-1490) nada za nekakav spas i očuvanje nacionalnog identiteta. Ali tu cenu opstanku morali su da plate – ne novcem, nego organizujući “živim bedem” preme Otomanskoj imperiji.

Naime, kralj Matija u nameri da od Ugarske stvori jaku srednjoevropsku državu, želeo je da pored Vlaške i Moldavije i gotovo čitave Hrvatsku, u zemlje krune Svetog Stevana (Ištvana) uključi i Češku i Austriju. U tom cilju on uvodi brojne reforme – pre svrega u vojsci, stvarajući stajaću vojsku (gde niko nije moga biti izuzet od mobilizacije niti od obaveznog služenja vojnog roka). U tim svojim namerama imao je izvesnih uspeha, ali je ratujući na dva frontova zapravo oslabio sopstvenu zemlju. Istrošen u borbama na više frontova on nije mogao da mobiliše dovoljno vojske za odbranu južnih granica, odakle je Ugarskoj pretila najveća opasnost.

U cilju zaštite južnih delova zemlje, počinju se regrutovati prebegli Srbi s druge strane Dunava i Save. Kralj Matija je verovao da će novoformirana “Vojna granica” (buduća Krajina) koja se pružala od Beograda duž Save i preko Vrbasa do Jajca biti dovoljna zaštita za odbranu od Turaka. Istina, za njegova vremena taj bedem nije bio probijen, ali je nakon njegove smrti on vremenom sve više slabio.

Od osamdesetih godina XV veka učestale su borbe na južnim granicama Ugarske u kojima se istakao despot Vuk Branković (Zmaj Ognjeni Vuk, 1465-1485), koji je uspeo da u jesen 1481. razbije vojsku smederevskog zapovednika Skender-bega i da dopre sve do Kruševca. U povratku za Ugarsku, njega je pratilo oko 6.000 srpskih porodica. Bili su to prvi kolektivni prebezi Srba iz svoje postojbine preko Save i Dunava.^[4]

Te preseljene Srbe kralj Matija je nastanio u Banatu, tačnije u okolini Temišvara. Namera mu je bila da nenaseljene južne oblasti naseli srpskim življem i na toj strani osnaži otpor neprijatelju. Pretpostavlja se da se do kraja XV veka u Južnu Ugarsku preselilo blizu 130.000 Srba.

I prvi zakonski akti iz toga perioda koji govore o nasaljavanju i prvim srpskim privilegijama. Naime, da bi što jače motivisao doseljene Srbe za borbu protiv Turaka, Ugarski sabor je 1481. godine doneo jedan zakonski član, kojim se “rasci” oslobađaju od plaćanja desetka katoličkoj crkvi i sveštenstvu.

Kad je Matija ušao u Beč 1. juna 1485. stigla mu je tu vest o smrti despota Vuka. Kralj je cenio vernost i saradnju Srba i odlučio je da njihovu despotovinu produži i dalje. Isto tako, rešio je da produži i “dinastičku” lozu Brankovića kao najuglednije srpske porodice. Izbor je pao na Vukova brata od strica Đorđa, sina slepoga Stevana.

Posle smrti kralja Matije (1490.) u Mađarskoj su zavladale velike unutrašnje krize. Za upražnjeni presto kandidaturu su istakli kraljev vanbračni (prema tadašnjem pravnom tumačenju – nezakoniti) sin Janoš Korvin, zatim češki kralj Vladislav, austrijski nadvojvoda Maksimilijan Habsburški i poljski kraljević Albert. Srpska populacija na čelu sa despotom Đorđem bila je za Matijina sina, i na Rakoško polje, gde se imao vršiti izbor kralja, stigli su 13. jula sa 7.000 konjanika. Međutim, izbor mlađeg Korvina nije prošao. Većina magnata nije mogla da prihvati za vladara čoveka koji je nije bio zakoniti sit. To je brzo shvatio i sam Janoš, pa se nagodio sa izabranim češkim kandidatom kraljem Vladislavom. Kad su videli da su propali na izboru austriski nadvojvoda i poljski kraljević, svaki za svoj račun okrenuše vojsku na Mađare. Despot Đorđe je lojalno pomagao Matijina sina, a kad je ovaj sam odustao od dalje borbe, Đorđe je prišao Habsburzima.

Nakon toga, neočekivano, despot Đorđe se odrekao titule i otišao u manastir (1496). Titulu despota nasledio je njegov mlađi brat Jovan.Međutim, despot Jovan je bio slabog zdravlja, i nakon kratke bolesti umro je decembra 1502. Kako nije imao naslednika, s njim je izumrla muška linija despotske kuće Brankovića. Posle smrti Jovanove kralj Vladislav je ponudio despotsku titulu slavonskom plemiću Ivanišu Berislaviću, 1504. god., koji se pre toga oženio Jovanovom udovicom. Berislavići su bili susedi Brankovića i s njima već u bližim vezama, pošto se i udovica despota Vuka bila udala za jednog njihova člana, Franju. Tako su oni (preuzimajući udovice) po nekom pravu dobili i despotsku titulu. Ivaniš je dobio i posede Brankovića u Sremu. Potpisivao se kao “regni Rascie despotus”.

Položaj srpskoga naroda u Južnoj Ugarskoj na početku XVI veka bio je dosta težak, ali ipak ne onako očajan kao u XV posle pada Smedereva. Ostavši bez sopstvene države, srpski titularni despoti u Južnoj Ugarskoj, ulivali su kod sopstvenog naroda veru i nadu da će se pomoću svojih severnih suseda moći nekako održati i vratiti na svoja ognjišta.

Međutim, posle pada Mađarske (Budim, 1541) ostali su i bez tog oslonca. Postavilo se “večito” pitanje: šta da se radi? Da li se pomiriti sa sudbinom i priznati stvarno stanje, ili nastaviti borbu pod vođstvom neke druge hrišćanske države.

S turskim osvajanjem Ugarske malaksava srpski otpor, tako da narod sve više počinje prilaziti osvajaču, koji ponovo pokazuje razumevanje za njegove prebege i ponovne povratke. Prevladavalo je i uverenja da se može više postići u zajednici s Turcima nego u borbi protiv njih.

Na drugoj strani, srpski nominalni despoti, iako su postojali, ipak više nisu bili “njihovi” ljudi, a drugih osoba koje bi ih s apsolutnim autoritetom okupile oko sebe nije bilo.^[5]

Upravo u ovom period, od druge polovine XVI veka počela se i profanisati ideja koja je Srbe dotle vodila – da napuštaju svoju otadžbinu i sve žrtvuju u borbi za slobodu. U novonastalim okolnostima, od boraca za slobodu oni postaju tuđa najamna vojska – pretvaraju se u ratnike od zanata, koji žive od najamničkih plata.

1. 1.3.Obnova Pećke patrijaršije

Posle smrti Arsenija II (1467) srpska crkva nije imala (birala) novog patriarha, tako da je čitava hijerarhija potpala pod ohridskog arhiepiskopa, koji će više od šest decenija imati jurisdikciju nad srpskom crkvom. Međutim, srpska crkvena lica nisu bila zadovoljna ohridskom vrhovnom upravom, tako da se oko 1528. godine javio se otvoreni otpor protiv nje.

Ovaj “bunt” bio je u direktnoj vezi sa srpskim učešćem na strani Turaka u pohodu na Ugarsku. Kako je turska armada sve više napredovala, tako su i srpske trupe u njenom sastavu bile sve brojnije. To je naročito došlo do izražaja prilikom osvajanja Banata (1551-52), kada su glavninu turske vojske činili Srbi.

U međuvremenu su se i srpske crkvene starešine počele sve osionije ponašati u odnosu na ostale konfesije – naročito prema katolicima, smatrajaći se privilegovanim oni počinju tražiti da im sada katolička crkva plaća desetak. Česti ratovi Turske s Mađarima, Austrijancima i Mlecima u prvoj polovini XVI veka pojačali su negativan stav prema katoličkoj crkvi i omogućili takve postupke pravoslavne crkve. Turske privilegije srpskoj crkvi nižu se jedna za drugom, tako da pravoslavni sveštenici uskoro dobijaju slobodu kretanja po čitavom carstvu, a slobodno prelaze i u Vlašku i u Rusiju, da od tamošnjih crkvenih krugova traže pomoć za svoje crkve.

Kako bi u potpunosti zadovoljio srpski narod, Sulejman Veličanstveni 1557. godine izdaje ferman o obnovi Pećke patrijaršije. Nesumnjivo, da su na ovu sultanovu odluku uticali i njegovi veziri srpskog porekla: Rustem-paša Opuković, Ali-paša Semiz i Mehmed-paša Sokolović. Ovome u prilog ide i činjenica da je za prvog patrijarha postavljen Makarije Sokolović – brat velikog vezira Mehmed-paše.

Crkvena hijerarhija (patrijarh i episkopi) birani su od strane Sv. Sinoda, s tim što ih je sultan potvrđivao svojim beratima. Isto tako je i sama turska država potvrđivala i garantovala srpskoj crkvi redovne godišnje prihode.

Pod jurisdikciju Pećke patrijaršije osim Srbije i “Stare Srbije” (Raške i Kosova), ušle su i severna Makedonija, zapadna Bugarska, Crna Gora, Hercegovina i Dalmacija, Južna Ugarska i Bosna. Na taj način crkva je presudno uticala na objedinjavanje srpkog naroda, jer je u tom vremenu bila jedina nacionalna i državno-pravna institucija. Ona se (možda i sine cure) prihvatila narodnog vođstva, jer druge institucije nije bilo. A vreme je pokazalo da je sveštenstvo bilo pouzdaniji vođa od feudalne vlastele. Iako neobrazovano, bilo je nošeno idejom narodnog jedinstva i barem se trudilo da toj ideji i služi. Otuda se s pravom kaže da je crkva bila jedina politička organizacija kod Srba gotovo puna tri i po veka.

Tek pod vlašću Pećke patrijaršije izvršeno je po prvi put ujedinjavanje srpskog naroda na celom njegovom etničkom prostoru, jer je crkvena jurisdikcija dopirala dokle su dopirale i granice turske države. Nikad do tada nisu se srpske ni državne ni crkvene granice poklapale sa područjima naseljenim srpskom populacijom. Kad su ukinute sve stare feudalne granice našao se srpski narod u jednoj državi i pod jednom – doduše turskom vlašću, koja je (u prvo vreme) dozvolila njegovo jedinoj instituci – crkvi, da vrši vlast nad njime.

Na drugo strani, ovaj moment i razvoj događaja doprineo je jačanju državotvorne ideje. Umesto ranijih težnja ka decentralizaciji koja je bila izraz vlastoljubive vlastele, sad je sve više – po nekom instiktu samoodržanja, jačala ideja narodnog jedinstva. Nacionalni unitarizam i egalitarizam unutar Turske države suzbio je sve oblike separatizma koji su bili karakteristični za feudalnu Srbiju.

1. 1.4.Buđenje nacionalne svesti

Austrija je, prema turskom prodiranju, koje se sve više primicalo njenim starim granicama, spremala posebnu organizaciju odbrane. Preventivno, nadvojvoda Karlo, kome je bila poverena odbrana južnih austriskih oblasti, poče 1579. god. zidati novi utvrđeni grad Karlovac kao stožer buduće vojne granice (Karlovački generalat). Službeni jezik bio je nemački. Uz stalne nemačke vojne postave, službu su vršili i tamošnji „graničari“ ili „krajišnici“ – mahom doseljeni Srbi, koji su bili oslobođeni svih poreza i obaveza, ali su za to u dobi od 16-te do 60-te godine smatrani vojnim obveznicima. Ranije hrvatsko stanovništvo sa domaćim plemstvom povuklo se većim delom na sever. Njihovu zemlju i imanja sada su obrađivali srpski doseljenici.

U međuvremenu je austriski car Rudolf 1592. zaključio mir s Turcima na osam godina. No, na Porti su tajno dali signal da hercegovački Hasan-paša Predojeviću nesmetano nastavi sa prodiranjem prema Hrvatskoj. Ali poraz koji je pri tome doživeo poslužio je kao casus beli da Turska i formalno objavi rat Austriji.

Iste godine (1592) je na papsku stolicu došao Kliment VIII, čovek koji je želeo da okupi hrišćansku Evropu u borbi protiv Turske i povrati uticaj rimske crkve koji je bio poljuljan Luterovom reformacijom. Međutim, njegova nastojanja da okupi evropske narode oko jedne ideje imala su polovičan uspeh. Kako Francuska i Mletačka republika nisu htele u koaliciju sa Austrijom, papska kurija se po prvi put obratila Rusiji za pomoć u rešavanju evropskih pitanja. Odluka da se u borbu protiv Otomanske imperije uvuče i Rusija bila je motivisana eventualnim ustankom pravoslavnih balkanskih naroda – koji bi se sigurno na taj ustanak pre odazvali na poziv Rusije, nego na poziv rimske kurije.

Pretpostavlja se da su ovakva razmišljanja dala povoda Sinan-pašu, glavnom zapovedniku Beogradskog pašaluka, da 27. aprila 1594. uzme mošti Svetog Save iz manastira Mileševa i da ih spali na Vračaru. Misleći da će na ovakav način “ubiti” slobodarski duh u narodu, paša je zapravo probudio nacionalnu svest kod Srba.

Posle ovoga bilo je jasno da ukoliko dođe do ustanka, da će on u srpskim zemljama zahvatiti šire razmere.

Zbog toga je papska kurija aktivno radila na izazivanju ustanka kod hrišćanskih naroda na Balkanu – u prvom redu kod Arnauta, Srba i Crnogoraca, s obzirom da su njih smatrali za najborbenije i najspremnije da se suprotstave turskoj vlasti. Krajem 1596. na ustanak se prvo podiglo albansko pleme Kimarioti, a naredne godine i crnogorsko pleme Bjelopavlići. Međutim, obećana pomoć sa zapada je izostala. Naime, rat između Španije i Francuske oko italijanskih poseda oslabio je u velikoj meri veru u hrišćansku slogu i pobedu, tako da je sam ustanak ubrzo propao.

Međutim, ustalasani duhovi nisu se mogli lako smiriti. Albanska plemena, a posebno Dukađini, nisu ostavljala oružje. Sukobi s Turcima pretvorili su se u neprekidni gerilski rat. Ustanak, koji je 1609. god. izbio u Gornjoj Albaniji, zahvatio je susedna plemena Klimente, Kuče, Pipere i Bjelopavliće, da bi se preneo i na Kosovo. Ali kao i svi raniji ustanci, i ovaj je bio ubrzo ugušen, jer je izostala obećana pomoć sa zapada.

Na drugoj strain, ova “izneverena očekivanja” imala su i svoj raison d’etre. Nesumnjiva je činjenica, da je krajem XVI i početkom XVII veka, pod uticajem hrišćanske zapadnjačke aktivnosti, srpski narod u Turskoj izmenio svoju dotadašnju politiku i iz pasivne rezitencije prešao u aktivnu. Istina, on to još ne činio na čitavom svom etničkom prostoru, ali bitno je, da je to počeo činiti u središtu svog duhovnog i političkog života – na Kosovu.

Turci su bili iznenađeni srpskim držanjem, s obzirom da su oni do tada bili samo oruđe u tuđim planovima – pri čemu su često radili i protiv sopstvenih interesa. Ovaj pokret je za razliku od prethodnih, uneo u dotadašnju srpsku običajnost nove momente. Probuđene slobodarske težnje kod naroda više se nisu mogle “uspavati”. Spaljivanje moštiju Svetog Save stvorilo je dubok jaz između Turaka i srpskog sveštenstva, koji se više nije mogao premostiti.

A neugasivim slobodarskim osećanjima doprinosili su i sve prisutniji socijalni problemi. Istrošena dugim ratovanjima Otomanska imperija je sasvim poremetila svoje finansije, tako da je morala iznalaziti nove izvore finansiranja.

Trgovački neinventivna, sa nerazvijenom infrastrukturom, bez ikakve aktivnosti da poradi nešto na sopstvenoj sposobnosti stvaranja kapitala, Turska administracija je pribegavala dosta primitivnim metodama akumulacije – povećavanju starih i uvođenjem novih poreza, što je još više pojačalo nezadovoljstvo hrišćanskog stanovništva.

Kao najvidnija posledica ove promene u političkom držanju Srba bilo je povećano iseljavanje iz Turske. U prvoj polovini XVII veka dolazi do talasa srpskih izbegliza u severozabadne delove balkanskog poluostrva (Lika, Krbava, Banija) gde austrijske vlasti formiraju Vojnu krajinu, koja ima sedište u dva generalata: karlovačkom (za tzv. Bansku Hrvatsku) i varaždinskom (za Slavoniju). Na početku XVII veka u tadašnjoj Hrvatskoj, u varaždinskom i karlovačkom generalatu, broj srpskog stanovništva iznosio je oko 60.000. Za područje Varaždinskog generalata dopnesena je 1630. godine uredba pod nazivom Statuta Valachorum, kojom je srpskom življu u Krajini dato pravo na unutrašnju autonomiju.^[6]

Prilično srećan završetak Kandijskog rata (1645-1669), kao i otvoreno neprijateljstvo Luja XIV protiv habzburškog dvora, te ustanak Mađara protiv Austrije (1682, kad je vođa ustanika grof Emerik Tekeli ponudio Turcima savez) behu osetno digli duh kod Turaka. Turci su poverovali da je ponovo došao trenutak da okušaju ratnu sreću i osvoje Beč.

U maju 1683. poveo je veliki vezir Kara-Mustafa ogromnu vojsku protiv Austrije, koja je brojala oko 250.000 dobro naoružanih janičara. Skoro bez ikakvog većeg otpora stigla je ta silna armada pod Beč. Austriska prestonica bila bi tom prilikom sigurno zauzeta, da nije poljski kralj Jan Sobjetski na molbu papske kurije priskočio u pomoć. Ujedinjena poljska i nemačka vojska razbila je Turke pod Bečom septembra 1683. tako silno, da su Turci – uz velike žrtve počeli bežati glavom bez obzira. Ali, pokazalo se da to nije bio samo običan poraz.

To je bio poslednji turski zalet prema zapadu i njihov najdalji domet. Od ovoga poraza Turska više nije bila onako čvrsta, kao u doba Mehmeda II, Selima I ili Sulejmana Veličanstvenog. Uzalud je Kara Mustafa dao ubiti tri paše posle poraza, uzalud je i sam na povratku u Beogradu doživeo istu sudbinu – neminovni točak istorije (da sve ima svoj uspon i pad) nije se mogao više zadržati. Od ovoga poraza pod Bečom prestaje svaka dalja turska inicijativa na zapadu. Njena politika počinje se svoditi na odbranu stečenih pozicija i granica, koje će se sve više pomerati ka jugoistoku.

Na drugoj strani, od ove pobede Austrija ima sve veću ulogu u istoriji balkanskih naroda.

Posle turskog sloma pod Bečom, njoj je bio postavljen istoriski zadatak da iskoristi taj poraz i pređe u nezaustavljivu ofanzivu. Iako je car Leopold I bio spreman na mir, živa agitacija papske kurije doprinela je njegovoj odluci da se rat ipak nastavi. U Lincu, 5. marta 1684. obrazovana je nova hrišćanska liga – “Sveta alijansa” (“Sveti Savez”), u koju su ušle pored Austrije i papske kurije, još i Poljska i Mletačka republika.

Međutim, između saveznika nije bilo prave iskrenosti, naročito ne između Austrije i Mletačke republike. Kad je početkom 1684. sklapan savez onda se još nije moglo sa sigurnošću predvideti kakav će biti opšti ishod borbe. Ali kad je ta borba donela uspehe, naročito posle pada Budima, kad su Turci počeli naglo uzmicati, i na jednoj i na drugoj strani javiše se veliki prohtevi. Habzburški car, kao nosilac krune zemalja Svetog Stevana, smatrao je da ima istorijsko pravo na sve zemlje, koje su bilo kada i u bilo kom obliku ulazile u sastav Ugarske. S toga je želeo da dobije ne samo celu Hrvatsku (sa Slavonijom i Dalmacijom) i Bosnu i Hercegovinu, nego gotovo pola Balkanskog poluostrva do Bugraske i Grčke. Prirodno da je morao doći u sukob s mletačkim aspiracijama, koji su tražili šire zaleđe primorja (Lika) i Dalmacije (Hercegovina) do Skadra.

Za to vreme austriska je vojska postigla ogromne uspehe. Gotovo u jednom naletu očistila je od Turaka celu zapadnu i severnu Ugarsku i prešla u Banat i Erdelj. Među samim Turcima nastalo je rasulo. Razdraženi janičari ubiše velikog vezira, dok je sultan Mehmed IV morao da se odrekne prestola. Tokom 1688. Austrijanci su nastavili napredovanja i osvojili Petrovaradin, Slankamen i Beograd. “Prirodna” granica na Dunavu je bila ponovo uspostavljena.

U to vreme se iznenada među srpskim življem pojavio kao austrijski poverenik jedan do tada malo poznati čovek – grof Đorđe Branković.^[7]

Kao brat jednog pravoslavnog vladike Branković je imao veza sa pravoslavnim sveštenstvom ne samo iz Erdelja i u Vlaškoj, nego i sa licima iz unutrašnjosti Turske, koja su preko Vlaške išla za Rusiju. Zahvaljujući tim vezama on je došao u posrednu vezu i sa srpskim patrijarhom Arsenijem III Crnojevićem, koji se u to vreme nalazio u istočnoj Srbiji. Nudeći patrijarhu 150 dukata, Đorđe je uspeo da od crkve obezbedi dokument o genetskom poreklu svoje porodice – da direktno vodi poreklo od despota Vuka Brankovića.

U Beču Branković je iznosio plan, da se kroz saradnju carske vojske i srpskih ustanika uspostavi u Južnoj Ugarskoj “Ilirska država”. Ta država, koju je on zamišljao, trebala je da bude nastavak stare države despota Brankovića, sa Slavonijom i Sremom – od Osijeka do Beograda, kojom bi vladao naravno on. Čovek velike mašte i pun ambicija, Branković je u Beču naobećavao svašta – između ostalog da će austrijska vojska zateći na granici 30.000 srpskih ustanika pod oružjem. Kako je Beograd ipak pao uz neznatne austrijske gubitke, izdata je 20. septembra 1688. u znak priznanja carska povelja Brankoviću – kojom mu Leopold I dodeljuje titulu grofa.

1. 2.SRBI U HABSBURŠKOJ MONARHIJI

1. 2.1.Velika seoba i prve privilegije srpskom narodu u Južnoj Ugarskoj

Ima simbolike u tome da su se upravo na tristotu godišnjicu od Kosovskog boja i de facto gubitka svoje srednjovekovne države, Srbi odlučili na sudbonosni iskorak – da se još jednom otvoreno i kolektivno suprotstave turskoj vojnoj sili. Razloga za to bilo je mnogo, ali ipak, kao glavni povod za ustanak, može se uzeti činjenica, bolje rečeno šansa, koju su videli da u sadejstvu sa austrijskom vojskom (koja se već nalazila u njihovom okruženju) povrate tako davno izgubljenu slobodu. Ali, iznenadna smrt glavnokomandujućeg generala Pikolominija (preminuo 9. novembra 1689. u Prizrenu od kuge) izmenila je dalji tok ratovanja. Ubrzo nakon tog nesrećnog slučaja usledio je katastrofalni poraz austrijske vojske kod Kačanika, koji je dao povod caru Leopoldu I Habsburškom (1640-1705) da se čuvenim Litterae invitatorie obrati balkanskim hrišćanskim narodima u kom ih poziva da se pridruže njegovoj vojsci u ratu protiv Turaka, a on će im za uzvrat lično garantovati zaštitu i dati brojne povlastice.

LEOPOLDUS I, Divina favente Clementia Electus Romanorum Imperator, semper Augustus, ac Germanie, Hungarie, Bohemie, Dalmatie, Croatie, Sclavonie, Bosnie, Servie, Bulgarie etc… Rex, Archi-Dux Austrie, Dux Burgundie, Brabantie, Styrie, Carinthie, Carniolie, Lucemburgi, ac superioris, et inferioris Silesie, Wirtemberge, et Theske, Princeps Suevie, Marchio Sacri Romani Imperii, Burgovie, Moravie, superioris et inferioris Lusatie, Comes Habspurgi, Tyrolis, Ferretis, Kyburgi et Gorotie, Landgravius Alsatie, Dominus Marchie Sclavonice, Portus Naonis et Salinarum etc…

„Svim narodima i zemljama koje od Naše nasledne Kraljevine Ugarske zavise, i svima drugima koji ovo čitali ili slušali budu, a poglavito narodu albanskom… Rat sa Turskom na koji smo narušenjem ugovora nepravedno izazvani, ima za cilj da sve hrišćane iz groznog turskog ropstva izbavi i pređašnje povlastice i prava im vrati…

Zbog toga svi narodi koji po svoj Albaniji, Srbiji, Miziji, Bugarskoj, Silistriji, Iliriji, Makedoniji i Rasciji stanuju,i druge zemlje koje od predrečene Naše kraljevine Ugarske zavise, i sve druge narode koji pod turskim jarmom stenju, blago opominjemo, da pobožnoj i otačaskoj Našoj želji odgovarajući, u ovoj tako povoljnoj prilici – kad su turske snage Našim oružjem satrvene, za svoje spasenje i oslobođenje i zakon hrišćanski, da svi na Našu stranu pređu – protiv Turaka na oružje ustanu i pridruže se Našoj vojsci… na zapovest Naših vojvoda i generala, koji će se uskoro sa dovoljnom i mnogobrojnom vojskom na bojištu pojaviti…

Obećavamo Vama svima predrečenim narodima i zemljama ako se Nama kao kralju Ugarske pravno podčine i ako hoće da iskuse Našu milost i blagonaklonost, da će zadržati poglavito slobodu, povlastice i prava svoje veroispovesti i izbora vojvode i da će biti izuzeti ispod svakog javnog tereta i danka… osim u slučaju ratne nužde, gde ćete za Vaše sopstveno spasenje i odbranu, na način dobrovoljnog danka po mogućstvu davati nužne priloge, da se vojska Naša održi, zemlja brani i ratni tereti snositi mogu. A kada se turski jaram zbaci… svakome ćemo povrati svoja prava i slobodu veroispovesti, povlastice i slobode od tereta… Osim toga obećavamo, poklanjamo i ustupamo svima i pojedinim slobodno prisvajanje dobara, ili pokretnih ili nepokretnih, koja god od Turaka na svojim granicama oduzeli budu.

Radite dakle Boga radi, da povratite veroispovedanje, spasenje, slobodu i bezbednost Vašu i bez straha pređite na Našu stranu, kuće Vaše i rad u polju ne ostavljajte, Vaše drugove pozovite da Vašim stopama pođu, i priliku ovu od Boga i od Nas Vama danu, koja se biše nikad povratiti neće, upotrebite – ako ćete za sebe, ako za sinove Vaše, ili najposle za milo otečastvo i spasenje… svima Vama i pojedince jasno nudeći Našu carsku i kraljevsku milost.

Dato u Našem gradu Beču, 6 dana meseca aprila, godine 1690.“

Istoga dana, kada je urbietorbiobjavljeno „pozivno pismo“, car je uputio i jedno lično pismo srpskom patrijarhu Arseniju III Crnojeviću (1633-1706), u kome mu se zahvaljuje na dosadašnjoj pomoći koju je pružio austrijskoj vojsci.

„Leopold I, po milosti božjoj izabrani rimski car, uvek uzvišeni, itd…

Časni, odani i ljubazni! Više puta Nam je javljeno koliko Vam na srcu leži bezbednost i napredak hrišćanstva, o čemu ste kako sa zadovoljstvom uviđamo, pružili izvrstne dokaze vernom pokojnom generalu Pikolominiju… ne sumnjamo da ćete zbog ugleda koji uživate u narodu iz onih oblasti, osobito u Albanaca i Rascijana, vredno sarađivati da oni ovom zgodom, od Boga datom prilikom, zbace turski jaram pod kojim su dosad gorko stenjali i da pridruživši se našem oružju, potpomognu da se na svaki način suzbije i uništi varvarska otomanska tiranija. Učinićete bez sumnje delo i Bogu vrlo milo i Naše carske i kraljevske milosti posve dostojno – kao što Vam ovu milost blagonaklono nudimo, isto tako nećemo propustiti da je kada se za to ukaže prilika i živim dokazima posvedočimo.

Dato u Našem gradu Beču, 6 dana meseca aprila, godine 1690.“

Dakle, pored zahvalnosti, patrijarh je dobio i carsko priznanje za uticaj koji ima kod albanskog i srpskog naroda, kao i uveravanje da će mu Leopold svoju zahvalnost „i živim dokazima posvedočiti“, što se može podvesti pod „carevu želju da vidi patrijarha“. Ova dva pisma i obećane privilegije i slobode, bile su više nego dovoljan motiv da se od svih balkanskih naroda samo Srbi dignu na oružje i stave u službu austrijskog vladara.

Međutim, kako je obećana vojna pomoć izostala, a žrtva koju su podneli srpski dobrovoljci nije bila dovoljna da zaustavi turske janjičare, primoralo je ostatak austrijske vojske na povlačenje. S obzirom da je Srbima u novonastalim okolnostima bezbednost na genetskom prostoru bila više nego ugrožena, njegovi duhovni predvodnici na čelu s patrijarhom doneli su odluku o napuštanju Kosova. Tako se austrijska vojska nije povlačila sama – nju je na njenom putu za domovinu sada pratio i srpski narod na svom putu ka „obećanoj zemlji“.

Prema podacima samog patrijarha Crnojevića, kolona je brojala oko 37.000 srpskih porodica, što predpostavlja da se tada sa Kosova iselilo skoro pola miliona stanovnika. Došavši sredinom juna u Beograd, Arsenije III je sazvao Sinod kako bi se ponovo definisali uslovi prelaska preko Save i Dunava. Od Beča se u zamolnici još jednom zahtevalo da potvrdi slobodu veroispovesti, sabornost (suverenost) u biranju crkvenih velikodostojnika i njihovu jurisdikciju nad Srbima gde god se nalazili u Ugarskoj i Hrvatskoj, praznovanje po starom kalendaru i oslobođenje crkvenih imanja od obaveza prema državi.

Na odgovor se nije dugo čekalo. Već 21. avgusta usledila je novo pismo Leopolda I, kojim su potvrđeni svi zahtevi izrečeni na Beogradskom saboru:

„ Mi Leopold I…

Časnom, odanom i Nama ljubaznom Arseniju Crnojeviću, Srbalja istočne crkve grčkog obreda arhiepiskopu, episkopima i svima drugima crkvenim i mirskim staležima…

Ne samo iz poniznog pisma koje Nam u ime vas sviju podnese poslani k Nama episkop jenopoljski Isaija Đaković, nego još jasnije iz usmenog njegovog pretstavljanja najmilostivije primismo vašu poniznu zahvalnost, što smo vas iz čeljusti varvarskog turskog tiranstva oteli i pređašnjoj slobodi povratili, kao i večitu obaveznost kojom ispovedate da ste Nam vi i vaši potomci zbog tolikog učinjenog dobra obavezni – istina po dužnosti vašoj, ali na Naše utoliko veće zadovoljstvo, što priznavši Naše pravo… izjavljujete da vam od sada pod senkom Naše zaštite valja živeti i mreti. Smatrajući ne toliko ovo vaše Nama odveć milo svedočanstvo i izjavu, blagonaklono vas primamo sve skupa i pojedine u Našu carsku i kraljevsku zaštitu… Vaše molbe odobravajući, milostivo smo zaključili:

–          da po običaju Srbalja istočne crkve grčkog obreda i po propisu starog kalendara slobodno opstojati možete;

–          davamnikakvicrkveniilisvetovnistaležinikakvedosadečinitinemogu;

–          da slobodno između sebe, sopstvenom vlašću, iz srpskog naroda i jezika postavljate sebi arhiepiskope, koga će crkveni i svetovni staleži između sebe birati;

–          ovaj arhiepiskop neka ima slobodnu vlast raspolagati svima istočnim crkvama grčkog obreda, episkope posvećivati, sveštenike po manastirima, varošima i selima raspoređivati i gde bude nužno crkve sopstvenom vlašću zidati – jednom reči, da bude poglavar nad crkvama grčkog obreda i nad stanovništvom iste veroispovesti;

–          crkvenim staležima, kako arhiepiskopu i episkopima, tako i monasima i svakoga reda sveštenicima grčkog obreda u manstirima i crkvama – neka ostane vlast raspolagati, tako da niko u predrečenim manastirima, crkvama i rezidencijama našim nikakva nasilja činiti ne može – nego od desetka, danka i kvartira da budu oslobođeni; niti da ima iko od svetovne vlasti, osim Nas, koji može nad crkvenim staležom vlast vršiti, nego da arhiepiskop mođe takve od njega zavisne crkvene ljude – ako što skrive, po pravu crkvenom ili kanonskom kazniti.

–          Prilažemo dalje i potvrđujemo da se grčkog obreda crkve, manastiri i sve što k ovima pripada, kao i dobra koja arhiepiskopu i episkopima pripadaju, a koja je Turčin, neprijatelj hrišćanske crkve od vas oduzeo – kada se oslobode, zapovedićemo da se u vaše ruke predaju;

–          Najposle, kad ahiepiskop ili episkopi vaši manastire i crkve budu obilazili ili parohe i parohijane poučavali budu, nećemo dozvoliti da ih iko ometa u tome. (Ova tačka odredila je smisao privilegija ka postojanju tzv. „crkveno-školske“ autonomije Srba u Ugarskoj – prim. B.K.)

–

Na kraju car izražava nadu da će Srbi ovu njegovu „najmilostiviju koncesiju svojim trudom zaslužiti“, kao i da će svoju „vernost i privrženost neprestano čuvati, i da je nikakve bure porušiti neće“.

Srbi su dobili potpunu slobodu u unutrašnjoj samoupravi – u svim duhovnim i svetovnim stvarima, o čijem sprovođenju će se brinuti izabrani arhiepiskop. Ova privilegija bila je upućena isključivo srpskom narodu, a na adresu njihovog patrijarha, i što je još mnogo važnije – po prvi put se Srbi nazivaju svojim pravim imenom i priznaje im se status naroda, koji će živeti na određenoj teritoriji i organizovati svoju vlast.

Posmatrana ovako, avgustovska privilegija Leopolda I imala bi, doduše s anglo-saksonskog pravnog aspekta – konstitutivni karakter, jer se ovaj pravni sistem temelji, između ostalog, i na kraljevim ukazima (statute low). Međutim, Srbi se nisu uselili na britanske kolonije u Severnoj Americi, nego u austrijsku carevinu, čiji se pravni sistem zasniva na rimskom pravu, prema kom je zakon (a ne vladarev ukaz) osnovni izvor prava. Naviknuti na sultanovu apsolutnu vlast („carska se ne poriče“) u okviru Otomanske imperije u kojoj su bezmalo proveli puna tri veka, Srbi nakon prelaska Save i Dunava ne shvataju u dovoljnoj meri svu složenost Habsburške monarhije.

U suštini gledano, bečki dvor je svojim novim građanima morao odrediti pravni položaj i status, jer Srbi nisu prešli u Ugarsku kao begunci („glavom bez ozira“) i nezvani gosti – nego im je svojevrsnu „kolektivnu useljeničku vizu“ dodelio suveren jedne moćne države. Jedini problem u tom trenutku je što Srbi ne vide da im se Leopold I obraća kao ugarski kralj, a ne kao austrijski car i da se oni useljavaju u Mađarsku, a ne u Austriju. Formula na kojoj funkcioniše Leopoldova dualna titula bazira se na sporazumu između vladara i skupštine mađarskih državnih staleža – tako da su a priori sve careve odluke donešene bez saglasnosti Dijete smatrali pravno ništavnim. Pitanje srpskih privilegija ubrzo će se „instrumentalizovati“ i postati jedno od suštinskih problema na relaciji Beč – Pešta. Zato Srbi nisu dobrodošli u novu sredinu gde nailaze na neprijateljski odnos starosedelačkog stanovništva i katoličke crkve. Njihov prelazak u Ugarsku označio je početak duge borbe za očuvanje sopstvenog identiteta – srpskog imena i pravoslavne vere.

Carevo obećanje o slobodnom izboru vojvode, koji će upravljati Srbima u zemljama gde oni budu živeli (stilizovano u povelji „obećavamo, poklanjamo i ustupamo svima i pojedinim slobodno prisvajanje dobara, ili pokretnih ili nepokretnih, koja god od Turaka na svojim granicama oduzeli budu“) ostalo je samo mrtvo slovo na papiru. Naime, osnovni problem srpskih privilegija dobijenih od bečkih vladara ležao je u tome što one nisu imale teritorijalni – nego personalni karakter, a menjale su se i tumačile u skladu sa potrebama i prilikama kroz koje je prolazila Habsburška monarhija. Tako su se i reči o „izboru vojvode“ i „Vojvodini“ počele pravno tumačiti da je car mislio na njihovu postojbinu, odnosno da druge teritorije za konstituisanje svoje države Srbi osim Kosova nemaju. Kasnije će se ispostaviti, da niko nije imao pravo da im obeća da će „u tuđoj Ugarskoj zemlji birati sebi vojvode i imati svoju Vojvodinu“, pa ni sam car lično.

Poslednja privilegija Leopolda I iz marta 1695. godine omugućila je stvaranje crkveno-školske autonomije unutar Ugarske. Njom se austrijski suveren slaže sa formiranjem Karlovačke mitropolije i uspostavljanje crkvene organizacije kakvu je ustrojio patrijarh Arsenije III.

Posle Leopolda I, u kriznim momentima po „crno-žutu“ monarhiju, nove privilegije srpskom narodu darovali su podjednako njegovi naslednici – Josif I (1678-1711), zbog Rakocijevog ustanka i Karlo VI (1685-1740) usled čestih ratova sa Turcima. Uglavnom, kad god je trebalo podneti žrtvu za carevinu, Beč se obraćao srpskoj populaciji za pomoć, nudivši im za uzvrat razne povlastice, a kada bi opasnost nestala – ubrzo bi u zaborav padala tako velikodušno izrečena obećanja.

U poveljama od 27. septembra 1706, odnosno od 10. aprila 1715, državne vlasti pokazuju indicije i da učestvuju u vaspitnom i obrazovnom podizanju srpskog naroda, ali još nisu sasvim sigurne šta je najbolje za njih. Ali, nisu samo zvanični državni organi bili nesigurni da li treba investirati u prosvećivanje Srba, ili ih držati zaostalim na marginama dešavanja. Kočnicu sopstvenog kulturnog napretka u Habsburškoj monarhiji držali su i Srbi sami sebi – svojim neinventivnim odnosom prema sopstvenoj budućnosti, prepuštajući da o svemu odlučuju „čuvari“ njihove autonomije – mitropolit i njegovi episkopi.^[8]

Stupanjem Marije Terezije (1717-1780) na bečki presto, otpočeo je tzv. „rat za austrijsko nasleđe“ (1740-1748). Iako je austrijskoj carici kruna bila obezbeđena dekretom njenog oca Karla VI (dokumentom poznatim pod nazivom „Pragmatička sankcija“), doveden je u pitanje dalji opstanak Habsburške monarhije – posebno u delu odnosa sa Ugarskim saborom. Naime, mađarsko plemstvo je zahtevalo nove ustupke radi zaštite svojih „istorijskih prava“, što je a priori oživelo i stare rasprave o pravnom satusu Srba u Ugarskoj, odnosno da li su Srbi „patrimonium domus Austriacae“ili „provinciale et politicum Hungariae“.

U svom prvom obraćanju mitropolitu Arseniju Jovanoviću i „plemenu ilirskom i narodu rascijanskom“ carica „nalaže i zapoveda“ celokupnom državnom aparatu i svim sudovima – kako crkvenim, tako i svetovnim – „neka dozvole da spomenuti patrijarh i predrečeni narod na miru i bez ikakve neprilike, smetnje i uznemiravanja koriste, uživaju i raduju se, svim skupa i svakoj ponaosob privilegijama, preimućstvima, slobodama, ovlašćenjima, milostima i dopuštenjima, koja im je svojim kraljevskim otvorenim pismom u celini i pojedinostima njegovog sadržaja premilostivo dodelio Naš preuzvišeni gospodina deda, a potvrdili ih naš preljubazni gospodin stric i preslavni roditelj. Neka ih takođe štite od svih onih koji bi ih napadali uznemiravali i nanosili im štetu… sve donde dok ovaj narod ili pleme rascijansko bude istrajavalo u neumanjenoj vernosti i odanosti Nama i Našem uzvišenom austrijskom domu… Dato u Našem gradu Beču, dana 24. meseca aprila, godine 1743.“

Činjenica da su privilegije davane na principu personalnog prava – srpskoj narodnoj i verskoj zajednici, a ne na principu partikularnog prava, omogućavala je da se njima manipuliše u pravcu postepenog sužavanja, da bi početkom HH veka i de iure bile ukinute. Samo nekoliko godina kasnije, u periodu između 1745. i 1750. godine, dolazi do razvojačenja Osiječkog generalata, kojim je ukinuta Posavska i Podunavska vojna granica, a ubrzo zatim i Segedinskog generalata, kojim je ukinuta Potiska i Pomoriška vojna granica. Zapravo, reforme unutar pojasa „Vojne krajine“ nisu imale strateški karakter, nego im je cilj bio promena pravnog režima i privilegija koje su uživali krajišnici.

1. 2.2.Srpska crkveno-školska autonomija u JužnojUgarskoj

Terezijanske reforme otpočete sa reorganizacijom Vojne granice, doživele su svoju punu opravdanost na uređenju škola u carevini i naslednim zemljama krune Svetog Stefana. Dolazi do potpunog laiciziranja školskog sistema u nameri „da se od svakog podanika, bez obzira na versku i nacionalnu pripadnost, stvori aktivni – produktivni subjekt, sposoban da se uključi u državnu privredu i odbranu zemlje“, odnosno da se obezbedi pomoćni administrativni kadar za potrebe odgovarajuđih nacionalnih sredina.[9] Inicijativu za otvaranjem novih škola i unifikaciju nastavnih programa, od crkve postepeno preuzima država, što će u budućnosti dovesti do otvorenih sukoba između ove dve institucije.

A na to se nije dugo čekalo. Na udaru reformi prvo se našao Banat, s obzirom na namere dvora da ga pretvori u zemlju sa većinskim nemačkim – katoličkim stanovništvom. Pokušaji temišvarskog i vršačkog vladike Vićentija Jovanovića Vidaka i Jovana Georgijevića da jurisdikciju nad pravoslavnim crkvama u Banatu zadrže u svojim rukama nisu uspeli. Crkva je u „svojim“ školama videla sredstvo za očuvanje pravoslavlja od svih inovernih infiltracija i garanta za najispravnije moralno vaspitanje srpske mladeži. Za razliku od nje, država kroz unifikaciju školskog sistema vidi mogućnost unošenja utilitarističkog elementa u cilju jačanja privrede i odbrane zemlje. Mešanje državnih organa u poslove „narodnog prosvećivanja“ poprimili su takve razmere (često i uz primenu sile), da su crkvene starešine bile primorane da odustanu od svakog oblika dalje borbe.

Reforma školstva bila je u nadležnosti Ilirske dvorske deputacije, koja je osnovana 1747. godine u cilju rešavanja „srpskih poslova“. Deputacija, koja će kasnije prerasti u kancelariju, do kraja XVIII veka izdala je nekoliko dokumenata kojima su narodno-crkvena prava „šizmatičke nacije“ postepeno sužavana. Jedan od prvih akatatevrstebio je tzv. „Regulament“ ili Zakon o uređenju srpske pravoslavne crkve iz 1770, u okviru kog je dato Uputstvo za poboljšanje osnovnih pravoslavnih škola (Regulae directive).Nakon toga izdata je 1774. Opšta školska uredba (Allgemeine Schulordnung), a dve godine kasnije i Školski ustav (Schulsystem), na osnovu kog je donet Zakon za škole Ugarske i pridruženih joj zemalja od 22. avgusta 1777. Ovim pravnim aktom su sva narodna učilišta stavljena pod državni nadzor, a teritorija Kraljevine podeljena je na devet školskih distrikta. Terezijanske reforme završavaju se izdavanjem tzv. „Deklaratorija“ (Rescriptum Declaratorium Illyricae Nationis) od 16. jula 1779. kojim je otpočela sekularizacija svih najbitnijih narodno-crkvenih prava i institucija koje su do tada bile u nadležnosti Karlovačke mitropolije.

„Marija Terezija, po milosti božjoj rimska carica, ugarska i češka kraljica…

Mi ćemo naš srpski narod dokle god ostane u vernosti i u dužnoj pokornosti prema Nama najmilostivije štititi, držati u uživanju privilegija, što su od Nas i od Naših predaka najmilostivije podeljene i potvrđene…

Kao što će pravoslavni srpski narod u Karlovačkoj, Banskoj, Varaždinskoj, Slavonskoj i u Banatskoj Vojnoj granici u delima koja se tiču vere, savesti, zakona i uopšte duše, zavisiti od svoga mitropolita i od svojih vladika, tako će isto srpski narod, skupa sa svojim sveštenstvom u Vojnoj granici zavisiti najpre od Naše u svakoj Granici postavljene Generalkomande, a onda od Našeg Dvorskog ratnog saveta. Bilo kakva upućena neposredno Nama – mimo spomenute vlasti neće se uvažiti.

Arhiepiskop i mitropolit za svoga života samo je u crkvenim delima vrhovni starešina, ali nikako nije u građanskim poslovima glava srpskog naroda. Mitropolita neka bira narod, ali ostaje Našoj carskoj i kraljevskoj vlasti da taj izbor potvrđujemo, da ga na Narodnom saboru proglašujemo i da predajemo dostojanstvo i vlast preko našeg poverenika – kada nam se mitropolit prethodno zakune, po svojoj dužnosti, na vernost, odanost i pokornost…

Kako bi lakše bilo i srpskom sveštenstvu i narodu nabavljati potrebne knjige, dali smo stoga podići posebnu štampariju za srpski i ostale istočne jezike…

Kao do sada, tako i u buduće, bez Naše prethodne dozvole nije slobodno pravoslavnim držati opšti ili partikularni Sabor. I kada se zamoli dopuštenje za držanje Sabora, treba ujedno Nama naznačiti za to potrebne troškove. Isto tako, nije slobodno ni od strane mitropolita, a niti od bilo kog od strane pravoslavnih, odašiljati izaslanstva ili deputacije k Našem dvoru, dok se pre ne imenuju osobe, dok se ne prijavi zbog čega deputacija hoće da dođe, dok se ne iskaže odakle će se za to namaći trošak bez opterećivanja vojništva i poreskih obveznika i dok se za to ne dobije Naša najmilostivnija dozvola, pa i onda zabranjuje se najozbiljnije i mitropolitu i vladikama, i svima pravoslavnima sabiranje priloga bilo kakvim vidom…

Držanje starog kalendara, koga su pravoslavni do godine 1779. držali, najmilostivnije potvrđujemo i nadalje. Ali u onim mestima gde pravoslavni pomešano stanuju s rimokatolicima, moraju pravoslavni osim nedelje – koja se ionako s obe strane zajednički svetkuje, veće rimokatoličke praznike, a poimence Božić i Uskrs – skupa s rimokatolicima svetkovati, ili da ne bi bilo sablazni, moraju svoje dućane i radionice bar zatvorene držati celoga dana i ne raditi nikakvih rabotnih poslova. Ostale rimokatoličke praznike ne moraju pravoslavni svetkovati, ali su dužni od 8 do 10 časova do podne, kada se služi rimokatolička misa, sve dućane i radionice pozatvarati i ne raditi ni zanatlijskog posla kod koga se lupa, niti drugoga koga kojim bi se moglo dati do povodajavnoj smetnji.

Pravoslavni smeju samo one praznike svetkovati koji su sinodalno potvrđeni 1774. godine i koji su naznačeni u prilogu pod slovom E (tzv. „crvena slova“ – prim. B.K.). Na sve ostale praznike što su razrešeni od ovoga i od pređašnjega Sinoda, treba da svaki ide sa svojim poslom i da te dane ne svetkuje.

Osim toga, ipak dopuštamo da pravoslavni – što u kakvoj teškoj nevolji osobite svetitelje izabraše za zaštitnike i zavetovaše se da će ih svetkovati, džda taj zavet prenesu i na svoje potomstvo. Takve zavetne praznike (tzv. „krsne slave“ – prim. B.K.) mogu oni po starodavnom običaju po ceo dan svetkovati, kako pojedine porodice, tako i cele mesne opštine. Ali u buduće nije slobodno nijednoj opštini ni pojedincu nove zavetne praznike uzimati, dok za to ne dobiju dozvolu, potvrdu i blagoslov od mitropolita, koji to ima Nama javiti preko dotične dvorske kancelarije…“

Za vreme desetogodišnje vladavine cara Josifa II (1741-1790), koje je u istoriografiji označeno „epohom prosvećenog apsolutizma“, sprovedene su brojne antifeudalne i prosvetiteljske reforme. Najpoznatije su svakako „Patent o toleranciji“ iz 1781, kojim školovanje postaje dostupno svima, a garantujući slobodu veroispovesti omogućuje da i nekatolici dobiju pravo pristupa u sve državne i javne službe i akt poznat pod nazivom „Konzistorijalna sistema“ iz 1782. godine, kojom je uređen rad crkvenih sudova.

Odnosi između Beča i Pešte još se više pogoršavaju nakon smrti cara Josifa II. Naime, mađarska strana optužila je naslednika prestola Leopolda II (1747-1792) da „neustavno“ vlada i da može postati ugarskim kraljem samo ako prihvati uslove mađarskih staleža. Suočen sa pretnjom raspada države, car je potegao „srpsku kartu“ koja se već pokazala kao dobar adut u rukama Beča. Na zahtev mitropolita Mojseja Putnika on – bez dopuštenja Ugarske dijete, odobrava sazivanje crkveno-narodnog sabora u Temišvaru (ne u Karlovcima, koji pripadaju užem području Kraljevine), što izaziva reakcije mađarskih političkih krugova. Otuda kardinal Jožef Baćanji upozorava mitropolita Putnika da ne čini pogrešne korake, jer su „Srbi u Ugarskoj još tuđinci i da njihovo pravo nije zasnovano na zakonu – nego na privilegijama“.

Ono što je u određenom smislu činilo svojevrsnu „kohezionu“ snagu carevine, jeste strah od ujedinjenja i secesije brojnih naroda koji su živeli na prostoru Dvojne monarhije. Otuda Beč u vođenju unutrašnje politike često primenjuje recept sličan rimskomdevide et impera – održavati „ravnotežu nezadovoljstva“ i nikad se ne poistovetiti sa jednom nacijom, nego naprotiv – stalno ih podsticati na rivalitet i suparništvo. Jer samo tako se moglo upravljati državom koja se sastojala od osam nacija, pet vera, preko trideset nacionalnih manjina, devet službenih jezika, sedamnaest krunskih zemalja i deset staleških zakonodavnih skupština.

S obzirom da je već sto godina prošlo od dolaska Srba u Ugarsku, a da se još uvek postavljalo pitanje – da li Srbima u Ugarskoj treba dati zakoniti položaj kao narodu, ili ih ostaviti pod carskom zaštitom (u nesigurnom privilegovanom položaju) – smatralo se da će konkretne predloge na ovo suštinsko pitanje dati Sabor. Međutim, pre nego što će skup u Temišvaru početi sa radom, iznenada je preminuo motropolit Putnik, tako da po svom dnevnom redu Sabor nije bio samo rasparvni, nego i izborni.

Beč je oduvek pazio da na mitropolitskoj stolici u Karlovcima sedi njemu odan čovek, tako da je od tri kandidata podršku Leopolda II dobio episkop Stefan Stratimirović. Ali ono glavno zbog čega je Sabor bio sazvan, nije se dogodilo. Srbi ne samo da nisu postigli jedinstven stav po pitanju svog pravnog statusa, nego nisu postigli ni kompromisno rešenje. Prevladava mišljenje da je manjina izglasala i uputila caru zahtev za stvaranjem sopstvene teritorije unutar Ugarske i osnivanjem zasebne pridvorne kancelarije, dok je većina na čelu sa Savom Tekelijom (koji je tada bio jedini Srbin doktor pravnih nauka) bila protiv stvaranja „države u državi“. Upućivanje pismenog zahteva caru za stvaranjem zasebne pokrajine predstavljalo je zapravo meru pritiska Beča na Ugarski sabor, a ne stvarnu nameru da se Srbima izađe u susret. Otuda je Tekelija smatrao da su prava koja daju ugarski zakoni mnogo sigurnija od carskih privilegija koje se stalno mogu menjati u skladu sa carevim, a ne narodnim interesima. Zbog toga je izneo mišljenje da se prava iz privilegija mogu „inartikulisati u ugarske zakone – pod uslovom da im ne prtivreče“, odnosno da Srbi trebaju pružati otpor „inkorporaciji“ u mađarsku državu, ali ne i „inartikulaciju prava iz privilegija u ugarski pravni sistem“. Osim toga Tekelija je prvi dao pravno tumačenje Leopoldovih privilegija i smisao „vojvode i Vojvodine“, smatrajući da se ove kategorije odnose na teritorije na kojima su Srbi živeli pre Velike seobe i pod uslovom da se taj prostor integriše u Ugarsku kraljevinu.

I, kao što se moglo i očekivati, još u toku trajanja Sabora car je uspeo da se nagodio sa Mađarima, tako da su srpske privilegije samo provizornoegzistiralekao pravno-politički akti. Kako je istovremeno sa radom otpočela i ugarska Dijeta, jedna od prvih zakonskih odluka (član XVI) usvojena na Dijarijumu odnosila se na obavezno uvođenje mađarskog jezika u školstvo i administraciju kao „jezika otadžbine“, što je a priori značilo da učiteljski i činovnički posao ne može obavljati osoba koja ne zna mađarski, kao i da je učenje mađarskog jezika u trivijalnim školama obavezno.^[10]

Isto tako je već naredne (1791) godine Ugarski sabor usvojio i XXVII zakonski član kojim je omogućeno da i Srbi dobiju građanska prava – koja uživaju i drugi stanovnici Kraljevine, ali uz prethodno ukidanje zakona koji su bili kontradiktorni sa osnovnim načelima ustrojstva zemlje (iako se pomenuti zakonski član odnosio na Srbe, nije uvažio njihovo pravo ime, nego ih je tretirao kao „nesjedinjene stanovnike grčkog obreda“ – prim. B.K.). S obzirom da su srpske privilegije uglavnom bile u suprotnosti sa principima mađarskog državnog poretka, to je značilo da su morale biti ukinute ili u najboljem slučaju drastično smanjene. Ovim zakonskim članom su srpske privilegije svedene na povlastice koje se odnose isključivo na slobodu veroispovesti, školovanje na maternjem jeziku i postojanje crkvenih fondova, s tim što je svetovni vladar (austrijski car) uzeo pravo potvrde izbora mitropolita i episkopa, davanje dozvola za održavanje sabora i imenovanje kraljevskih komesara na njima.

Međutim, Temišvarski sabor, iako nije odigrao očekivanu ulogu u vođenju nacionalne politike, označio jeprekretnicu u vođenju školske i obrazovne politike Srba u austrijskoj carevini.

1. 2.3.Borba za autonomiju i prve školske ustanove

Jedna od odluka Temišvarskog sabora, koja se bez sumnje može smatrati sudbonosnom, bila je da se u Karlovcima osnuje „Seminarijum“ koji bi predstavljao prvu ozbiljniju srpsku obrazovnu ustanovu sa nastavom po državnom planu i programu. Još tokom saborovanja prikupljena su znatna novčana sredstva od pojedinih učesnika, a donacija Dimitrija Anastasijevića Sabova novoizabranom mitropolitu Stratimiroviću omogućila je osnivanje Karlovačke gimnazije, koja je počela sa radom 1. novembra 1792. godine. Gimnazija je po ugledu na ostale takve škole u zemlji imala šest razreda, a nastava se izvodila na latinskom jeziku.

Saborske odluke o školovanju i obrazovanju srpskog stanovništva u Monarhiji podržao je i sam car Leopold II, koji je u dekretu od 23. aprila 1791. dao nalog da se u svim opštinama (parohijama) sa većinskim pravoslavnim življem osnuju trivijalne škole sa nastavom na maternjem jeziku i ćirilskim pismom. U naredbi se još navodi da ukoliko u sedištu parohija ne postoje stručni učitelji („preparande“), da njihovu ulogu preuzmu „za vrlo umerenu platu“ crkvena lica.

Jedan od prvih školskih nadzornika koji je reagovao na ovu carsku direktivu, bio je Avram Mrazović (1756-1826), koji je već imao višegodišnje iskustvo u institucionalnom organizovanju srpskih obrazovnih ustanova.Čovek – vizionar, Mrazović je još 1778. godine osnovao u Somboru prvu školu na kojoj su pored redovne nastave izvođeni i kursevi za učitelje – tzv. „Normu“, čiji je nastavni plan i program bio usklađen sa upravo izvršenom prosvetnom reformom u Monarhiji. Naime, koncept terezijanskih sveukupnih društvenih promena odnosio se i na reorganizovanje obrazovnog sistema.Reforma je predviđalaosnivanje jedinstvenog školskog sistema baziranog na tzv. „Normalnim učilištima“, sa jedinstvenim planovima i programima. „Norme“ su imale sedišta u distriktualnim inspektoratima duž Vojne granice, kako bi se u njima na povremenim „preparandskim tečajevima“ vršilo doškolovanje budućih učitelja trivijalnih škola. Somborska „Norma“ je trasirala put obarzovanja i modernizacije kulturnog nasleđa Srba u Habsburškoj monarhiji od jezika i književnosti do podizanja nacionalne svesti.

Svešteničko-učiteljske funkcije u obrazovanju srpske populacije u Habsburškoj monarhiji do kraja XVIIIveka još uvek nisu bile izdiferencirane, a takva situacija je prisutna i na početku XIXveka. Jer, ne samo da Srpska pravoslavna crkva ne odustaje od organizovanja sopstvenih škola, nego ni država još ne uspeva da u potpunosti preuzme ingerencije nad obrazovnim sistemom. Tako u sedištu Karlovačke mitropolije Stratimirović osniva 1794. godine prvu bogoslovsku školu u nameri da obrazuje sveštenički kadar koji bi bio kompetentan da preuzme i uloge učitelja. Prema mišljenju samog mitropolita – osnovni zadatak srpskih škola je da od učenika stvoredobre hrišćane, a to se može postići samo kroz dobro obrazovane sveštenike.Kako bi smanjili uticaj crkve u narodu, godinu dana kasnije Ugarsko namesničko veće donosi uputstvo o načinu osnivanja trivijalnih škola u Kraljevstvu na principu „gde postoji srpska parohija – tu se osniva državna škola“.

Stav Srpske pravoslavne crkve prema trivijalnim školama bio je jasan. U jednom pismu od 20. aprila 1797. upućenom Avramu Mrazoviću, mitropolit Stratimirović kaže: „Cilj seoskih škola sastoji se prvenstveno u tome da decu vaspitavaju da na njihovom maternjem jeziku poštuju boga, a ne da se bave bilo kakvim naukama i naobrazbom koja zahteva poznavanje više jezika. Ja ne želim da negiram da je poznavanje mađarskog jezika korisno deci naše veroispovesti. Ali, smatram da je neumesno da se za njegovo savladavanje koriste takve prinudne mere koje su u suprotnosti sa zdravim razumom i nepravedno i štetno utiču na normalan i krajnji cilj vaspitno-obrazovnog procesa“.^[11]

Ovo „dvovlašće“ u obrazovanju srpskog naroda u Ugarskoj trajaće sve do 1810. godine, kada kancelar austrijske vlade postavlja Uroša Nestorovića (1765-1825) za vrhovnog inspektora svih pravoslavnih škola u Monarhiji. Dovođenjem Nestorovića na ovu funkciju bečki dvor je želeo da „izvrši korenitu reformu srpskih trivijalnih škola, osavremeni ih i usaglasi sa novonastalim stremljenjima austrijskog društva“.

Kao svojevrstan odgovor na odluku bečkog dvora možemo dovesti u vezu nameru mitropolita Stratimirovića i episkopa Gedeona Petrovića i Jovana Jovanovića da osnuju Srpsku gimnaziju u Novom Sadu. Donacijom Save Vukovića u iznosu od 20.000 forinti udareni su temelji buduće zgrade u dvorištu saborne crkve, koja je otpočela sa radom 1. oktobra 1811. godine.

U međuvremenu je i Uroš Nestorović izvršio pregled škola u bačkom, sremsko-slavonskom, banatskom i budimskom distriktu, a izveštaj koji je napisao lično caru Francu I (1768-1835) bio je više nego poražavajući. Opšta konstatacija o stanju srpskih pravoslavnih škola u Ugarskoj glasi:

„Pravoslavne škole u Monarhiji nalaze se u tako jadnom i žalosnom stanju da će se, ukoliko se ne preduzmu hitne mere radi njihove reorganizacije, u najkraćem vremenu ugasiti i čitav stari školski sistem potpuno raspasti“. U izveštaju se dalje taksativno navode razlozi za ovakvo stanje u školstvu, a oni se prevashodno odnose na nestručni nastavni kadar,nepostojanje stručnih učiteljskih škola za njihovo obrazovanje,nemaran odnos organa lokalne vlasti prema školama,nezainteresovanost distriktualnih direktora i nanadasve lošumaterijalnu situaciju. „Jedini izuzetak“ – ističe Nestorović, „jeste direktor bačkog distrikta Avram Mrazović, koji je preparandskim tečajevima snabdevao taj regio koliko-toliko sposobnim nastavnim kadrom“. Sve u svemu, vrhovni inspektor je došao do zaključka da je propadanje škola rezultat lošeg rukovanja njima, indirektno otužujući za takvo stanje Srpsku pravoslavnu crkvu – „za propadanje škola kriva je odbojnost sveštenstva prema bilo kakvoj vrsti obrazovanja“. Nasuprot tome, navodi se da „postoje sredine gde srpski narod sam traži od najviših organa vlasti dozvolu da može pristupiti prikupljanju novčanih sredstava za izgradnju i opremanje novih škola, a priča o tobožnjoj narodnoj odbojnosti da prihvati obrazovanje je najobičnija laž“.

Ovakva ocena imala je za cilj potpunu eliminaciju uticaja crkvene hijerarhije iz obrazovanja i školskog sistema uopšte. Prema Nestoroviću, osnovni zadatak obrazovanja je da od učenika stvori poštene i razumne ljude, odane i vladaru i otadžbini građane, pa tek na kraju istinske hrišćane. Nasuprot njegovim stavovima, mitropolit Stratimirović je smatrao da je „pravoslavna crkva isključivi čuvar nacionalnih tradicija, jedini nosilac idejnog, političkog i organizacionog jedinstva srpskog naroda u tuđini“, te nije dozvoljavao da se niko meša u tu njenu „svetu ulogu“.

Nestorović je u svom Dnevniku (Journal der Schulenbereisung vom Jahre 1810)zapisao da „principi koje zagovara Srpska pravoslavna crkva i mitropolit Stratimirović, nisu u skladu sa sadašnjim potrebama nacije i prilikama u kojim živimo“. A kako je crkva svu pažnju posvetila podizanju bogoslovija, tako se i Nestorović najviše angažuje na osnivanju preparandija, jer smatra da samo školovani učitelji mogu realizovati planove reforme obrazovanja. Upismu upućenom 5. februara 1811. Ugarskoj dvorskoj kancelariji on predlaže osnivanje tri preparandije: jednu u Sentandreji za Srbe, drugu u Aradu za Rumune i treću u Pešti za Grke. Predlog je bio prihvaćen i od samoga cara Franca I, koji je naredio vrhovnom školskom inspektoru da ga o svemu detaljno informiše.

Nakon usaglašavanja nastavnog plana i programa sa direktorom bečkog konvikta, kao i diskrepancije sa mitropolitom Stratimirovićem oko bogoslovskih predmeta, carskim dekretom od 22. maja 1812. godine odobren je Nestorovićev plan i program – nastavni predmeti i udžbenici za pravoslavne preparandije. Tako je 3/15. novembra svečano otvorena i počela sa radom Srpska učiteljska škola u Sentandreji – „Preparandija“.

Svoje negodovanje prva je ispoljila Karlovačka mitropolija usled gubitka svakog svetonazora nad radom ove škole, pa čak i u pitanju nastave katihetike (da li treba biblijsku istoriju i tumačenje Svetog pisma učiti zajedno i dr.). Ubrzo su krenule direktne optužbe Srpske pravoslavne crkve sa ciljem da diskredituju rad Preparandije, tako da je nastavničko veće bilo primorano da se za zaštitu obrati distriktualnom direktoru Georgiju Petroviću. No, kako je ovaj pokazao svu nezainteresovanost da suzbije napade i laži crkvene hijerarhije, kolektiv preparandije ga je optužio za „neprincipijelnu koalicuju“ sa crkvom.

U novonastalim okolnostima, a pod uticajem javnog mnjenja, Nestorović je počeo da razmišlja o preseljenju Preparandije u neko drugo mesto („u donjim krajevima“), gde bi dobio slične uslove za rad koje je svojevremeno dobio u Sentandreji.

Kako mu je somborski municipal prvi ponudio besplatno školsku zgradu, kao i da će o svom trošku izdržavati Preparandiju, Nestorović je 21. februara 1816. uputio zahtev Ugarskom namesničkom veću o preseljenju učiteljske škole iz Sentandreje za Sombor. Tako je na osnovu carskog dekreta od 17. maja i intimata Namesničkog veća od 11. juna 1816. odlučeno o preseljenju srpske Preparandije u skladu sa Nestorovićevim zahtevom.

Međutim, konfrontacije na liniji Karlovačka mitropolija – Ugarsko namesničko veće, po pitanju suprematije nad pravoslavnim trivijalnim školama nisu prestajale. Kako ni jedna strana u sukobu nije želela da popusti, usledile su brojne optužbe i zabrane. U parohijalne škole više se nisu mogli primati kandidati koji prethodno nisu završili preparandiju, jer „sveštenici ne mogu držati nastavu iz onih predmeta koje nisu slušali na bogosloviji izuzev čitanja, pisanja i crkvenog pojanja“. Ugarsko namesničko veće je 17. februara 1824. donelo odluku da se klerici ili otpuste iz učiteljske službe ili da se upute (ukoliko žele) na doškolovanje u preparandije. S druge strane, Mitropolija je sprovela anketu u 57 parohija na osnovu koje su doneti zaključci da svršeni bogoslovi učiteljsku dužnost obavljaju daleko savesnije i sa više umešnosti nego preparandi, da učenici kod bogoslova postižu bolje rezultate, kao i da učitelji uživaju veoma loš ugled u narodu, tako da su neke opštine izjavile da će se žaliti do cara, ako im neko nametne umesto bogoslova preparande za učitelje.^[12]

1. 2.4.Revolucija 1848 u Austriji i srpski pokret u Južnoj Ugarskoj

Apsolutistički režim kneza Meterniha pretvorio je bio Habsburšku monarhiju u pravu policijsku državu. Ugušivan je sistematski svaki slobodoumniji pokret, dok se o nekim “pravima čoveka i građanina” nije moglo ni pomišljati. Austrijska carevina, sastavljena od raznih naroda (“Nojeva barka nakrcana narodima”), bila je relikt starog političkog feudalnog ambijenta i teško se snalazila u novom vremenu, a njena “evropska uloga” živog bedema pred turskim naletima odavno je već bila zaboravljena. Zapravo, dok se od XV do XVIII veka odvijao svojevrsni integracioni (asimilacioni) proces, kada su se oko Beča okupljali razni mali narodi i države, kako bi pod “austrijskim kišobranom” mogli odoleti turskom naletu, posle prestanka turske opasnosti, počinje da se odvija sasvim suprotan proces. S buđenjem nacionalne svesti, od početka XIX veka, sve se više javljaju težnje, da se ta zajednica napusti i da se brojni narodi svrstaju u okvire sopstvenih nacionalnih država.

Nacionalna aktivnost Mađara, veoma živa i impulsivna u prvoj polovini XIX veka, dobila je postepeno karakter narodne borbe za punom nezavisnošću od Beča. Pucalo je na sve strane. Meternih je to osećao i zbog toga je kao jedino sredstvo za očuvanje monarhije pribegao represiji. Nije se preduzimalo ništa kako bi se artikulisali svi glasovi nezadovoljstva i da se država osloni na onaj deo populacije koji je, istina, tražio izmenu sistema, ali koji do tada još nije izlazio iz okvira državne zajednice.

Kad je u februaru 1848. izbila revolucija u Parizu, koja je srušila monarhiju i dovela do proglasa “Druge republike” u Francuskoj, zaljuljala se iz temelja i trošna austrijska zgrada. Planuše ustanci na sve strane – a gorelo je od Milana do Novog Sada.

Prvi se “bude” Italijani i Nemci, čije nacionalno ujedinjenje se moglo postići samo na štetu Habsburške monarhije.

Analogno ulozi Pijemonta i Pruske u italijanskom i nemačkom ujedinjenju, u Beču su strahovali da bi i jedna slobodna srpska država na Balkanu mogla postati privlačna tačka za njene južnoslovenske podanike.

Pokret za jačanje međusobnih slovenskih veza – nazvan panslavizmom, posmatran je s puno sumnjičenja kao čista politička akcija pod vođstvom Rusije i sa ciljem da u krajnjoj liniji njoj posluži. Kao svojevrstan odgovor na ovakva predviđanja sazvan je Sveslovenski kongres u Pragu na kom se učestvovali između ostalih i P.J. Šafarik, Lj. Štur, F. Pilacki, J. Dvoraček, J. Kolar, M. Ban, Đ. Daničić, V. St. Karadžić, P. Stamatović, O. Miloradov i dr. Ovaj skup pratili su i ulični nemiri. Demonstracije su se ubrzo prenele i na prestonicu Beč, gde dolazi do tzv. pobune “kluba čitalaca”. Meternih je morao podneti ostavku. Ali to nije smirilo uzavrele duhove, naročito ne tamo gde je pokret dobio karakter borbe za ustavne slobode i nacionalno oslobođenje.

Mađarske nacionaliste predvodio je temperamentni besednik Lajoš Košut. Njihov nacionalizam proizilazio je iz populacionog odnosa preme drugim narodima. Naime, na području zemalja krune Svetog Stevana (Ištvana) mađarski narod jeu odnosu prema ostalim narodima predstavljao manjinu, dok su državu i državne poslove zastupali i obavljali isključivo Mađari. U strahu da te privilegije ne izgube, odnosno da ih ne bi morali deliti s nekim drugim narodom (srpskim, hrvatskim, rumunskim ili slovačkim), oni su svim sredstvima nastojali da u Ugarskoj očuvaju mađarski karakter. Svakako das u tim namerama morali doći u sukob s ostalim narodima – u prvom redu sa Srbima i Hrvatima. Postavlja se pitanje zašto?

Naime, Srbi su imali svoje (stare) privilegije na koje su Mađari odavno zlurado gledali, dok su Hrvati isto tako čuvali svoja istoriska prava (sabor, jezik) koja su Mađari s indignacijom odbacivali. Na drugoj strain, Beč je često znao da upotrebi Srbe i Hrvate kao svoje oruđe za obuzdavanje mađarskih zahteva, što je još više doprinosilo stvaranju jaza između nesuđenih konstituenata.

Kada su stigle vesti o neredima u Beču i kada se saznalo šta nameravaju da traže Mađari – digli su svoj glas odmah i Srbi i Hrvati. Zagreb je postao vrlo aktivan i pod vođstvom bana Josipa Jelačića davao Ilirskom pokretu borbeni karakter, pokazivajući istovremeno nepokolebljivu vernost Habsburškoj dinastiji. Njegovi graničari (“krajišnici”) bili su najbolji deo austrijske vojske i u ono vreme mnogo odaniji dvoru nego bilo koji drugi rod. Oni su u tom duhu lojalnosti vaspitavani stolećima, bez obzira da li dužnost graničara obavljao Srbin ili Hrvat.

Srbi su već početkom marta 1848. proterali mesne opštinske vlasti u Zemunu i Pančevu, na čijem su čelu stajali Nemci, obrazujući pri tome narodnu gardu, tako da je izgledalo u prvi mah da pobuna nije uperena protiv Mađara. Nova vlast u Pančevu donosi odluku o istupanju iz Vojne granice, dok pobunjenici u Zemunu nose mađarsku zastavu. Istovremeno u Pešti srpski đaci (predvođeni mladim Svetozarom Miletićem) i predstavnici više desetina opština klicaju mađarskim revolucionarima. Narodni odbor, kome je pretsedavao Isidor Nikolić, doneo je u Budimu 6. marta svoje zaključke (tzv. “Peštanske punktacije”) u kojima je između ostalog stajalo:

„Srbi priznaju mađarsku narodnost i službenu upotrebu mađarskog jezika u Ugarskoj, ali zahtevaju da se i njihova narodnost prizna i da slobodno upotrebljavaju svoj jezik u svim njihovim delima, kao i da se to zakonom utvrdi„.

U ostalim tačkama tražili su autonomiju crkve i škole; svoj narodni sabor – koji može neposredno komunicirati s carem i slobodno samostalno uređenje Vojne granice. Akt se završavao pokličem:

„Kralju vernost, domovini svaku žrtvu, a Mađarima bratsku ljubav!“

Međutim, uskoro se srpsko prijateljsko raspoloženje prema Mađarima izmenilo. Naime, u Pešti su imali sigurne dokaze da hrvatski Ilirski pokret poziva Srbe u saradnju protiv Mađara u ime sveslovenske solidarnosti. Matija Ban nalazio se stalno na relaciji Novi Sad – Zagreb, agitujući istovremeno i “za srpsku stvar”, ali i za sporazum sa Hrvatima.

Košut je dočekao novosadsku delegaciju rečima: “Nova, slobodarska i demokratska Ugarska, lišena feudalnih tereta i predrasuda, neće se prema svojim pripadnicima ponašati kao raniji režimi. Ne treba, s toga, tražiti zajemčivanje posebnih prava, koja neće nikog ugrožavati.” Srbi, poučeni ranijim “privilegijama” postali su oprezni na takve izjave, jer jedno su bile reči, a drugo dela. Dotadašnji postupci Mađara i njihov ultranacionalistički stav nisu im ulivali mnogo poverenja. Zato su oni uz opšta prava i slobode tražili separatno i svoja – srpska prava. Međutim, Pešta im to nije mogla dati iz principijelnih razloga svoje nacionalne politike, koja je nalagala jedinstvo države u svakom pogledu, kao i zbog činjenice da bi “srpski slučaj” mogli slediti i druge manjine koje žive u Ugarskoj.

Jedan od delegata, Đorđe Stratimirović, glavni organizator narodne garde u Pančevu i Zemunu, odgovorio je na ove Košutove reči, rečima – da Srbi mogu dobiti satisfakciju i nekom drugom mestu i uz nečiju drugu pomoću. Ove reči Košut je nazvao veleizdajom, zapretivši pri tome da će u tom slučaju između Srba i Mađara odlučivati mač.

Kod Srba su se tada s više strana mogli čuti pozivi da se ova situacija u Monarhiji iskoristi i izvede ujedinjenje Srba s obe strane Save i Dunava. Paša koji je tada još stolovao u Beogradu opominjao je austrijske vlasti na opasno vrenje. Beč se nalazio između “žrvnja i nakovnja” – trebalo se odrediti prema manjem zlu. Prema oceni dvora, mađarski separatizam je bio mnogo opasniji, nego svi nacionalizmi slovenskih naroda zajedno u Monarhiji. Za njih je ponovo kucnu čas da zavadom naroda osiguraju svoju vodeću ulogu u sve opterećujućoj monarhiji.

A na to se nije moralo dugo čekati – već 31. marta zvonio je Svetozar Miletić na uzbunu u čuruškoj crkvi i pozivao narod u borbu protiv Mađara. Miletić apeluje da srpske čete u austriskoj vojsci ne idu u Italiju, nego da ostanu u zemlji u odbrani sopstvenog stanovništva.

U Sremskim Karlovcima su Srbi početkom aprila 1848. usvojili program delovanja u kom se između ostalog kaže:

„Prvi i najpoglavitiji osnov teženja našeg taj je, da protiv svakog napadanja obezbedimo ne smo crkvu našu pravoslavnu, u kojoj jednoj savest naša nalazi utehe i spokojstva, no da sačuvamo zajedno i sveti onaj, ot dedova naši kao amanet nasleđeni kovčeg narodnosti naše, ime i jezik srpski, bez kojega bi ista ljubljena pravoslavna crkva lako sinove svoje preživeti mogla. Pružajmo dakle ruke jednokrvnoj i jednoplemenoj braći našoj Horvatima, s veselim iz dubljine srca uzklikom: da živi sloga, da živi trojedna kraljevina„.

Srbi su tražili stvaranje vojvodstva, u koje bi ušli Srem, Bačka, Banat i Baranja. U zajedničkom zemaljskom Saboru Hrvata i Srba izabrani ban bio bi pretsednik, dok bi od naroda izabrani vojvoda bio bi potpretsednik Sabora. Zajedničko ministarstvo imalo bi polovinu Srba. Prema ovom program i Srbi bi imali i svoj poseban sabor (skupštinu), koja bi se sastajla svake godine i rešavala isključivo crkvena i školska pitanja. Sve ove zahteve trebala je da uobliči i verifikuje zakazana za početak maja – Velika narodna skupština.

Sredinom aprila izbili su ulučni neredi najpre u Kikindi, a zatim i u Novom Sadu. Mađari su proglasili vanredno stanje i dali široka ovlašćenja (podvođenje pod preki sud) odanom grofu Petru Čarnojeviću. Ponovo se dokazalo istorijsko pravilo da represija nad buntovnim narodom ima negativne posledice po same nalagodavce.

Zanimljivo je da je ovu atmosferu u Južnoj Ugarskoj hteo da iskoristi i knez Miloš Obrenović, koji se tada nalazio na svojim imanjima u Erdelju. On je, preko poverljivih osoba nudio usluge Mađarima, tražeći za uzvrat da ga priznaju kao srpskog despota u Južnoj Ugarskoj. Na ovu ideju Miloš nije došao samoinicijativno, nego su tu inicijativu dali njegovi saradnici, koji su smatrali da među Srbima u Ugarskoj ne postoji ni jedna ličnosti oko koje bi se svi složili i koja bi za obe strane bila kompromisno rešenje. Njegove planove razotkrio je Milivoj Blaznavac, tada mladi činovnik iz Srbije, koji se kao uhoda približio knezu i stekao njegovo poverenje.

Karlovački mitropolit Josif Rajačić, koji će imati jednu od glavnih uloga u pokretu, nije u početku bio za radikalne mere, jer je bio član mađarskog Gornjeg doma i učestvovao je u obrazovanju prve mađarske revolucionarne vlade na čelu sa Košutom i Deakom. Razumljivo je s toga, što se izvesno vreme kolebao pred novim događajima. Ali, narodno raspoloženje ponelo je na kraju i njega. Utoliko pre, što je u dnevni red “Majske skupštine” uvrštena tačka i o izboru srpskog patrijarha. Za svaki slučaj on je ipak, kao lojalan podanik, prijavio mađarskom ministarstvu prosvete sazivanje narodne skupštine za 1. maj 1848. godine.

1. 2.5.Velika narodna skupština

Na dan zasedanja Velike narodne skupštine u Sremskim Karlovcima stiglo je mnoštvo naroda odasvud. Ulicama su se mešale rodoljubive i crkvene pesme, zvonila su zvona, a guslari su pevali o starim junaštvima. Na svima ustima behu imena Dušana, Lazara, Miloša – kao da se tražio njihov duh da dá blagoslov za predstojeće događaje. A glavni događaj bile su skupštinske odluke kojima su Srbi proglasili patrijaršiju i Vojvodinu. Za patrijarha je izabran mitropolit Rajačić, a za vojvodu graničarski pukovnik Stevan Šupljikac. Srpski narod proglasio je sebe „za narod politično slobodan i nezavisan pod domom austrijskim i obštom krunom ugarskom“. U isto vreme objavljen je politički savez Srpske Vojvodine sa Trojednom Kraljevinom Hrvatske, Slavonije i Dalmacije. Novoformirani Narodni odbor, s patrijarhom na čelu, obratio se sredinom maja posebnim proglasom nemačkom i „vlaškom narodu“ u Ugarskoj pozivajući i njih na saradnju.

Veze sa Srbijom bile su jasne i čvrste, iako se o njima u skupštinskim protokolima nije moglo govoriti otvoreno (srbijansku delegaciju predvodili su Prota Mateja Nenadović i mladi Jovan Ristić). I kod Hrvata je bila prisutna želja za saradnjom sa Srbijom. Zagreb je želeo da se ne cepa narodna snaga, nego da i Srbi i Hrvati idu zajednički protiv Mađara. S toga je ban Jelačić uputio Ivana Kukuljevića Sakcinskog da ide i u Karlovce i u Beograd. Trebalo je između ostalog raspraviti pitanje uređenja odnosa i kompetencija između Vojvodine i Srbije s jedne i Hrvatske i Slavonije s druge strane.

Međutim, u samoj Srbiji nije bilo ni razumevanja, a ni saglasnosti oko dešavanja ne samo u Sremskim Karlovcima, nego uopšte s one strane Dunava i Save. Ne ulazeći u dubinu problema vladajući Ustavobranitelji na čelu s knezom Aleksandrom Karađorđevićem jedino čega su se plašili bilo je ponovno pojavljivanje Obrenovića na političkoj sceni u njihovoj neposrednoj blizini.^[13]

Iznenada, kako bi umirili Mađare, Beč donosi odluku da od proleća naredne godine čitavu Vojnu granicu podredio vladi u Pešti. Kao izraz čvrstih namera, Beč je po zahtevu mađaske vlade svrgnuo bana Jelačića sa vlasti. Kao dokaz da vladaju situacijom, Mađari su sve ono što su Srbi uredili proglasili za nezakonitim i kada im nije pošlo za rukom da odvrate Srbe od svojih namera, oni su 23. maja naredili da se proglasi opsadno stanje i upotrebi sila.

Srpsku deputaciju, koja je pošla caru da izloži narodne zahteve, predvodio je sam patrijarh. Na putu za Insbruk, gde se Ferdinand tada nalazio, deputacija je stigla u Zagreb. U Saboru je 24. Maja potpisan sporazum po kom Srbi i Hrvati u nastupajućoj borbi idu zajedno, potpuno združeni, i da se ni jedna strana neće zadovoljiti sama ma kakvim ustupcima bez zadovoljenja i druge strane.

Narodni odbor, bojeći se napada Mađara, pozvao je dobrovoljce na oružje. Oko Karlovaca i Novog Sada okupilo se nekoliko hiljada ljudi pod oružjem, sa dosta graničara i šajkaša, koji behu doveli i svoje topove.

General Hrabovski iz Petrovaradina, upozoravao je Dvor na raspoloženje u narodu i preporučivao da se ne razdražuju graničari, ali je sam lično učinio jedan ispad koji je požurio događaje, odgovorivši jednoj srpskoj deputaciji da on ne zna ni za srpsko ime ni za srpsku narodnost u Austriji. Ogorčeni, Srbi su još istog dana podneli caru tužbu protiv njega. 12. juna potpisan je sporazum između Narodnog odbora (Đ. Stratimirovića) i Hrabovskog i Čarnojevića s druge strane, koji je bio dosta liberalan. S mađarske strane pristalo se, da Srbi ostanu do 22. juna na okupu (i pod oružjem) i da sačekaju izveštaj od deputacije upućene caru, jer su već tada znali da odgovor neće biti povoljan. Naime, Ferdinand je već 7. juna primio srpsku deputaciju i kazao joj, sasvim u duhu mađarskih shvatanja, da je karlovački sabor sazvan nezakonito i da su zaključci na njemu doneti pod uplivom Srba iz Srbije, i da ih on zbog toga ne može potvrditi.

Izabrani vojvoda Stevan Šupljikac, kao dobro vaspitani graničarski oficir najpre je hteo da dobije za to odoborenje od svojih vlasti i od cara. Izbor ga je zatekao u Italiji, a kako je car u to vreme bio pod uticajem Mađara i protivan narodnim željama, Šupljikac je ostao na svom mestu. Vođstvo srpskog pokreta u Južnoj Ugarskoj je s toga pripalo Stratimiroviću.^[14]

U jesen 1848. kada je došlo do novog raskida na relaciji Beč – Pešta (izbio je otvoreni ratni sukob), mađarska vlada je uvidela kako je opasno voditi borbu na dva fronta. Sam Košut je došao na misao, da Srbima ponudi sporazum. Mađari su nudili Srbima ravnopravnost, slobodu vere i narodnog jezika, potvrdu patrijarha i za Srbe posebnog bana u Slavoniji ravnopravnom banu Hrvatske. Čuvši za nove vetrove sa Citadele i u Beču su naprečac svi postal voljni da zadovolje srpske narodne zahteve i da potvrde zaključke majskog sabora. Šupljikac je 19. novembra potvrđen kao izabrani vojvoda, a načelno odobreno je i stvaranje Vojvodine. Ali i u času najveće opasnosti oprezni Beč nije hteo da se izjasni ni o njenom opsegu, ni o njenoj kompetenciji.

Ali sutradan, 20. novembra dogodila se na samom bečkom dvoru krupna promena. Car Ferdinand, slab i ograničen čovek, koji nije imao ni svoje dostojanstvo, a ni svoj državni progam, napustio je presto. Abdicirao je u korist svog sinovca osamnaestogodišnjeg Franca Josifa. A s novim carem trebao je otpočne i novi kurs bečke politike. Kako Mađari u prvi mah nisu priznali mladog cara, ovaj je svojim patentom od 3. decembra objavio potvrdu srpskog patrijarha i vojvode.

Austriji je srpska pomoć bila veoma potrebna, kako bi se jedan deo mađarske vojske odvojio za južno ratište. Ubrzo su počeli da pristižu i srbijanski dobrovoljaci na čelu sa Stevanom Kničaninom, ali na poziv patrijarha i austrijskog konzula, koji su im obećavali novčanu naknadu za tu pomoć. Vršeći smotru jednog tek prispelog dobrovoljačkog odreda iz Srbije, 15. decembra kod Pančeva vojvodu Šupljikca je udarila srčana kap. Ovde treba napomenuti da je Porta smatrala za dužnost da opomene srpske Ustavobranitelje zbog učešća srpskih dobrovoljaca u građanskom ratu u Austrijskoj carevini.

S obzirom da je već raniji postojao rascep u Narodnom odboru, kao i da je bila sve izvesnija mogućnost da se postavi Stratimirović za novog vojvodu, patrijarh je namerno odlagao imenovanje. Voleo je da vlast ostane usredsređena u njegovoj ruci. Vojvodina je, zapravo, počela bez vojvode i radila bez njega toliko meseci, tako da je Rajačić verovao da tako može ići i dalje, bez obzira na novonastale okolnosti i psihološko raspoloženje u narodu (koje je bilo za Đorđa Stratimirovića). Do potpunog raskola u srpskom pokretu dolazi nakon patrijarhove odluke da komandu vojske poveri generalu Kuzmanu Teodoroviću, istina Srbinu, ali čoveku malih sposobnosti, koji ni među svojima nije uživao naročit glas. Kada se pojavio Stratimirović sa svojim abmicijama, Rajačić energično ustade protiv njega, proglasi ga za odmetnika i naredi da ga zatvore. A kada se Narodni odbor stavio na stranu Stratimirovića, tada patriarh done odluku da suspenduje najviši organ izvršene vlasti koji je konstituisala Velika narodna skupština. Ubrzo je kod naroda prevladala sumnja i malodušnost.

U Austriji se novi car odlučio na reforme, a prva od njih bio je Ustav od 20. februara 1849. godine. Liberalan u načelu, Ustavom je određeno da Vojna granica ostane sa svojom vojničkom organizacijom kao sastavni deo vojske, a za Vojvodinu se predviđalo uređenje, koje će, oslanjajući se na stare povlastice, osigurati čuvanje srpske crkvene zajednice i njihovog narodnog imena.

Vojvodina je ostala bez srpskog vojvode. Car je patentom od 6. novembra 1849. dao Vojvodini, odnosno službenom Vojvodstvu Srbiji sledeće oblasti: srezove rumski i iločki, delove županije bačke, tamiške i torontalske sa većinskim srpskim življem, ali joj je pridružio i ceo Banat čija većinska populacija ne pripada srpskom etničkom korpusu. Tako je nova oblast, data tobože po srpskoj želji, ispala u stvari nesrpska. Središte te oblasti postao je Temišvar, sa službenim nemačkim jezikom. Građanski i vojnički zapovednici bili su redom stranci; nijedan jedini Srbin nije došao na to mesto. Srbi su ranije tražili, u nadi da će to očuvati Vojvodinu kao krunovinu (krunsku oblast), da austriski car uzme naziv “Velikog vojvode Vojvodstva Srbije”, i on je to i učinio, “kako bi ispunio narodne želje”. Ali mu to nije zasmetalo, da 15. decembra 1860. proglasi, da se Vojvodina i tamiški Banat spajaju ponovo sa Ugarskom Kraljevinom. Od sve borbe iz 1848. i 1849. godine ostalo je kao jedina trajna narodna „tekovina“ obnova prazne patrijaršiske titule.

2.5 Epilog

Sudbonosnu ulogu u srpsko-mađarskim odnosima odigrala je revolucionarna 1848. godina, kada je odlukama Majske skupštine u Sremskim Karlovcima proglašena autonomna Srpska Vojvodina. Atribute državnosti simbolizovali su i novoizabrani patrijarh Josif Rajačić, kao i vojvoda Stevan Šupljikac. Znajući da svaki oblik političko-teritorijalne autonomije nacionalnih manjina pre ili kasnije dovodi do secesije, predstavnici mađarskih vlasti su u takvoj tvorevini videli neprijateljski separatizam prema integritetu i suverenitetu Ugarske Kraljevine. Nakon ugušenja revolucije i donošenjem proliberalnog ali centralističkog Ustava od 4. marta 1849. godine, u članu 72. proglašeno je kao zasebna oblast „Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat“. Međutim, u takvoj Vojvodini – samo po imenu srpskoj, Srbi su u odnosu na ostale narodnosti u njoj jedva činili jednu četvrtinu stanovništva (22,4%). S obzirom na ulogu koju su Srbi u revoluciji imali, savremenici ovih dešavanja su proglasili da su takvom Vojvodinom Srbi za nagradu dobili isto što i Mađari za kaznu, odnosno da je prolivena srpska krv donela samo njihovom crkvenom poglavaru titulu patrijarha.

Habsburška monarhija – „Nojeva barka nakrcana narodima“, ponovo se počela ljuljati krajem pedesetih godina XIX veka. Potrešen Bahovim apsolutizmom iznutra i porazima kod Mađente i Solferina spolja, Beč je opet bio u poziciji da traži modus vivendi sa Peštom, a kao znak dobre volje, carskim dekretom od 27. decembra 1860. ukinuto je Srpsko Vojvodstvo na osnovu „državnopravnih pretenzija Ugarske Kraljevine“. A kako se o ovoj carskoj odluci mogao jedino izjasniti narodno-crkveni sabor, isti je sazvan na crkveni praznik Blagovesti, za 2. april 1861. godine. Kao što se moglo i očekivati, većina poslanika na Blagoveštenskom saboru koja je pripadala konzervativno-klerikalnoj struji izjasnila se za lojalnost Beču, dok je u manjini ostala nova liberalno-demokratska struja narodnjaka predvođena Svetozarom Miletićem, koja se žestoko usprotivila ukidanju autonomije.

Posle potpisivanja Austro-Ugarske nagodbe 1867, Karlovačka mitropolija pripala je mađarskom delu Dvojne monarhije, tako da je celokupna srpska autonomija zavisila od ugarskih državnih organa, čije odluke je formalno-pravno samo potvrđivao zajednički vladar u svojstvu mađarskog kralja. Srpska prava su potvrđena ponovo IX zakonskim članom Ugarskog sabora godinu dana nakon potpisivanja Nagodbe i Uredbom o uređenju crkvenih, školskih i fondacionih poslova grčko-istočne mitropolije, tzv. „Reskriptom“. Osnovna karakteristika ovih pravnih akata sastojala se u tome što je „crkveno-školska autonomija priznata na osnovu XX zakonskog člana Ugarskog sabora od 1848, a ne na osnovu privilegija dobijenih od Habsburga“.^[15]

Na osnovu Reskripta, konfesionalne škole su se nalazile pod upravom crkveno-školskih odbora, a finansirale su se iz parohijalnih fondova. Sva nastava u njima izvodila se na srpskom jeziku, sve do 1879. godine kada je kao obavezan predmet uveden mađarski jezik. Veroispovedne škole su u pogledu materijalnih uslova daleko zaostajale za komunalnim školama koje su finansirane iz državnog budžeta.

Crkveno-školska autonomija ponovo se našla na udara 1907. godine, kada je Ugarski sabor usvojio XXVII zakonski član (poznatiji pod nazivom „Aponjijeva uredba“), po kom su sve narodne škole podvrgnute kontroli državnih prosvetnih organa, sa obavezom vaspitanja učenika u duhu pripadnosti mađarskoj državi i „političkoj naciji“. Naime, svi oni učitelji koji predaju mađarski jezik, račun, zemljopis, istoriju i građansko pravo po nastavnom planu i programu odobrenom od ugarskog ministarstva prosvete dobili su ovom Uredbom poseban dodatak na platu. Tako je „veštom politikom“ država stimulisala učitelje nemađarskih naroda da daju svoj doprinos mađarizaciji.^[16]

Na drugoj strani, i Srbi svojim nejedinstvenim odnosom prema autonomiji olakšavaju realizaciju mađarskih ciljeva. Od Blagoveštenskog sabora gotovo svaki naradno-crkveni skup je poprište sukoba između klerikalne struje i svetovne opozicije koju su predvodili poslanici Radikalne, Liberalne i Samostalne stranke. Suština konfrontacija poticala je iz različitih stavova po pitanju mesta i uloge Srpske pravoslavne crkve u životu Srba u Ugarskoj. Klerikalci su smatrali da je Arhijerejski sinod suveren u svim oblastima života, dok su predstavnici građanskih partija sve više isticali načela prirodnog i političkog prava, priznajući crkvi suverenitet samo u verskom pogledu. Pored ovih, ideološko-dogmatskih sukoba, mnogo značajniji su bili oni koji su utucali na javno mnjenje i podele u društvu. A njih je bilo na pretek – od sporova oko uprave i korišćenja narodno-crkvenih fondova, izbora patrijarha i obeležavanja 500-godišnjice Kosovske bitke, do slučaja „Beočinske kaje“ i zločina zvanog „Tucindanska tragedija“.

Da situacija unutar srpske narodno-crkvene autonomije u okviru Ugarske Kraljevine postane još komplikovanija (a ne samo bipolarna) pobrinuli su se sami akteri. Tako se nezadovoljan radom Sinoda oko usvajanja „Jedinstvenog statuta“ povlači u manastir Grgeteg arhimandrit Ilarion Ruvarac. S druge strane, srpske građanske stranke kao opozicione stranke jedne malobrojne narodnosti, nisu imale nikakvog izgleda da vrše neku značajniju ulogu u političkom životu mađarske države, pa su težište svoga interesovanja prebacile na probleme iz domena autonomije. Međutim, kako je svaka od njih imala svoj program rešavanja tekućih problema, tako su se sve više međusobom sukobljavale do te mere da su pojedini sukobi imali čak i smrtne posledice. Takvo stanje u autonomiji poslužiće kao izgovor mađarskim vlastima da je sve više sužavaju, ostavljajući samo neke njene simbole da egzistiraju kao uspomena na Arsenija III Crnojevića.

Na prelasku iz XIX u XX vek srpska autonomija je bila u dubokoj krizi izazvanoj mađarskim zakonodavnim ograničenjima i sukobima interesnih grupa koje su jedna drugoj osporavale primat u vođenju srpske nacionalne politike. Nije bilo pravog kormilara da preuzme mali brod trošne srpske autonomije po uzburkanom moru Dvojne monarhije, jer se posada međusobno gložila oko prava i dužnosti, a nezadovoljna sopstvenom sudbinom često je proklinjala i more i davno preminulog „vođu puta“.

A kada su se odnosi između Austro-Ugarske i Srbije do te mere zaoštrili (izazvani Majskim prevratom, topovskim pitanjem, Carinskim ratom, aneksionom krizom i dr), samo je bilo pitanje vremena kada će između njih izbiti rat.^[17] U takvim okolnostima je 1912. godine doneta odluka Ugarskog sabora o ukidanju svih prava i privilegija koje su uživali Srbi u okviru svoje crkveno-školske autonomije.^[18]

Politika mađarskih vlasti nalagala je mobilnost srpskog naroda na pojačanu borbu za očuvanje svojih prava i privilegija. Međutim ratni planovi Austro-Ugarske nisu dozvoljavali postojanje bilo kakvog srpskog uporišta na tlu zemalja krune Svetog Stefana koji bi proklamovane ciljeve sabotirao ili na bilo koji drugi način doveo u pitanje, tako da je a priori autonomija morala biti ukinuta.

^[1] Život srpskog seljaka (meropha i sebra) u srednjem veku bio je veoma težak – za redovnu obavezu morao je da 104 dana godišnje besplatno radi za svog vlastelina i da crkvi plati desetak ili da na crkvenom imanju radi 36 dana.

^[2] Postavlja se pitanje šta je srpskog seljaka moglo vezati za državu u kojoj vlada samo gola borba za vlast – u kojoj se ukorenilo oceubistvo i bratoubistvo i u kojoj ništa nije bilo sveto. Kada je mogao njegov vlastelin da angažuje turske najamnike protiv drugog vlastelina – seljak se s pravom zapitao zašto da onda on ne primi te iste Turke za svoje nove gospodare? U ime koje to državne ideje i tradicije može takva vlastela da ga poziva na žrtvu?

^[3] Prvo sultansko pismo pisano ćirilicom napisano je 10. jula 1430. a uputio ga je sultan Murat II Dubrovčanima. Ćirilicom je pisan i mirovni ugovor između sultana Bajazita II i mađarskog kralja Ladislava iz 1498.

^[4]Posle pada srpske srednjovekovne države (1459), tradicija srpskih titularnih despota nastavila se u Južnoj Ugarskoj. Srpski despoti personifikovali su nepostojeću državu u dosta specifičnim okolnostima – bez određene teritorije, zahvaljujući samo prebeglom srpskom narodu sticao se osećaj srpskog državnog kontinuiteta. Srbi su sve prisutniji u mađarskoj dunavskoj flotili, husarskim odredima i kraljevskoj Crnoj legiji. Kako bi što bolje iskoristio njihov ratnički potencijal Matija Korvin (1440-1490) imenuje 1471. godine Vuka Grgura Brankovića (Zmaj Ognjena Vuka) za prvog srpskog despota u Ugarskoj. Imenovanje osoba titulom koju su nosili poslednji srpski vladari stvarao se utisak državotvornog kontinuiteta i na tuđoj zemlji. Nakon njegove smrti (1485) titulu despota su nosili Đorđe i Jovan Branković, Ivaniš i Stjepan Berislavić. Poslednji srpski despot bio je Pavle Bakić, koji je neposredno nakon imenovanja 1537. godine, poginuo u boju s Turcima kod Đakova. Nakon njegove pogibije izgubio se i poslednji simbol srpke srednjovekovne državnosti. Tu ulogu će dve decenije kasnije (1557) preuzeti obnovljena Pećka patrijaršija.

^[5]Jedina osoba koja je kratkotrajno uspela da organizuje Srbe bio je Jovan Nenad, legendarni „car“, jedna neobična i još uvek misteriozna ličnost. Narod, uplašen i zbunjen, poverovao je u njegove natprirodne sposobnosti i moć komunikaciju sa samim Bogom (jer je instiktivno tražio i očekivao da se dogodi neko čudo). A Jovan Nenad je imao sve ono što je narod upravo priželjkivao – kombinaciju narodnog borca, hajdučkog avanturiste i socialnog revolucionara. Pljačkao je plemićke dvorove, napadao trgovačke karavane, ali ulazio i u borbe s Turcima. Hrabrost mu se mešala s drskošću, popularnost sa terorom. Razumljivo je s toga, što je oko sebe okupio vrlo brzo nekoliko hiljada ljudi (oko 25000). Turske čete i posedi koji su se tada nalazili u Bačkoj bili su još malobrojni i Jovan Nenad ih je mogao bez velike muke savladati. To ga je pročulo i podiglo ugled u narodu. Za svoju prestonicu izabrao je Suboticu.

^[6]Položaj Krajišnika u Vojnoj krajini zavisio je od stanja odnosa između dve carevine. Ukoliko su ti odnosi bili napeti i da je pretila neposredna ratna opasnost austrijskoj carevini, utoliko je položaj Vlaha (Srba) bio povoljniji; i suprotno, u periodima mira – taj položaj je bivao sve teži, opterećen raznim kontribucijama, dobrovoljnim radom i obaveznom vojnom službom.

^[7] Njegova porodica potiče od stare kuće Brankovića. Đorđe se rodio u Jenopolju, 1645. Njegov predak vladika Mojsej koji je upravljao jenopoljskom eparhijom, rodonačelnik je vladičanske „dinastije“ Brankovića. Njega je u eparhiji nasledio sin Sava I, ovoga sinovac Longin. I Đorđev stariji brat, Sava II, bio je sveštenik, i postao je pravoslavni arhiepiskop u Erdelju. Đorđe je vrlo mlad stupio 1663. u diplomatsku službu erdeljskog kneza MihailaApafija, te je u svojstvu diplomate proveo nekolike godine u Turskoj. Putovao je i u Rusiju i Vlašku. Već 1673. god., uobražava sebi veliku političku karijeru, počeo se izdavati za potomka srpskih despota. Napušta kneza Apafija i prilazi Austriji. Učinio je to s toga, što je knez rđavo postupao s njegovim bratom i počeo progoniti pravoslavne. U Beču je u jednoj svojoj pretstavci iz 1683. izneo planove za budućnost carevine u slučaju rata s Turcima – tvrdeći pri tome da bi mogao na granici Ugarske stvoriti „neku vrstu države nalik na Hrvatsku, koja bi branila Ugarsku od turskih provala“, pošto „Srbi znaju da su u provincijama, tamo prema Beogradu, nekada vladali njegovi preci“. Austriji u tom trenutku njegova saradnja nije bila potrebna, niti su bečke kancelarije takve vrste predloga uzimale ozbiljno u razmatranje. Međutim, prilike na ratištu nakon 1688. nalagale su Austriji da joj je svaka vrsta pomoći više nego dobro došla.

^[8]Iako je i sam patrijarh Arsenije III pred kraj života uputio molbenicu bečkom dvoru, da pomognu u osnivanju škola i štamparija za Srbe, a pismo istog sadržaja dve godine kasnije (1708) uputio i njegov naslednik mitropolit Isaija Đaković, vlast se teško odlučivala da ovim zahtevima izađe u susret. Ali kada su se na taj korak konačno odlučili, naišli su na odbijanje upravo onih koji su ih koliko do juče za tu pomoć molili. Tako se u jednom pismu iz 1721. godine, upućenom ruskom caru Petru Velikom, mitropolit Mojsije Petrović žali kako im „katolički kaluđeri nude i škole i štamparije, i sve što im treba, ali“ -pita se mitropolit Mojsije – „kuda bi to odvelo naš jadni narod?“

^[9]U pojasu Vojne granice pored narodnih, tzv. „trivijalnih“ škola u kojima je nastava trajala godinu-dve, a ponekad i pet-šest godina, odnosno sve dok učenik ne bi naučio čitati, pisati i osnove veronauke na slavjanoserpskom jeziku, sve više se osnivaju i nemačke – tzv. „normalne“ škole u cilju obrazovanja budućeg vojničkog kadra. Karakteristično za ove škole bilo je to da su pravoslavni učenici mogli slušati nastavu iz veronauke na svom maternjem jeziku.

^[10]Ova zakonska odluka je „ublažena“ u reskriptu Ilirske dvorske kancelarije od 9. septembra 1791, kojim se nacionalnim manjinama ostavlja mogućnost „dobrovoljnog učenja“ mađarskog jezika, uz napomenu da bi bilo dobro da ga uče oni đaci koji žele da nastave školovanje ili imaju nameru da stupe u javnu službu Ugarske Kraljevine.

^[11]Nakon „školskog pitanja“, ubrzo se pokrenulo i tzv. „jezičko pitanje“. Naime, kako Srbi nisu imali ni jedinstveni pravopis, a ni jedinstvenu gramatiku, na inicijativu Ugarske dvorske kancelarije sazvana je 19. avgusta 1798. godine konferencija u Pešti koja je trebala da donese odluku o kodifikaciji i unifikaciji srpskog jezika. Iako je većina učesnika bila za primenu Dositejevog načela – „narod mora pisati i govoriti narodnim jezikom“, Stratimirović je uspeo da čisto lingvistički problem pretvori u krupno političko pitanje. Verujući da sudbina i položaj Srba u Habsburškoj monarhiji zavise od Rusije, on jenameravaoda formira jedinstven srpsko-ruski jezik kako bi „spojio“ ova dva naroda. Ovu njegovu ideju kasnije će pruzeti i Srpska pravoslavna crkva, što će predstavljati ogromnu prepreku Vuku Karadžiću da sprovede jezičku i pravopisnu reformu srpskog jezika.

^[12]Anketa i izveštaji slične sadržine bili su predmet osporavanja druge strane. Tako je sačuvana žalba učitelja iz Banata koji su uputili interpelaciju caru u kojoj zahtevaju da budu oslobođeni od obaveznog ispomaganja sveštenicima u crkvama. Njihov zahtev bio je u skladu sa odlukom vlasti da se učitelji nacionalnih škola imaju osloboditi svih poslova koji bi ih mogli ometati u izvođenju nastave.

^[13] Beograd se podelio na tri grupe po ovom pitanju. Jednu grupaciju je predvodio stari Vučić (oni nisu bili ni za kakav oblik mešanja Srbije u stvari preko Save i Dunava; sam Vučić nije voleo „prečane“ i u narodu je vodio agitaciju protiv njih); drugu grupu je predvodio Petronijević (oni su se kolebali) i treću liniju je predvodio Garašanin (frankofil, uživao je kneževo poverenje, a kada je izbila buna u Mađarskoj, on i njegovi ljudi bili su za akciju). Sam knez Aleksandar Karađorđević takođe se kolebao. I verovatno bi ostao pasivan, da se nije javila akcija kneza Miloša, koji je krajem maja posetio Zagreb, s namerom da odatle produži i za Sremske Karlovce. Malo posle toga pojavio se i knez Mihailo u Novom Sadu, očigledno s istim ciljem – da agituje u narodu u korist Obrenovića. Pod uticajem njihove aktivnosti, a usled bojazni da ta aktivnost ne prouzrokuje njegovu štetu, rešio je i knez Aleksandar da i Srbija, ali samo preko dobrovoljaca, uzme učešća u ustanku.

^[14] Većih borbi između Srba i Mađara u početku nije bilo više od mesec dana. Mađari su se trudili da u anarhičnu situaciju unesu reda pomoću vojske i njenih organa, a Srbi da se obezbede zauzimajući izvesne strateške položaje. Prva veća borba razvila sepočetkom jula oko Sentomaša (Srbobrana), koji su Srbi utvrdili, a koji su Mađari uzaludno pokušavali da osvoje. Građanski rat uzeo je potom pun zamah. U jednom pismenom aktu generalu Hrabovskom od 20. jula patrijarh je energično izjavio, da će Srbi, ne nađu li pravog razumevanja za svoja prava kod nadležnih, opozvati svoju graničarsku braću iz Italije, pozvati sve Slovene u pomoć i obratiti se velikim silama i da će čak s Karlom Albertom u Italiji sklopiti savez. Ko tone hvata se i za vrelo gvožđe. Neće biti nikakvo čudo ako se oni „bace u naručja“ ne možda samo Rusiji, nego čak i Turskoj. Takve reči, u pismenom aktu, sa tako odgovornog mesta, pale su u našoj prošlosti sa tolikom otvorenošću prvi put; to je ujedno i najbolji dokaz do koje se mere bilo trpelo narodno ogorčenje. Poslednjeg jula uputio je patriarh prekor banu Jelačiću, što Hrvati ništa ne preduzimaju dok se oni bore, i zapretio je, da će raskinuti savez. Po zahtevu Mađara Dvor je, usred te krize, 21. jula bio doneo odluku, da se patriarh svrgava sa svog dostojanstva, i da administraciju karlovačke mitropolije ima primiti bački vladika Platon Atanacković.

^[15]Srpski poslanici u Ugarskom saboru su protestvovali protiv usvajanja Reskripta, pozivajući se i dalje na „istorijske privilegije“. U svakom slučaju, Reskriptom je omogućeno mađarskoj vladi direktno mešanje u srpska autonomna prava, što je u praksi značilo njihovo permanentno sužavanje.

^[16]Aponjijeva uredba nalagala je vođenje svih školskih protokolarnih dokumenata i dnevnika i na mađarskom jeziku, da u svakoj učionici na vidnom mestu stoji mađarski grb, kao i da se na zgradama za vreme praznika istakne mađarska zastava. Isto tako, nastavna sredstva koja se koriste u srpskim školama moraju biti „domaćiproizvod i ne smeju sadržavati aluziju na stranu istoriju ili zemljopis, niti ih dovoditi u vezu sa stranom državom ili narodom“. Na kraju, kaže se u Uredbi, da „nastava i vaspitanje moraju razvijati i učvršćivati u duši detinjoj duh privrženosti ugarskoj državi i pripadanja ugarskom narodu“.

^[17]Rešenje srpskog pitanja u Austro-Ugarskoj dostiglo je kritičnu tačku nakon Prvog balkanskog rata, s kojim je Srbija posle više od pet vekova povratila Kosovo. Istovremeno Srbija postaje svojevrsni balkanski Pijemont u okupljanju južnoslovenskih narod, koji su zahtevali trajno rešenje svog nacionalnog pitanja. A ono se moglo rešiti samo temeljnim preuređenjem Dvojne monarhije, što je a priori podrazumevalo dramatične sukobe nepredvidivih razmera i krajnjih ishoda. Želeći pak da izbegne konfrontacije unutar carevine, bečki dvor se odlučuje za jedan preventivni – „mali rat“ protiv Srbije, kao lakšu opciju za rešenje nagomilanih unutrašnjih problema.

^[18]Mnogobrojni poverljivi austrougarski izveštaji iz toga vremena svedoče da se nakon ukidanja autonomije u lojalnost Srba više nije moglo verovati, kao i da se za vreme Balkanskih ratova (1912-1913) njihov separatizam sve više ispoljavao.

Izvor : maturski.org – BsR

Slavko Gavrilovic – Srbi u Habsburskoj monarhiji

Seoba Srba u Kraljevinu Ugarsku u XIV i XV veku

Portal Poreklo objavljuje tekst istoričara i člana SANU Sime Ćirkovića (1929-2009), jednu od najvrednijih analiza istorijskih tragova i zapisa o velikim seobama srpskog naroda u kraljevinu Ugarsku u XIV i XV veku.

Naučnu literaturu o najstarijem talasu seoba u Ugarsku, karakteriše ogromna nesrazmera između veličine i značaja teme i pažnje i interesa koji je privukla. Ne može se tvrditi da naša istorijska literatura nije imala otvorene oči za velika pomeranja naroda, za promenu pozornice na kojoj su se odigravali pojedini činovi srpske istorijske drame.

Naprotiv, ona je sve promene mesta radnje primala k znanju i uključivala ih kao nešto prirodno i po sebi razumljivo u izlaganje politike i svake druge istorije; nije se brinula za sama preseljavanja, za dramatične događaje koji su ih pratili, tragične okolnosti pod kojima su napuštana stara naselja i ništa manje tegobe prilagođavanja novome ambijentu. Nebriga se može objasniti dvojakim uticajima, s jedne strane malobrojnim i fragmentarnim izvorima, a s druge strane, privlačnošću i nadmoći one seobe koja je nazvana „velikom“. Sve ono što se desilo ranije u senci je seobe pod Čarnojevićem, a od nje su izvodili svoje poreklo ne samo porodice i naselja, nego u popularnim predstavama srpski narod Vojvodine.

Tu široko rasprostranjenu zabludu nisu, naravno, delili učeni poznavaoci istorije. Već je Pavle Julinac znao za despote iz kuće Brankovića u Sremu, a Rajić je o njima i Jakšićima opširno pisao. Ako je ostalo neke sumnje, morala su je razvejati izdanja turskih deftera za osvojene delove Ugarske sa mnoštvom srpskih i slovenskih imena naselja i stanovnika na veoma širokom prostoru. Masovno srpsko prisustvo na velikoj teritoriji od Komorana do Erdelja u drugoj polovini XVI veka nije moglo biti sporno, ali su ostale mnoge nedoumice u odnosu na hronologiju doseljavanja, oblasti iz kojih su došli, raspored na novom zemljištu. Pitanja o starom zavičaju, plemenskoj pripadnosti, o daljem poreklu retko su i postavljana. Nisu nemar i lenjost učinili da istoričari ostave bez odgovora ta pitanja o seobama, nego je to uslovila nevolja. Izvori su malobrojni, atomizovani, raspršeni po teško pristupačnim edicijama, preteški za interpretaciju. Otuda su i odgovori bili uopšteni, povučeni najgrubljim crtama, koje su kao uzroke za pokret stanovništva navodile tursku opasnost i glad, seobe na sever vezivale za vreme posle kosovskog boja, despotske posede, za bežanje pred Turcima i obrazovanje bedema za odbranu ugarskih granica. Na to se svodi sažetak nedovršenog poglavlja o migracijama u Jirečekovim predradnjama za Istoriju Srba.

Kod Srba preseljenih u Ugarsku najpre se počela u modernom smislu istraživati istorija; oni su dobili dobre opšte preglede — setimo se dela Radonića i Ivića — a nisu bili zanemareni ni u regionalnoj i lokalnoj mađarskoj literaturi XIX veka, pa ipak mi danas nemamo istorije tih predčarnojevićevskih seoba, kao događaja, koji su uticali na sudbinu velikih masa stanovnika i situaciju prostranih oblasti i na jugu i na severu. Možda smo se istoriji tih ranih migracija najviše približili srazmerno nedavno, u drugoj knjizi Istorije srpskog naroda (1981), nastojeći da se prepoznaju pojedine etape i struje seoba, problemi u novoj domovini.

Usredsređujući se ovoga puta na same seobe i nastojeći da izlaganje dobije što je moguće potpuniju empirijsku podlogu, svesno ćemo izbegavati ono što je opšte, što predstavlja okvir situacija u kojima dolazi do seoba, jer su osnovni elementi ovom auditoriju dobro poznati. Istraživačke instrumente usmerićemo prema migracijama, nastojeći da iskoristimo građu sabranu strpljivim radom generacija istraživača.

Ostavićemo po strani tiha pomeranja kao što su razgranjavanja vlaških ili arbanaških katuna, zatim oscilatorna kretanja tzv. transhumantnog stočarenja, periodično smenjivanje života u planinskim ispašama i zimovištima; premeštaje u okviru unutrašnje kolonizacije u vreme demografskog pritiska. Iako kod ovog predmeta nema naročitih konceptualnih teškoća, ipak možemo kao kriterij razgraničenja uzeti odnos vremena i prostora: ukoliko pomeranje stanovništva duže traje i ukoliko manji prostor zahvata, utoliko je manje interesantno za istoriju migracija. S druge strane, što je veći broj ljudi zahvaćen utoliko je premeštanje za nas zanimljivije. U vezi s tim moramo uvesti modifikaciju dopuštajući da interes privuku i seobe sasvim malih grupa, čak pojedinih porodica, ukoliko su one većeg značaja.

Po prirodi svojoj naša izvorna građa nastala je u crkvenim i feudalnim sredinama, pa izražava interesovanja i vrednosne orijentacije vrhova društva, ima u vidu daleko više kneževe i gospodu, moćnike i vladare, nego mali svet koji se pojavljuje kao anonimna masa statista u velikim događajima ili mu se posveti pažnja kod masovnih stradanja i patnji. Socijalna uslovljenost naše građe i jednostranost koja iz nje proističe ne mogu se anulirati ako hoćemo da ostanemo empirijska disciplina, ne možemo pretpostavkama ili dedukcijama uvoditi narodne mase. Ne moramo, naravno, feudalne predstave o svetu i društvu, o ljudskom položaju conditio humana, prihvatiti kao svoje i davati im univerzalni karakter; dužni smo da ukažemo na izobličenost i jednostranost.

Bežanje pred Turcima, prislno preseljavanje Beograđana u Carigrad

Najpogodniju polaznu tačku za naše razmatranje mogu predstavljati izričiti podaci izvora XIV i XV veka o premeštanjima masa stanovništva, i to ne uopšte, u Evropi, nego na ovom tlu sa koga polaze seobe koje su predmet našeg izlaganja. Ima takvih podataka koji potvrđuju rezonovanja istoričara, koji su ratovima i pustošenjima pripisivali da su izazivale seobe. U jednoj povelji iz Dušanovog vremena izričito se spominje „kada su plenili Turci Anatoliju, tada su došli slobodni ljudi iz Grka na crkvenu zemlju u vreme svetoga kralja“. Bežanje pred Turcima ne može da iznenadi kad se ima na umu ono što izvori govore o plenu iz zemalja koje Turci pustoše, u kome su uvek bili i ljudi, vođeni u roblje i kasnije prodavani. Ostali su i opisi ljudi, žena i dece, u dugim povorkama vezanim konjima za repove. Iz istorije turskih osvajanja ovakvi podaci su poznati, pa ih nije potrebno ovde opširno navoditi. Izdvajam ovde samo nekoliko svedočanstva iz vremena oko prvog osvajanja Despotovine (1438—1440) zbog toga što sadrže brojeve koji su, verovatno, preterani ali mogu da dočaraju veličinu depopulacije. Franjevci iz Carigrada javljali su da je iz Srbije odvedeno 1438. više od 60.000 duša, iz Erdelja iste godine 30—40.000, iz cele Jugoistočne Evrope za dve godine 1439—40. ukupno 160.000, odnosno za period 1436—1442. isti izvori procenjuju da je odvučeno više od 400.000 ljudi. Beleže se i gubici na putovanjima: u zimu 1440. od 7000 zarobljenih u Srbiji 3.000 je umrlo od hladnoće i napada zveri.

Pored ovog odvlačenja ljudi u roblje radi prodaje, veoma rano se javljaju svedočanstva o odvlačenju stanovništva u okviru kolonizacione akcije. O stradanju Mitrovice posle nikopoljske bitke, o kome znaju domaći ugarski izvori, srpski letopisi beleže pod 1396: „Sije leto Turci na Ugre vojevaše, Dmitrovce preseliše u Brusu“. Iz 1466. imamo poznati savremeni zapis o preseljavanju stanovnika Ohrida u Carigrad. Posle osvajanja Beograda njegovi stanovnici su preseljeni u okolinu Carigrada, gde su im tragovi do danas ostali sačuvani.

Kolonizacione akcije s političkim ciljem preduzimali su i srpski vladari. Nemamo podataka o preseljavanju s jednog poseda na drugi, što je česta pojava u drugim zemljama, ali imamo izričito svedočanstvo o tome da je Dušan posle osvajanja Bera (Verija) oterao stare stanovnike i doveo svoje ljude: „Većinu njih (tj. žitelja Verije) ako ne i sve, Kralj osvojivši grad progna, a pošto se još uvek plašio od odmetanja grada, naseli ne malo vojnika i neke od svojih velikaša“ — priča Jovan Kantakuzin.

Imamo podataka o napuštanju zemlje i bežanju zbog gladi. Poznate su nam samo grupe izgladnelih jadnika koje su se uputile u Dubrovnik da bi tu našle spas ili se ukrcale u brodove i prešle na drugu obalu Jadrana. Od takvih preseljenika potiču bar neke među južnoslovenskim kolonijama u Italiji. Dubrovnik je pred ovim „gladnicama“ (famelici), naročito brojnim 1454. godine, zatvarao kapije u strahu od zaraza i nereda. Ostali su potresni opisi kako su sa obala preklinjali i bogoradili da ih prime u barke i odvezu i tako spasu.

Prelazak granice na Savi i Dunavu

Ovih nekoliko podataka smo naveli da bi se videli tipičim uzroci napuštanja ognjišta, koji su delovali i na veći deo seoba u Ugarsku u XIV i XV veku. Ostaje nam da se osvrnemo i na situaciju duž granice koju su seobe prelazile. Bitna je razlika između perioda kada je duž Save i Dunava išla granica Ugarske i Srbije i perioda kada su se do te iste granice trajno proširili Turci. Dobro je poznato da su tvrđave na granici: Mačvu, Beograd, Golubac imali pod svojom vlašću ugarski kraljevi, a u nekim periodima i pojas teritorija u Mačvi i Braničevu, kasnije samo u Mačvi. Smenjivali su se periodi mira sa periodima neprijateljstava, čestih naročito za vlade Milutina i Dušana. U mirnim vremenima granica se prelazila na uhodanim mestima, trgovalo se i razmenjivalo, ali nisu zabeležena pomeranja stanovnika slična onima iz XV veka. Veća pustošenja i stradanja oblasti s jedne i druge strane granice počinju, kako su tačno uočili istoričari prošlog stoleća, ubrzo posle kosovske, i imaju nejednak ritam zavisan od odnosa Ugarske i Srbije sa Osmanlijama i od mere turskog ekspanzionizma, Vladavine Bajazita I, Murata II i, naročito Mehmeda P, odlikuju se agresivnošću, čije posledice dopiru do krajeva za koje smo ovde zainteresovani, a izrazito zatišje vlada 1402—1425, kada su Turci prvenstveno zabavljeni unutrašnjim borbama među Bajazitovim naslednicima.

To se poklapa sa vladavinom despota Stefana, kada su izrazito dobri odnosi između Ugarske i Srbije, i kada su oblasti s jedne i s druge strane granice tešnje povezane nego ikad ranije. Dok smo iz prethodnih perioda obavešteni skoro samo o utvrđenjima, sada se može koistatovati i uspon gradskih naselja, starih kao što su Beograd i Braničevo ili novih kao što su Rudišta, Zaslon, Smederevo na južnoj, a obnovljena Mitrovica, Zemun, Kovin i Haram ili Hram na severnoj strani reka. Četvrt veka slobodnog kretanja preko granica i redovnih trgovinskih veza olakšalo je približavanje žitelja razdvojenih granicom upoznavanje oblasti na drugoj strani i pospešilo neka tiha i dugotrajna pomeranja stanovništva, kojima se tok ne može pratiti, ali se vide rezultati.

Ovom periodu mira sledi, kao što je dobro poznato, još četvrt veka jednakih opštih uslova što se srpsko-ugarskih odnosa tiče, ali različitih po tome što su teritorije s obe strane granice bile kad češće kad ređe pogođene turskim provalama i pustošenjima, što je pratila depopulacija i što je davalo povoda za seobe i pomeranja stanovništva.

Pad Srpske Despotovine 1459.godine

Prelom nastaje padom Srpske Despotovine 1459., kome kao neka predigra prethodi privremeno osvajanje 1439—1444. godine. Utvrđenja južno od Save i Dunava, s izuzetkom Beograda, ne brane više kao predstraže Ugarsku, pretvorena su u gnezda iz kojih se manji ili veći odredi mogu zaletati na ugarsku teritoriju i pleniti je i pustošiti. Sava i Dunav posle 1459. razdvajaju neprijateljske države, razgraničavaju hrišćanski i islamski svet. Ipak, posle nekog vremena, politikom ofanzive i odmazde u vreme kralja Matije Korvina, uspostavljen je red na granici i u vreme kad nisu bila na snazi formalna primirja. Mira sa neprijateljima hrišćanstva nije moglo biti, po rečima kralja Matije, ali primirja su sklapana počev od 1479., i ona su zabranjivala upade preko granice, što se nazivalo „haramluk“ ili „četa“, dopuštala prelazak granice na određenim mestima i predviđala mehanizme za rešavanje sporova. O prilikama na granici biće još reči povodom pojedinih talasa seoba, ovde je važno istaći razliku između perioda rata i perioda kad je vladalo primirje, vreme ratovanja bilo je i vreme seoba. Takav režim je vladao sve do osvajanja Beograda i Srema.

U skladu sa tim bitno različitim situacijama nameće se sama od sebe podela na dva perioda: prvi do 1459. i drugi do 1521, ali ćemo ga mi pratiti samo do kraja veka. Ako bismo pre no što se upustimo u pokušaj rekonstruisanja istorije pojedinih seoba, jednim pogledom obuhvatili sva kretanja prema severu u prvom periodu, morali bismo zapaziti dva toka seoba: jedan tih, postepen, kontinuiran, jedva primetan kroz raspoložive izvore, i drugi, bolje osvetljen, dinamičan, isprekidan. Prvi je zahvatao male ljude u velikim masama, drugi velikane i feudalnu gospodu, pojedinačno ili u malim grupama. Dve struje teku odvojeno, tek ponekad se ukrštaju, recimo u slučajevima kada preseljena vlastela na svoje nove posede dovodi svoje sunarodnike iz starog kraja.

Naseljavanje braće Kraljevića Marka u Ugarsku

Među velikašima su prvi nama poznati preseljenici sinovi kralja Vukašina Andrijaš i Dmitar. Oni nisu napustili zemlje u Makedoniji prilikom turskog osvajanja 1395, nego su se, kako odnedavno znamo, razišli sa bratom Markom još u proleće 1394. godine. U Dubrovniku su podigli svoje delove od srebra koje im je otac pohranio pre više od četvrt veka, i odatle pošli u Ugarsku. Tamo su stupili u službu kralja Žigmunda Luksemburškog. Andrijaš je u toku sledećih pet godina nestao, dok je Dmitar ostavio traga u dokumentima (do 1407), zapisan kao sin kralja Vukašina, kastelan grada Vilagoša i župan zarandske županije. U vezi sa njihovom sudbinom vredi se prisetiti činjenice da je Marko kao turski vazal poginuo u bici na Rovinama maja 1395, kada su mu braća već bila u službi kralja Žigmunda, i kad su, najverovatnije, bili u taboru kralja i vojvode Mirče. Rascep u porodici će svakako igrati neku ulogu u nastajanju epskih pesama o Kraljeviću Marku i bratu Andrijašu, omiljenim junacima „bugarštica“.

Despot Stefan Lazarević bio je drugi uglednik koji se na osoben način ustalio u Ugarskoj. Kao vazal kralja Žigmunda od 1403—04. on je dobio prvo Beograd, Mačvu i Golubac, nekad sporne gradove i teritorije, a zatim pre jula 1411. i prostrane posede u Ugarskoj. Vlastelinstvo despota Stefana se sastojalo od nekoliko kompleksa: 34 sela oko grada Debrecina i trgovišta Besermenja, 15 sela i selišta u satmarskoj županiji sa rudarskim naseljima Satmar, Nemci, Nađbanja, Felšebanja, bio je župan tri županije. Do vremena Đurđa Brankovića uključeni su i drugi posedi: Apatin i Aranjan u bodroškoj županiji, grad Bečej na ostrvu u Tisi, trgovišta Bečej i Bečkerek u torontalskoj županiji, Đurađ je imao i gradove oko Tise (Tokaj, Talja, Regec), posle pada Smedereva dobio je već spomenuti Vilagošvar sa stotinak sela, a imao je i Slankamen i još dva sela u sremskoj i 7 sela u bačkoj županiji.

Nisu samo srpski vladari sticali posede u Ugarskoj, već i njihovi velikaši. Poznati su mali delovi poseda istaknutih pojedinaca: čelnika Radiča, vojvode Mihajla, protovestijara Bogdana, nekog Vladislava, koji je zabeležen kao „baron“. Ne možemo se opširnije baviti despotskim i velikaškim posedima u Ugarskoj iako je to veoma značajna i privlačna tema, naročito problemi njihovog očuvanja i gubljenja, moramo se ograničiti na one aspekte koji su bliži srži naše teme. Pre svega, spomenuta gospoda nisu trajno živela na svojim ugarskim posedima, za Đurđa Brankovića znamo da se sklonio pre pada Smedereva, i da je kasnije, u danima opasnosti, premeštao svoju riznicu. Posedi su pored ekonomske namene i funkcije pribežišta služili i tome da srpske feudalce jače vežu za Ugarsku Kraljevinu, da ih uključe u njen odbrambeni sistem itd. Značaj ovih prvih poseda je bio u tome što su služili kao primer i obrazac srpskoj gospodi druge polovine XV veka. Sa gledišta naše teme značajna je i uloga u preseljavanju stanovništva iz Srbije, o kojoj imamo dve vrste svedočanstva. S jedne strane se vidi da su činovnici i zastupnici despota na njihovim posedima bivali bar delom Srbi. Brajan se zvao podžupan torontalske županije, Vlatko je bio kastelan Vilagoša, Brajislav se zvao njegov zamenik. S druge strane, iz vremena naslednika kralja Žigmunda i kasnijih vladara imamo saborske odluke i dekrete kojima se despotu Srbije, celjskom Grofu i drugima zabranjuje da svoje posede, trgove, utvrđenja i gradove ustupaju strancima ili došljacima, smeli su postavljati samo Ugre, što je značilo podanike ugarskog kralja. Uloga despotskih poseda u naseljavanju može se proceniti i po tome što se grupe srpskih naseljenika izvan pojasa uz granicu najpre nalaze u krajevima gde su bili delovi despotskog vlastelinstva.

Tiho preseljavanje „malih“ ljudi

Ona druga tiha struja ostaje znatnim delom neprimetna, jedva prepoznatljiva po svojim rezultatima. Podataka ima tek toliko da možemo zapaziti neku vrstu nagiba, kojim se populacija sliva od juga ka severu. Savu su prelazili ratnici i ugarski državni dostojanstvenici nakratko, dolazeći sa severa, dok su mali ljudi idući u suprotnom smeru ostajali trajno iza granice. Teško bismo i to mogli konstatovati da nije podataka o crkvenoj situaciji. U popisima sakupljača papske desetine iz tridesetih godina XIV veka parohije uz Savu su siromašne, nekad bez ikakvih prihoda zbog jeretika i šizmatika.

Odavno su poznata svedočenja iz 1437. o delovanju čuvenog franjevačkog propovednika fra Jakova iz Marke, koja su dali župan požeške županije i biskupi sremski i bosanski, tvrdeći svaki za sebe ali saglasno da „veći deo spomenutih krajeva Srema nastanjuju Rašani, iako neki gradovi i sela važe kao hrišćanski (tj. katolički), u većini žive Rašani i Bosanci izmešani sa hrišćanima (tj. katolicima)“. U jednom od tih formalnih svedočanstava kaže se da i „na drugoj strani Dunava, približno u dubini od jedne milje, takođe žive izmešani Rašani, bosanski jeretici i hrišćani (tj. katolici)“. To je, naravno, nedovoljno za procenu brojnosti i udela došljaka u ukupnoj populaciji, ali je dovoljno da potvrdi prisustvo talasa doseljenika, koji će biti zbrisan događajima sredinom veka.

Nešto slično se može zapaziti i na dunavskom delu granice. Već početkom XV veka Kovin i sela pod gradom, Bavanište i Skorenovac, imaju srpsko stanovništvo. Prateći sudbinu tih ljudi, ovde možemo zapaziti smenjivanje migracionih talasa. Situacija se temeljito izmenila u vreme kada su Turci 1439. opsedali Smederevo. Tada se Jedan turski odred prebacio preko Dunava, oplenio naselje Kovin (ne tvrđavu) i odveo deo stanovnika u roblje. Drugi deo stanovnika Kovina i spomenutih sela nije sačekao turski napad, uputio se sa ženama, decom, imovinom koja se mogla nositi u unutrašnjost Ugarske „sklanjajući glave pod tuđe krovove“, kako o njima kaže savremeni tekst. Naišli su na pogodno mesto, opustelo sedište kod crkve svetog Avrama na ostrvu Čepel, južno od Budima. Oživeli su naselje i preneli na njega ime svoga starog zavičaja, tako da će se zvati Gornji Kovin ili Srpski Kovin, Rackeve. Kontinuitet sa Kovinom na Dunavu naglašen je i u povlasticama, koje je stanovnicima novog naselja potvrdio kralj Vladislav I u oktobru 1440. Tim privilegijama kovinskim treba zahvaliti za ono malo što znamo o seobi Kovinaca. A privilegije su, da spomenemo još i to, napravljene po obrascu onih koje je 1428. izdao kralj Žigmund Bugarima koji su dobegli i bili naseljeni na ostrvu Rožd, pored koga se razvilo naselje Sentandreja. Tragovi njihovi su ostali sve do velike seobe.

Naseljavanje Srba uz Tisu

U to burno vreme jedna grupa Srba je pošla uz Tisu i naselila se pre 1442. u županiji Spoljni Solnok, u blizini jednog kompleksa despotskih poseda. Nije poznato odakle su ovi Srbi došli, ali se može s razlogom pretpostaviti da su iz Despotovine, jer su imali status „kraljevskih Raca“ (Rasciani regales), potčinjeni su bili kralju, imali vojvodu koji se zvao Jakov, možda je to rodonačelnik Jakšića, i „kapetane ili sudije“, koji su se zvali Đorđe, Pavle i Radoslav. Nije poznato da li se ova grupa vratila po obnavljanju Despotovine 1444. Iz prvog perioda nema drugih vesti o seobama, ali ima podataka o grupama Srba ili pojedincima dospelim u mesta daleka od matične zemlje. Takvu grupu susrećemo 1453. u Vilagošvaru, sigurno u vezi sa despotskim posedom, selo sa srpskim imenom Racfalu 1454. u dalekoj heveškoj županiji.

Prvi period možemo zaokružiti ističući važnu činjenicu da su u periodu unutrašnjih borbi od 1445. a naročito od 1448, između stranke Hunjadija i stranke Celjskog, u koju je bio uvučen i Đurađ Branković, sva despotska dobra postepeno oduzeta, tako da u trenutku pada Srbije 1459. nijedno selo nije bilo u rukama potomaka Đurđa Brankovića. Tome treba, verovatno, pripisati činjenicu da konačno osvajanje Despotovine nije pratio egzodus vlastele u pravcu Ugarske, kako bi se očekivalo imajući u vidu odnose iz vremena kralja Žigmunda i despota Stefana. Jedna od teških posledica unutrašnjih stranačkih borbi je bila i u tome, da je Ugarska prestala biti gostoljubiva sredina za srpske ratnike i vlastelu. Ona će to ponovo postati nekoliko godina kasnije zahvaljujući svesnom i upornom angažovanju kralja Matije Korvina.

Dolazak Rašana u opustošeni Srem

Jedan savremeni izvor može da nas uvede u prilike na početku drugog perioda. Ugarski velikaš iz okoline kralja Matije obaveštava iz Tate svoga korespondenta u Češkoj u novembru 1463. o kraljevim uspesima postignutim osvajanjem Jajca (tvrđava još tada nije pala), Zvečaja i severne Bosne. U Ugarskom Kraljevstvu — kaže on — više nema straha od Turaka, jer od Beograda, gde se Sava uliva u Dunav primećuje pisac, duž Save, kralj je naredio da se podignu utvrđenja na mestima gde su Turci tokom više proteklih godina provinciju sremsku, na ovoj strani Save, napadali radi pustošenja. Postavio je kralj kapetana toga dela kraljevstva gospodina Petra de Zakol, župana Tamiškog, koji je prošloga leta pobedio vojsku Ali-bega. Već sada se iz tih tvrđava plene oblasti kraljevstva Raške, odakle je ranije bilo napadano ovo kraljevstvo, i sada će se iz plenjenja kraljevstva Raške preobraziti sremska provincija, jer Rašani dolaze na ovu stranu Save da nasele pusta mesta.

Ovo retko informativno a slabo zapaženo mesto, uprkos optimizmu, nerealnom u svetlosti kasnijih događaja, realno osvetljava situaciju na granici. Ono je nastalo u periodu ravnoteže kada je lanac tvrđava na tlu Bosne (Zvečaj, Srebrnik, Teočak), duž Save (Mitrovica, Kupunik, Barič, Beograd), duž Dunava (Kovin, Haram, Dranko, Laslovar, Oršava, Severin) uspevao da pruži zaštitu stanovništvu iza granične linije. Tome je prethodilo nekoliko godina, to je tačio od 1459, turskog pustošenja u kojima je Srem, kako se vidi opusteo u velikoj meri. Sa gledišta naše teme veoma su važne okolnosti koje iz toga slede: bar jedan deo ranijih doseljenika u Srem morao je tražiti pribežište dublje u unutrašnjosti, kao što se to činilo 1439; a zatim, teritorija Srema je ostala pusta vapijući za naseljavanjem, koje kraljevi branioci granica postižu milom ili silom, pleneći susedne oblasti na turskoj strani granice.

Obaveštenja iz navedenog pisma potvrđuju i neke izjave samoga kralja Matije, a još više njegova politika u sledećim godinama, zaokupljena oživljavanjem opustelih oblasti. U jednom pismu Venecijancima iz 1462. kralj se žalio da su u protekle tri godine, dakle od 1459, Turci iz njegove zemlje odvukli više od 200.000 stanovnika. (Ovde moram primetiti da je usled nesporazuma u jednoj staroj mađarskoj zbirci regesta ovaj broj tako upotrebljen kao da se odnosi na stanovnike Srbije koji su prešli u Ugarsku. Radonić ga je u tom smislu upotrebio u svojoj na francuskom objavljenoj kratkoj istoriji Srba u Ugarskoj, odatle su je preuzeli Jireček, zatim Ivić, a kasnije je bezoroj puta ponovljeno, i teško i sporo će se ta greška otklanjati.) Nadoknađivanje tog gubitka kralj Matija je shvatio kao svoju vladarsku misiju. Izvori iz kasnijih godina pokazuju da je veoma ozbiljno shvatao populacionu politiku, da je prepoznavao njene različite dimenzije, da nije prestajao da iznalazi rešenja. Jedno od sredstava te politike sastojalo se u privlačenju i pozivanju srpske vlastele zaostale na turskoj teritoriji. Za kratko vreme pridobio je nekoliko uglednih porodica i pojedinaca ustupajući im posede i dodeljujući dostojanstva. Tako su kralju prišli Dmitar i Jovan Jakšići, kojima je 1464. dao vlastelinstvo oko grada Nađ-Laka. Najkasnije do sredine te godine došao je kralju Vuk Grgurević, unuk Đurđa Brankovića, kome je dodeljena despotska titula vakantna od 1459. Te godine je preko Dubrovnika došao Miloš Belmužević, koji se u svome testamentu sećao „kada dojdoh do poganeh na ugarski arsag v dni svetloga kralja Matejaša“. On se prisetio poziva i obećanja vere da je došao „na njegove svetlosti krstjanstvo i veru i sve ugarske velike i male gospode veru“. Od ranije su kod kralja bili Vladislav Hercegović i sin Balša, a pridružili su se do 1466. Ivaniš Vlatković, Radič Banović iz Bosne, Grgur Popović iz kruga Brankovića.

Događaji iz kasnijih godina jasno pokazuju da se kralju Matiji isplatilo ono što je uložio u ugledne došljake iz Srbije i Bosne. Dobio je sposobne ratnike, koji su okupili svoje zemljake, zapovednike ličnih banderija ili odreda kraljevih najamnika, naročito lako oklopljene konjice, koju su većinom sačinjavali Srbi, zapovednike tvrđavskih posada, okretne pregovarače, posebno s Turcima. Neki od tada doseljenih Srba su se proslavili junaštvom kao despot Vuk, braća Jakšići i Miloš Belmužević, i uzdigli u red ugarskih velikaša.

Ugari preuzeli turske metode prema doseljenim Srbima

Kod velike mase sitnih ljudi pomoću kojih je trebalo oživeti naselja i obrađivati zapuštena imanja, kralj se nije oslanjao na spontano doseljavanje — suviše veliki brojevi su bili u pitanju — već je posegao za turskim metodama. Kako je sam pisao, on je želeo da ljudima sa neprijateljske teritorije naseli svoje zapustele oblasti, pa je od samog početka vojne akcije povezivao sa izvođenjem stanovništva sa turskog područja. U toj vrsti populacione politike, koja je donosila velika stradanja i patnje srpskom življu pod turskom vlašću u oblastima blizu granice, kralj je nailazio na dve vrste smetnji. Jednu je činio turski odbrambeni sistem, veoma sličan ugarskom, oslonjen na posade u tvrđavama i mrežu uhoda i špijuna, čiji je zadatak bio da onemogući iznenađenja. S kraja veka imamo savremene izveštaje o izjalovljenim napadima zbog toga što se stanovništvo razbežalo, obavešteno o predstojećem pohodu. Druga smetnja je dolazila iz sopstvenog tabora od strane nekih zapovednika koji su odbijali da odvode posle pohoda ljude u roblje, jer im to hrišćanska savest nije dozvoljavala. Kralj Matija je zbog toga tražio od pape oproštajnicu, koja bi izričito dozvoljavala da se ljudi uhvaćeni u neprijateljskoj zemlji mogu dovesti, naseliti u njegovoj zemlji ili držati kao roblje. Koliko se može razabrati, ta kontroverza je proistekla iz mešanja argumenata, zemlja je bila neprijateljska, ali su stanovnici bili hrišćani. Srbi su odvlačeni preko granice ali nisu držani u kući kao roblje niti prodavani, nego su naseljavani na opustela zemljišta obrađujući ih kao i ostalo zemljoradničko stanovništvo Ugarske. Ugledni zarobljenici su držani u ropstvu radi otkupa i u ratovima među hrišćanskim državama. Kralj Matija se, kao što ćemo videti, tom vrstom skrupula nije dao zaustaviti.

On je u Rimu imao još jednu zanimljivu intervenciju, tražio je, naime, da se od strane Turaka odvučeni supružnici smatraju za mrtve, tako da oni koji su preostali, mogu sklopiti drugi brak. U svojim zahtevima ukazivao je na štetu koja nastaje za državu: nije se rađalo potomstvo, rasturane su baštine, jer su ljudi odlazili u tuđe zemlje. Na jednom drugom mestu sam upozorio na to, da je kraljeva briga o povećanju stanovništva umela da dobije neobične oblike. Po svedočenju breslanskog biskupa Emenloera, prilikom osvajanja grada Kostolanja zatečeno je u tvrđavi 400 husitskih žena, koje je kralj Matija poslao u Srem da ih poudaju za Srbe. Očigledno u ponovo kolonizovanom graničnom Sremu nedostajalo je ženskinja, a u odnosu na jeretike i šizmatike nisu iskrsavali problemi zbog nerazrešivosti braka.

Kontraverzni brojevi preseljenih ljudi

Kraljeva politika preseljavanja najpotpunije dolazi do izraza u nekoliko ratnih operacija o kojima su sačuvani savremeni izveštaji. U nekima od njih su navedeni i brojevi preseljenih ljudi, preterani, koliko se moglo utvrditi. Za vreme ratovanja u Bosni u jesen 1463. treba da je od Turaka oslobođeno 15.000 hrišćana i odvedeno u Ugarsku. Prilikom ratovanja oko Šapca, Zvornika i Smedereva u zimu 1475/76. ne spominje se odvođenje stanovnika, verovatno zbog toga što su operacije bile u domašaju kraljevih ratnika među kojima je bilo egzodusa, pratili su pohode koje je kralj Matija uputio na Srbiju i Bosnu 1480. i u Srbiju 1481. Svaki od pohoda na Srbiju, išli su dolinom Morave, drugi čak do Kruševca, bio je praćen ogromnim brojem iseljenih stanovnika, po 50.000 što samo u dve godine iznosi 100.000 duša. Izveštaji pominju ogromno dugu povorku kola na kojima su bile porodice i stvari preseljavanih stanovnika, zatim teškoće na putu zbog rđavih vremenskih prilika, tehničke probleme prebacivanja preko Dunava. Posle drugog pohoda doseljenici su dovedeni u temišvarski kraj, odakle su se sigurno razišli po inače slabo naseljenom Banatu i Pomorišju, u koje su Srbi dospeli već ranijim seobama manjih grupa. Na drugom mestu sam izrazio sumnju u tačnost brojki koje navodi sam kralj u pismima, oslanjajući se na vesti svojih zapovednika. To bi značilo da se na turskoj teritoriji, koja je bila u domašaju kraljevih ratnika među kojima je bilo i mnogo Srba, ugasilo oko 20.000 ognjišta ili 1.000 sela, a to bi pokrivalo površinu od 6 nahija veličine beogradske iz početka turske vlasti. No, ako je stvarni broj preseljenih bio znatno manji, čak upola manji, opet to znači ogromne perturbacije na obe strane granice. Treba samo pomisliti na prazan prostor koji je ostao u Pomoravlju i setiti se da su defteri iz 1468. i 1476. govorili o stočarima koji su u te krajeve sigurno naseljeni posle pada Despotovine. Seobama iz 1480. i 1481. morala je uslediti nova kolonizacija, koja je dovela već treći talas stanovništva. A dovela ih je sigurno, jer je u pohodu 1493, nastavljajući politiku Matije Korvina i posle njegove smrti, kapetan Donjih Krajeva Pavle Kinjiži, poveo veliki broj stanovnika iz šire okoline Smedereva i naselio ih u Ugarsku. Međutim, u pohodu u Posavinu 1494. Turci su, saznavši šta se sprema i stanovništvo sklonili u obližnje planine, verovatno Cer. U poslednje tri decenije XV v. bilo je srazmerno dugih perioda formalnog „primirja“, kad se pregovaralo i o odvučenom stanovništvu, pri čemu su se zahtevi i jedne i druge strane potirali. Inače su se Turci zalagali za to, da se zabrani kretanje preko granica, dok su ga Ugri odobravali, ne bojeći se bežanja sa svoga područja.

Olakšica za doseljene Srbe – oslobađanje od plaćanja crkvene desetine

Za srpske iseljenike iz vremena kralja Matije veoma su važna bila nastojanja da im se položaj olakša i da se trajno vežu za ugarsko tle. Najviše tu dolazi do izraza u verskim odnosima. Odlukama sabora, doseljeni Srbi su, kao i ostali pravoslavci bili oslobođeni plaćanja crkvene desetine, koju je ubirala katolička crkva. Od njih je upimana novčana dažbina „hrišćanski dipar“, čiji je iznos postepeno uvećavan. Ako bi katolik i pravoslavac zajednički obrađivali zemlju, desetina je davana samo od polovine katolika. Ipak je bilo sporova, ponekad oštrih, ali sporova je bilo i među prelatima i feudalcima katolicima. Kralj Matija je 1477. kod pape Siksta IV izdejstvovao encikliku kojom se katoličkim prelatima i sveštenstvu u Ugarskoj preporučivao tolerantan stav prema inovernim došljacima. Papa je tražio da hrišćane grčkog obreda ne izbegavaju, ne vređaju u propovedima, da ih ne žigošu kao nepravilno krštene, da ih primaju u katoličke crkve i sahranjuju u katolička groblja kad to zatraže, da im ne uskraćuju obrede ako nema pravoslavnih sveštenika. Sve je to trebalo da pridobije za katoličku crkvu i olakša pokatoličavanje. Međutim, sa Srbima se preseljavalo i sveštenstvo, koje je održavalo veze sa Svetom Gorom i pravoslavnom jerarhijom pod turskom vlašću. Starešina pravoslavaca u Ugarskoj bio je beogradski mitropolit.

Inače Srbi doseljeni u ovim prvim talasima, u predmohačkom periodu, nisu imali neke posebne privilegije, niti su živeli po posebnom pravu. Položaj pojediica ili porodice zavisio je od socijalne sredine u koju bi se uključio. Zemljoradnici su obrađivali zemlju pod jednakim uslovima sa drugim seljacima. Mnogi su zahvaljujući ličnoj slobodi i brojnosti porodica bili u stanju da prihvate neku plaćenu vojnu dužnost kao husari, „vojnici“ u posadama tvrđava ili šajkaši. Potrebe za ratnicima su bile velike i udeo Srba u vojnim snagama sve primetniji ukoliko je vreme proticalo, sve do Mohača i pokreta Jovana Nenada.

Zaključak: Preseljavanja Srba su bila prinudna

Posmatrane u celini, najranije srpske migracije pokazuju izvesne crte, kojima bi vredelo posvetiti više pažnje no što je to moguće u zaključku ovog predavanja. Pre svega, one su toliko brojne i raznovrsne da bi se teško mogle svesti na jedan tip i pripisati uniformni uzroci. Iako su u krajnjoj liniji iza svih ili skoro svih događaja povezani s Turcima, turskim osvajanjima i turskom vlašću, ipak se povodi pojedinih migracija, pa i čitavih talasa u znatnoj meri razlikuju. Iz našeg istraživanja, proizlazi, čini se, da je u tadašnjim kretanjima stanovništva srazmerno malo spontanosti, a veoma mnogo direktne ili indirektne prinude. Usudio bih se da dodam da su pokrenute i premeštane mnogo veće mase stanovništva, nego što se to prećutno pretpostavlja, ali naša istorijsko-demografska istraživanja su toliko nerazvijena da je prerano stavljati u bilo kakav odnos ove preseljenike prema ukupnoj tadašnjoj srpskoj populaciji. Najzad, ove rane seobe su veoma dinamične, u pojedinim krajevima, kao što su Srem, Posavina i Pomoravlje i po tri puta se smenilo stanovništvo u toku jednog stoleća. O tome će valjati voditi računa u rezonovanjima o poreklu stanovništva, o jezičkim pojavama, narodnoj kulturi itd.

IZVOR: Sima Ćirković, istoričar i član SANU, jedan od vodećih poznavalaca srpskog srednjeg veka

Srbi su jedna od zvaničnih nacionalnih manjina u Mađarskoj.
Po poslednjem službenom popisu iz 2011. godine, u Mađarskoj je živelo ukupno 10.038 Srba. Po regionima (županijama) taj broj je bio sledeći:

Budimpešta (Budapest) – 1.851
Bač-Kiškun (Bács-Kiskun) – 795
Baranja (Baranya) – 703
Bekeš (Békés) – 582
Boršod-Abauj-Zemplen (Borsod-Abaúj-Zemplén) – 45
Čongrad (Csongrád) – 1.177
Fejer (Fejér) – 156
Đer-Mošon-Šopron (Győr-Moson-Sopron) – 79
Hajdu-Bihar (Hajdú-Bihar) – 47
Heveš (Heves) – 30
Jas-Nađkun-Solnok (Jász-Nagykun-Szolnok) – 42
Komarom-Estergom (Komárom-Esztergom) – 79
Nograd (Nógrád) – 13
Pešta (Pest) – 1.306
Šomođ (Somogy) – 104
Sabolč-Satmar-Bereg (Szabolcs-Szatmár-Bereg) – 23
Tolna (Tolna) – 164
Vaš (Vas) – 48
Vesprem (Veszprém) – 67
Zala (Zala) – 39

Srbi u Mađarskoj žive u nizu naselja gde obično ne čine više od 2-5% stanovništva (do 300 Srba). Ova naselja su često udaljena i nalaze se u nekoliko županija srednje i južne Mađarske (Peštanska, Čongradska, Baranjska, Bač-Kiškun), što se nepovoljno odražava na stanje srpske zajednice. U celoj Mađarskoj ima svega nekoliko naselja sa više od 100 Srba (Batanja, Lovra, Santovo, Deska, Čip).

Danas je jedino većinski srpsko mesto u Mađarskoj selo Lovra (Lórév) na Čipskom „ostrvu“, zapravo Dunavskoj adi južno od Budimpešte. Najbrojnija srpska zajednica živi u Batanji (oko 350 Srba). Manje srpske zajednice mogu se i danas naći po gradovima kao što su: Budimpešta (Budapest), Sentandreja (Szentendre), Segedin (Szeged), Baja (Baja) i po manjim naseljima poput Pomaza (Pomáz), Kalaza (Kalász), Deske (Deszk), Čobanca (Csobánka), Čipa (Szigetcsép), Santova (Hercegszántó), Siriga (Szőreg), Batanje (Battonya), Sentivana (Újszentiván), Čanada (Magyarcsanád).

Pored navedenih naselja postoji i niz drugih naselja, danas bez Srba, ali sa očuvanim svedočanstvima njihovog nekadašnjeg bitisanja, koja uključuju crkve, groblja, krstove na raskršćima, kao i brojne toponime, za koje danas mesno nesrpsko stanovništvo i ne zna šta znače. Ovo je slučaj sa nizom gradskih naselja srednje i severne Mađarske, kao i sa nekim selima Baranje i Tolne, odakle su se Srbi masovno iselili posle Prvog svetskog rata.
Manastiri

Postoje dva srpska manastira u Mađarskoj: Grabovac (mađ. Grábóc) i Srpski Kovin (mađ.Ráckeve).

Istorija
Razdoblje srednjovekovne Ugarske

Prisustvo Srba na području današnje Mađarske datira iz srednjeg veka. Majka ugarskog kralja Geze II bila je Jelena, rođaka srpskog kralja Uroša. Tokom srednjovekovnog perioda srpsko-ugarske veze bile su snažne, mada su postojali i periodi međusobnog neslaganja i ratovanja.

Od 14. veka i početka osmanskih osvajanja srpskih zemalja na Balkanu počinju seobe Srba na sever, ka području i zemljama pod upravom srednjovekovne Ugarske. U početku su Srbi služili kao pogranična vojska u službi ugarskog kralja.

Razdoblje osmanske uprave

Posle Mohačke bitke, 1526. godine, većina Srba se našla pod Turcima, koji su zavladali i velikim delom teritorije današnje Mađarske. Tokom perioda otomanske vladavine u delovima Panonske nizije u 16. i 17. veku, većina mađarskog i katoličkog stanovništva je napustila neke od ovih krajeva i povukla se ka severu. Njih su zamenili Južni Sloveni (Srbi, Bošnjaci, Šokci, Bunjevci i Hrvati). Oni su bili i glavna vojna snaga otomanskog carstva na području Panonske nizije. Zabeleženo je da se u Budimu sa budimskim pašom moglo razgovarati na srpskom jer „taj jezik znaju malne svi Turci, a osobito vojnici“.
Razdoblje habzburške uprave

 Baranja u 16. vijeku

Krajem 17. veka delovi područja današnje Mađarske kojima su do tada vladali Turci došli su pod kontrolu Habzburgovaca. U ovom periodu, tačnije 1690. godine, desila se Velika seoba Srba, kojom je srpski element u ovim krajevima znatno ojačan.

Tokom 19. veka Srbi su na području današnje Mađarske i dalje činili značajan deo gradskog stanovništva, ali njihov udeo i značaj je bio u opadanju. Već početkom ovog veka u „najsrpskijoj“ Sentandreji oni gube većinu, a krajem veka ima ih manje od 20%. Aktivnost Srba postepeno se pomera ka jugu Panonske nizije, ka području današnje Vojvodine, gde su Srbi bili mnogo brojniji i činili su veći udeo u stanovništvu. Ovo se posebno snažno osećalo posle Revolucije 1848/49. godine, koja je iz korena uzdrmala mađarsko-srpske odnose.

Srbi u Mađarskoj nakon 1918.

Posle Prvog svetskog rata 1918. godine veliki (južni) delovi nekadašnje Austrougarske pretežno nastanjeni Južnim Slovenima ušli su u sastav novoosnovanog Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca (kasnije nazvanog Jugoslavija). Od teritorija pod upravom nekadašnje Translajtanije ili ugarskog dela Dvojne monarhije, u okvir nove južnoslovenske države ušla su područja nastanjena velikim brojem Srba: Hrvatska-Slavonija (tada je uključivala Srem), Bačka, Banat i Baranja. Prema Trijanonskom sporazumu, jedan deo ovog područja, sa poglavito mađarskim stanovništvom, tačnije severni deo Baranje i najseverniji, manji (15%), deo Bačke, bio je uključen u granice novoosnovane nezavisne mađarske države (od 1918. ovi prostori su bili pod vojnom i civilnom upravom Kraljevstva SHS). Zbog nezadovoljstva novom graničnom linijom, na severu Baranje i Bačke je 1921. godine od strane lokalnog (uglavnom srpskog) stanovništva uspostavljena kratkotrajna Baranjsko-Bajska Republika. Ona je obuhvatala područje današnje mađarske Baranje i deo severne Bačke oko grada Baje. Predsednik republike je bio slikar Petar Dobrović.

Trijanonski sporazum bio je ključan za odnose između Srba i Mađara na području današnje Mađarske. Vojska Kraljevine SHS iselila je deo srpskog stanovništva sa područja koja su prema Trijanonskom sporazumu pripala Mađarskoj (okolina Pečuja i Segedina posebno) na područje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, najviše na prostor današnje Vojvodine, da bi posle toga ovaj sporazum bio ratifikovan od strane obe države. U sledećim godinama iseljavanje Srba u maticu je nastavljeno, tako da je u ovom razdoblju (1921 – sredina 1930-ih godina) sa područja današnje Mađarske u maticu „optiralo“ (dobrovoljno se iselilo) oko 2/3 srpske zajednice. Ovome je podsticaj davao i tadašnji episkop budimski Georgije Zubković. Gotovo celokupno srpsko stanovništvo većinski srpskih sela Šaroka (mađ. Sárok), Deske (mađ. Deszk), Iločca (Illocska), Sentivana (mađ. Újszentiván), Siriga (mađ. Szőreg), Majiša (mađ. Majs), Ivande (Ivándárda) i Sečuja (mađ. Dunaszekcső) se iselilo. Iz nekih naselja, npr. Srpska Nana, se potpuno iselilo preostalo srpsko stanovništvo.

Novi udarci srpskoj zajednici bili su Drugi svetski rat i kasnije razmimoilaženje Mađarske i SFRJ posle rezolucije Inforbiroa. Sve ovo doprinelo je smanjenju brojnosti i udela Srba po matičnim naseljima, pa se postepeno kao osnovni činilac smanjenja broja Srba nametnulo „tiho pretapanje“ kroz brakove i druge društvene veze u pretežno, mađarsko okruženje.

Demografija

Etničko područje Srba i Južnih Slovena u Panonskoj niziji

između 16. i 18. veka(prema Jovanu Cvijiću i dr Dušanu J. Popoviću)

Tokom prve polovine 18. veka, Srbi i drugi Južni Sloveni bili su većinsko stanovništvo u nizu mađarskih gradova, poput Budima (deo Budimpešte), Sentandreje, Baje, Pečuja, Segedina. Međutim, posle odlaska turske vlasti ovi gradovi su uglavnom bili mali i nerazvijeni.

Pečuj – zabeleženo je da su 1698. godine više od polovine stanovništva Pečuja činili Južni Sloveni (uključujući i Srbe).
Budim – 1715. godine grad Budim imao je 1.539 kuća, od toga južnoslovenskih (uglavnom srpskih) 769, nemačkih 701 i mađarskih 68.
Baja – 1715. godine grad Baja imao je 237 kuća, od toga 216 južnoslovenskih (Srbi i Bunjevci), 16 mađarskih i 5 nemačkih.
Sentandreja – 1720. godine 88% stanovništva Sentandreje bili su Južni Sloveni, uglavnom Srbi.
Segedin – 1720. godine, u Segedinu je bilo 193 doma, od kojih 99 srpskih.

Godine 1910. popisano je 26.248 ljudi koji govore srpskim jezikom na području današnje Mađarske. Ovaj broj se u sledećim popisima stalno smanjivao:

1921. – 17.132
1930. – 7.031
1941. – 5.442
1970. – 11.177
1980. – 3.426
1990. – 2.953

Na poslednjem popisu, posle perioda demokratizacije i otvaranja Mađarske ka svetu, broj Srba se povećao (2001. – 3.388).

Današnje stanje

Danas je srpska zajednica u Mađarskoj malobrojna, ali i posebna po tome što je najškolovanija od svih drugih manjinskih zajednica. Među Srbima je zabeležen najveći postotak visokoobrazovanih i najmanji postotak pripadnika bez svršene osnovne škole. Verovatno je to posledica velikog udela Srba u gradskim sredinama, naročito u prestonici, Budimpešti, i njenoj bližoj okolini. Kao i sve druge manjinske zajednice u Mađarskoj (izuzev romske) Srbi se suočavaju sa teškoćom gubljenja nacionalne posebnosti putem veoma čestih međunacionalnih brakova. Veliku pomoć u očuvanju srpskog identiteta pruža postojanje Budimske eparhije Srpske pravoslavne crkve, sa sedištem u Sentandreji.

Mediji

Srbi u Mađarskoj imaju svoj nedeljnik – „Srpske nedeljne novine“, koje izlaze u Budimpešti. Jednom godišnje, u saradnji sa Zadužbinom Jakova Ignjatovića, izdaje se periodika „Neven“, prilog Srpskih nedeljnih novina za kulturu, književnost i umetnost.

Pored navedenih novina treba spomenuti i:

„Eparhija“ je časopis Eparhije budimske koji se pojavljuje periodično.
„Srpski ekran“ je polučasovna emisija Mađarske televizije na srpskom jeziku, koja se iste nedelje reprizira.
U Pečuju postoji srpska redakcija Mađarskog radija koja se svakodnevno javlja sa emisijom na srpskom jeziku u trajanju od 120 minuta.
Internet radio „SRB“ (pod pokroviteljstvom Samouprave Srba u Mađarskoj)
Internet radio „Ritam“ (pod pokroviteljstvom Srpske samouprave u Budimpešti)

Školstvo

Srbi u Mađarskoj imaju jednu školu sa srpskim nastavnim jezikom: Srpsko zabavište, osnovna škola, gimnazija i đački dom „Nikola Tesla“ u Budimpešti.
Sa dvojezičnom nastavom radi osmorazredna Srpska osnovna škola u Batanji.
U Lovri i Desci postoji nastava na srpskom jeziku do petog razreda osnovne škole.
Kao dopunska, nastava srpskog jezika obavlja se u Bati, Segedinu, Mađarskom Čanadu i Sentivanu.
U Santovu srpska deca pohađaju hrvatsku osnovnu školu, gde im se pruža prilika za upoznavanje srpskog jezika, pisma i književnosti.

Zadužbine

Zadužbina Jakova Ignjatovića (Budimpešta)
Zadužbina Save Tekelije (Budimpešta)
Zadužbina Miloša Crnjanskog (Segedin)

Pozorište

Srpsko pozorište u Mađarskoj prikazuje kvalitetne predstave na srpskom, a ponekad i na mađarskom jeziku. Administrativno sedište se nalazi u Lovri.
Umetnička udruženja

„Krug“ – Udruženje mladih srpskih umetnika u Mađarskoj (Budimpešta)

Kulturno umetnička društva

„Taban“ (Budimpešta)
„Banat“ (Deska)
„Veseli Santovčani“ (Santovo)
„Lovra“ (Lovra)
„Opanke“ (Pomaz)
„Šarenac“ (Medina)

Umetnost i književnost Srba u Madjarskoj

Zbornik Matice srpske, Novi Sad