Srbi u Hrvatskoj

 {youtube}ipHx2N9NmPY{/youtube}

Svoje hramove, imanja i kuće Srbi su imali u Hrvatskoj još pre Kosovskog boja. Manastir Krupa podignut je 1317. godine, a manastir Krka 1345. godine.

Srbi su se na teritorije koje su ušle u sastav Republike Hrvatske posle Drugog svetskog rata, naselili i mnogo pre seobe pod vođstvom Arsenija Čarnojevića 1690. godine. Dr Velimir Branković pominje da su Južni Sloveni, odnosno Srbi i Hrvati svoje prve države dobili u Panoniji pod Vojimirom i Ljudevitom Posavskim oko 796. godine, odnosno Srbi i pod Višeslavom i Radoslavom 800. godine.

Nakon održanih višestranačkih izbora u SR Hrvatskoj 22. aprila 1990. godine u Hrvatskoj je pobedila stranka HDZ koja je u svom političkom programu jasno isticala želju za nezavisnosti tj. odvajanje SR Hrvatske od SFRJ. U celoj SR Hrvatskoj vladala je velika euforija zbog pobede HDZ na izborima, a nakon toga sve češće su se mogle javno videti slike ustaških zločinaca (Ante Pavelića, Alojzije Stepinac, Maks Luburić …), ustaški pozdravi i čuti ustaške pesme. Srbima u SR Hrvatskoj je to budilo avetna sećanja na progone i genocid iz vremena NDH.

Sukobi Hrvata i Srba u Hrvatskoj simbolički su počeli na fudbalskoj utakmici između beogradske „Crvene zvezde“ i zagrebačkog „Dinama“ 13. maja 1990. na kojoj je došlo do masovne tuče navijača. Sukobi su se povećavali formiranjem nove hrvatske vlade koja je ubrzo izmenila državne simbole i najavila donošenje novog Ustava u kojem bi Srbi izgubili status konstitutivnog naroda. Odgovor Srba, na ove pretnje, bio je formiranje Srpskog nacionalnog veća, organizovanje referenduma o autonomiji i blokiranjem drumskog i železničkog saobraćaja u okolini Knina — tzv „Balvan revolucija“. Time je presečen put između Zagreba i Splita.[11]

Vlast SR Hrvatske u Zagrebu, koju su maja 1990. godine formirali HDZ i Franjo Tuđman je tokom leta donela odluku da formira sebi i oružane snage. Već u proleće su preuzeli kontrolu nad policijom, medijima, Tužilaštvom i državnom upravom. Tako je oktobra i novembra 1990. godine u SR Hrvatsku ilegalno uvezena velika količina naoružanja za potrebe rezervnog sastava policije, članova HDZ i HOS. Tu akciju su vodili Martin Špegelj i Josip Boljkovac, ministri u tadašnjoj vladi Hrvatske. KOS JNA je snimio film o ovom zločinačkom poduhvatu, a 27. januara 1991. to i objavio na TV Beograd.

Od maja 1990. do septembra 1991. godine situacija se iz dana u dan pogoršavala i Srbi u Hrvatskoj su bili strahovito uplašeni za svoju ličnu sigurnost i svoje imovine. Redovno su se mogli videti i ustaški grafiti, a veliki broj Srba je preko telefona dobijao pretnje da moraju da se isele iz svojih kuća i odu u SR Srbiju. Dobijali su čak i preteća pisma u kojima je stajao potpis „HDZ“. Srbi u Hrvatskoj su dobijali otkaze na poslu, a čak su im i deca u školama psiho-fizički maltretirana. U stambenim zgradama postojali su određni članovi HDZ koji su imali zadatak da paze na kretanje svojih komšija Srba.

Još krajem 1990. godine pooštravanjem tenzija u čitavoj bivšoj Jugoslaviji i otcjepljenjem Slovenije, hrvatska vlast započinje sa naoružavanjem i stvaranjem paravojnih formacija. Ustav i zakoni SFR Jugoslavije su predviđali prisustvo samo jedne vojne formacije, tj. Jugoslovenske narodne armije (JNA). Specijalni odredi hrvatske policije su raspoređivani na teritorijama sa većinskim srpskim stanovništvom.

Evropska zajednica je priznala Hrvatsku 15. januara 1992. Nakon ovog priznanja JNA se po sporazumu postepeno povlačila iz Hrvatske.

To su bili prvi koraci ka stvaranju državnosti Republike Srpske Krajine koja je započeta u Kninu, a kasnije je proširena na šire prostore na kojima je srpsko stanovništvo predstavljalo većinu.

Tokom pritiska na Srbe hrvatska Vlada je izbacila većinu Srba iz republičkog MUP-a te iz stanica MUP-a u opštinama gde su Hrvati činili većinu. Pokušavajući da urade isto i da uvedu nove simbole na uniforme milicije u opštinama sa srpskom većinom naišli su na otpor Srba, pripadnika MUP-a. Od tog trenutka sekretarijati milicije prekinuli su sve veze sa ministarstvom u Zagrebu i formirali su Miliciju Krajine na čelu sa Milanom Martićem. 4. januara 1991. godine je bio stvoren Sekretarijat unutrašnjih poslova u Kninu. Milicija Krajine je u više navrata učestvovala u borbama, uprkos činjenici da nije imala teško naoružanje, koje su imali pripadnici MUP-a Hrvatske i Zenge. Prema zapadnim izvorima u julu 1991. godine ona je imala oko 7.000 pripadnika sa rezervom oko 20.000. Prema srpskim autorima 9. oktobra 1991. godine Milicija SAO Krajine imala je 1.200 redovnih pripadnika u sekretarijatama, 500 pripadnika specijalnih jedinica i 1.200 rezervista. Tada je postojalo sedam sekretarijata unutrašnjih poslova: u Kninu, Korenici, Petrinji, Vojniću, Okučanima, Belom Manastiru i Vukovaru….

U periodu svoga trajanja, Republika Srpska Krajina je imala tri predsjednika. Po odvajanju od Republike Hrvatske prvi predsednik bio je dr Milan Babić, koji je živio u Kninu i bio jedan od glavnih zagovornika za odvajanje Krajine od Republike Hrvatske u spornim periodima. Nakon njega vlast preuzima Goran Hadžić iz Istočne Slavonije. Posljednji predsjednik izabran na demokratskim izborima 1994. godine bio je Milan Martić, koji je obavljao svoju dužnost sve do pada Krajine u avgustu 1995. godine.

Operacija Oluja je bila vojna akcija Republike Hrvatske u avgustu 1995. godine. Cilj ove operacije je bio zauzimanje najvećeg dela teritorije Republike Srpske Krajine. Operacija je zvanično trajala 4 dana i završila se padom Republike Srpske Krajine.

Tokom operacije, ubijeno je oko 2.650 civila, a preko 340.000 je izbeglo. Srpsko stanovništvo je ubijano sistematski, njihovi domovi su pljačkani a zatim paljeni, kako bi se izbrisao trag o njihovom postojanju na ovim prostorima.

Rata ne bi bilo da ga Hrvatska nije željela ali mi smo procjenili da samo tako možemo ostvariti samostalnost.
Franjo Tuđman, predsednik Hrvatske na trgu Bana Jelačića, u obraćanju hrvatskom narodu, 24. marta 1992.

Srednjovekovna kultura i istorija Srba na zapadu Balkanskog poluostrva oduvek je bila prikrivana. Univerzalistička shvatanja Rimske crkve i elitistička samouverenost sadašnjih i prošlih sila priznaju samo političku istoriju i samo kulturu Zapada kao evropsku. Zato je za njih samobitnost naroda nepoželjna, a nezapadne kulture – varvarske. Srbijanska naučna elita, fascinirana učenošću Zapada i za njih egzotičnom Vizantijom, potpuno je zanemarila sopstvena proučavanja zapadnih srpskih krajeva. U Hrvata, zbog umišljene pripadnosti Zapadu, kao i nastojanja da se arheološkim putem dokaže željena državnost, kontinuitet i pripadnost vladajućem svetu, istraživanja su bila strogo usmerena. Svi otkriveni arheološki nalazi iz srednjeg veka pripisivani su Hrvatima, a izuzetno je dopuštana mogućnost prisustva nekog drugog stanovništva, pa čak i Srba. Otuda danas deluje nenaučno pisati o srednjovekovnoj kulturi Srba u današnjoj Hrvatskoj. Ovde će vrlo sažeto biti prikazana dostupna arheološka svedočanstva o narodnom životu, koja nedvosmisleno prikazuju kontinuitet Srba na zapadnobalkanskom prostoru a ne ono što je stvorila elita srednjeg veka.

Zapadna Srbija nije jedinstvena geografska oblast. Uz Jadransko more proteže se primorski pojas, sastavljen od polja, krševitih ravnica i golih stenovitih planina. Na severu se prostiru plodne doline i šumoviti brežuljci okrenuti Savi i Panonskoj niziji. Između je brdsko-planinski šumovit pojas sa plodnim župama. Primorski i posavski pojas se stapaju u slivu Kupe. Geografija tla uslovila je privredu, kao i mentalitet stanovništva, na koji je odlučujući uticaj imala i politička sudbina. Zbog pritisaka sa zapada, koji se najblaže ogledao u kulturnim uticajima, a žestoko u verskim ratovima, pa i u genocidu, obrazovalo se srpsko krajište, na celom području izloženom Zapadnoj Evropi. Nastalo je posle pojave prvih osvajača, Franaka, početkom IX stoleća. Otada je Primorje ostalo izloženo romanskoj, a zapadni i severni predeli germanskoj kulturi.

*

Po osvajanju oblasti između Jadranskog mora i Srednjeg Podunavlja i po ugušivanju ustanaka domorodaca, Rimljani su, između Beograda na istoku i Istre na zapadu, uspostavili dve velike provincije: Dalmaciju i Panoniju, koje su podeljene južnim obodima Posavine. Tu su živela razjedinjena plemena tako prozvanih Ilira. Na jadranskoj obali bili su izloženi uticaju mediteranskih naroda (Grka), a u Panoniji su živeli uz plemena pomešana sa Keltima. Oni su 6. godine digli ustanak protiv Rimljana, kojim je ugrožen sistem rimske vlasti nad potčinjenim narodima, zasnovan na načelu jednom pokoren- zauvek pokoren, pa je posle ugušenja ustanka sprovedena surova odmazda. Kad je pedesetak godina kasnije tuda prolazio apostol Pavle sa svojim učenicima, zatekao je potomke tih pobunjenika, o kojima još i danas svedoče predrimski toponimi.

Iako se smatra da je predrimsko stanovništvo bilo romanizovano u vreme naseljavanja Slovena, sve brojniji primeri pokazuju da to nije tačno. Rimljanima nisu bila zanimljiva za eksploataciju ni stočarska područja ni siromašna zemljoradnička tla. Zato su domoroci u predelima izvan rimske kolonizacije zadržali svoju samobitnost – tradicionalnu kulturu stanovanja, privredu, grnčarstvo, pogrebne obrede, itd. Ta tradicionalna kultura je sačuvana, u nekim slučajevima, do naših dana. Najpoznatiji primer je kapa „ilirskih“ careva iz doba tetrarhije, jednakog oblika kao današnja lička, dalmatinska i crnogorska kapa.’ To neromanizovano stanovništvo rimske Dalmacije, ali i južne Panonije, zatiču Srbi pridošli tokom IV-VI stoleća, i, kako izgleda, sa njima se brzo i lako stapaju.

Srbi dolaze krajem IV stoleća iz zemlje Bojka u današnjoj Ukrajini. Naseljavaju se duž rimskog puta na pravcu Drniš – Knin – Petrovac, svakako u dogovoru sa rimskim vlastima, a verovatno i u drugim livadskim predelima dinarskog prostora, od Gorskog Kotara do Zete.[2] Zbivanja sa Srbima u V-VII stoleću još uvek nisu dovoljno razjašnjena.[3] Čini se da su tokom V-VI stoleća pristigle nove mase Srba, kao saveznici Vizantije. Naseljavanje Srba je bilo, na kraju, olakšano velikim razaranjima koja su prouzrokovali Avari svojim pohodima posle 582. Pored Srba, Dalmaciju su u primorju naselili i drugi Sloveni, kao i Panoniju.[4]

Srbi su bili ratnički narod, kao što pokazuje, osim vojnog saveza sa Vizantijom, pretežno stočarska privreda, neuobičajena za većinu ostalih Slovena. To znači da su bili lako pokretni, i da su im odgovarala polja, korita i planinski visovi sa pašnjacima za naseljavanje. Ovakva privreda, vojno-stočarska, bila je uslovljena istorijskim okolnostima. Najkasnije od početka srednjeg veka, međutim, veoma se razvila i sedelačka privreda, praćena razvojem zanata, opet neuobičajeno za većinu Slovena.

U VI-V stoleću grnčarija se radi gnjetanjem, ali se koristi i raznovrsno rimsko posuđe.[5] Kasnije, u VI-VII stoleću, grnčarija se radi zanatski, na vitlu. Ukrašava se češljem (vodoravni snopovi i valovnice) ili jednozubim oruđem (obično valovnice), ali se i dalje do kraja srednjeg veka, prave neukrašeni lonci. Osoben oblik posude je sač – vršnik, a osobeno ukrašavanje je rebrima sa utisnutim ukrasom. U VII-VIII stoleću ukras posuda se sastoji od različito složenih urezanih snopova izvedenih češljem i rebara sa utisnutim ukrasom. Zlatarski zanat je arheološki potvrđen od VII stoleća. U ostavi matrica za izradu nakita iz Biskupije kod Knina[6] izdvaja se neobičan lik konja zgrčenih nogu, a u Srba je jahaći konj spaljivan zajedno sa gospodarom.[7] Zanimljivo je da na prostoru koji su u rimsko vreme Srbi naselili u Dalmaciji, do sada nisu nađeni zaponi sa ljudskim likom, tako osobeni za Južne i ostale Slovene, što možda ukazuje na to da je nošnja bila drugačija, da se ženska haljina ili ogrtač nisu zakopčavali na ramenima. O stanovanju i naseljima na zapadu ništa nije poznato, ali se .nisu mogli razlikovati od onih na istoku Srbije.[8] To su naselja sa nadzemnim staništima drvenih zidova (u primorju su zidovi morali biti kameni), raštrkana pojedinačno ili pomanjim grupicama. Hrana je spremana na ognjištima unutar staništa ili na otvorenom prostoru. Porodice su bile male (roditelji i deca), ali se živelo i u zadrugama. Mesta okupljanja porodica, sela i župa bila su igrišta, po pravilu smeštena na visovima – nižim za sela, višim za župe.

Važan činilac za srpsko društvo bio je kult predaka, koji odražavaju gromile, spomenici pogrebnih obreda.[9] One se danas vide kao humke od kamena ili zemlje, prečnika najčešće oko 5 m, a sačuvane su samo na tlu koje nije obrađivano. Na mestu buduće gromile najpre je u privremeno stanište polagan pokojnik, dok je pripreman pogreb. Posle spaljivanja ili sahranjivanja umrle osobe, na mestu obrednog staništa podizan je spomenik za održavanje obreda posvećenih pokojniku – trizne, daće, pomeni. Oni se arheološki sagledavaju kao ostaci pogrebne gozbe – kosti od različitog pečenja i ulomci razbijenog posuđa. Ovaj običaj, zabeležen krajem IV stoleća prvi put kod Grahova, održaće se veoma dugo, pa se i u grobovima iz poznog srednjeg veka mogu naći tragovi trizne. Gromile iz IV-VIII stoleća su uočene do pravca Šibenik – Obrovac, i u celoj Lici, dok je njihova severozapadna granica neizvesna.

Kao saveznici Vizantije, Srbi su brzo bili pokršteni. U tome je prvorazrednu ulogu nesumnjivo imalo predanje apostola Pavla, sačuvano do danas oko Kistanja i u manastiru Krki, gde se pokazuje kuda je apostol Pavle prolazio i gde je propovedao.[10] Pokrštavanje Srba najčešće se povezuje sa vladavinom cara Iraklija (610-641).[11] Crkve uz koje su podizane gromile u VI stoleću (Cimeše), međutim, kao i manastiri otkriveni na jugu Dalmacije (Tvrdoš, Prevlaka kod Tivta, Majsan u Pelješkom kanalu), pokazuju da je pokrštavanje obavljeno ranije. Zato se mnoge crkve nesvakidašnjih osnova iz ranovizantijskog doba u zapadnoj Dalmaciji mogu povezati pre svega sa Srbima iz poznog VI stoleća.[12]

Srbi su pepeo svojih pokojnika stavljali na „stupove“ u vreme kada su spaljivali pokojnike. Gromile su današnji ostaci „stupova“.

Do dramatičnih promena došlo je sa pojavom Franaka na granicama Jugoistočne Evrope. Franci su osvojili langobardsku Italiju (773/4), zatim vizantijsku Istru (788), a potom su razbili Avare (791-796) i zauzeli Panoniju do Dunava. Pošto je Karlo Veliki krunisan za zapadnorimskog cara 800, probao je da zauzme preostale oblasti koje su smatrane vlasništvom Rima, odnosno nekadašnju Dalmaciju. Zato je počeo rat 802. protiv Vizantije i Srbije. Franci su prodrli čak u dolinu Neretve, ali nisu uspeli da savladaju Srbe.[13 ]Mirom zaključenim u Ahenu 812. između Vizantije i Franačke, Vizantiji je vraćena primorska Dalmacija bez Istre, a prema Srbima je granica uspostavljena do Dinare i Pounja. Uz granicu su smeštene franačke posade, čija su groblja nađena u Biskupiji kod Knina i Koljanima kod Vrlike.[14] Franci su na okupiranim područjima naselili Guduščane u Lici, Hrvate u Ravnim Kotarima, a Licike u slivu donje Neretve. Na severu se granica protezala Posavinom. Svedočanstva o tim ratovima su raspored franačkih nalaza i raspored utvrđenja sa gromilama i ostalim srpskim nalazima – najzapadnija poznata utvrđenja raspoređena su u Lici i oko Une. Prilikom iskopavanja grada Bribira, otkrivena je rana srpska grnčarija.[15]

I na istoku se pojavila nova sila, Bugarska, koja je zauzela Srem i ubrzo zatim stupila u rat sa Franačkom za Donju Podravinu. Doseljenje Mađara 896. na sever Panonije, iz temelja je promenilo stanje. Bugarska je bila prinuđena da napusti svoje posede severno od Dunava i Save. U jednom pljačkaškom pohodu, u ranom X stoleću, Mađari su sišli preko Srbije do Jadrana i prodrli do Hrvatske, koju su potčinili; potom su krenuli na sever i opljačkali središta posavsko-podravskih kneževina – Zagreb, Požegu i Vukovar. Zatim je usledio bugarski napad. Bugari su 924. uspeli da opustoše najveće delove Srbije, a Hrvati su iskoristili priliku i zauzeli zapadne oblasti Srbije, među kojima su bile, uz Liku, Krbavu i Gacku, oblast Pljeve, a verovatno i Livna. Nije ustanovljeno šta je sve obuhvatala obnovljena Srbija kneza Časlava (927 – oko 950), ali čini se da je tada današnja Slavonija bila u sastavu Srbije. Posle 1018. na istočnim granicama Srbije i u Sremu uspostavljena je vlast Vizantije. Nešto kasnije, Mađarska je pripojila ostatak međurečja Drave i Save. Koliko je poznato, u tim zbivanjima nije bilo značajnijih etničkih pomeranja. Na jugozapadu, Hrvatska je počela nepovratno da opada, a Hrvate su postepeno asimilovali ostali Sloveni i Srbi. Tome je doprineo i prirodan savez sa Srbima Neretljanima.

Franačka i mađarska osvajanja izazvala su pomeranja raznih plemena. Između Cetine i Zrmanje, i dalje primorjem do Rijeke, trajala je tokom IX stoleća hrvatska kultura, prepoznatljiva po grobljima sa osobenim inventarom i izvesnim vezama sa Posavinom.[16 ]Druga slovenska plemena, poznata po imenu (kao Guduščani) ili ne, za sada se ne mogu arheološki izdvojiti.

Malo se zna o arheologiji Srba. Na zapadnom Kosovu polju ima grobnih nalaza veoma sličnih onim sa istočnog Kosova polja i drugih istočnih predela.[17 ]Tokom X-XI stoleća ustalilo se korišćenje određene vrste nakita na srpskom tlu. U skromnim oblicima, ova grupa nakita česta je oko Beograda i Požarevca; ima je sve do Une, a sporadično na zapad uz Dravu, u dalmatinskoj Hrvatskoj, Donjem Podunavlju.[18] Najčešće su naušnice livene od bronze, sa grozdolikim, šišarkastim i člankovitim priveskom, ili su lunulaste, livene sa prolamanjem i priveskom, sve sa bočnim kolencima. Podražavaju bogatije naušnice rađene filigranom, sa šupljim jagodama ili sa lunulicama, iz IX-X stoleća. Uz njih se nalaze ogrlice sa bobicama od staklene paste i prstenje sa kupastom glavom. U XXI stoleću su u hrvatskoj državi omiljene dalmatinske naušnice sa jednom šupljom jagodom, malo izduženom, ukrašenom granulacijom. Najčešće ih izrađuju od srebra u primorskim vizantijskim gradovima.[19]

Na severu se širila bjelobrdska kultura, tako nazvana po groblju istraživanom kod sela Bijelo Brdo blizu ušća Drave.[20] Danas se mogu razdvojiti dva sloja te kulture. Stariji sloj, iz X-XI stoleća, poznat je na jugozapadu od Baranje i Vukovara, preko Podravine do Sane. Osobene su livene naušnice najčešće sa dva para kolenaca i grozdolikim priveskom, zatim ogrlice, bronzane narukvice i prstenje. Ova kultura se naročito izdvaja dvojnim srcolikim privescima, prišivanim na rub haljine ispod vrata. Osobenost bjelobrdske nošnje čine takođe i slepoočničarke, srebrne karičice sa „es“ završetkom, naročito u drugom sloju iz XI -XIII stoleća, kada su najčešći grobni inventar. Nošene su na slepoočnicama, okačene na neke tračice koje su visile sa počelice koja je držala maramu. One se javljaju i na jugu u Hrvatskoj, što treba objasniti posledicama mađarskog osvajanja. Na isti način treba objasniti sporadičnu pojavu dalmatinskih naušnica sa jednom jagodom severno do Kozare.

Ovu sliku dopunjavaju raspoloživi podaci o crkvama. Uočljivo je, naime, grupisanje crkava iz IX-XI stoleća, ponekad sa natpisima hrvatskih vladara, u Ravnim Kotarima i primorskim gradovima. Izuzetno se na istovremene crkve ili njihov ukras nailazi izvan tog područja, ali bez natpisa sa pomenom hrvatske vlasti. Zato je očigledno izvan osnovnog područja starohrvatske države već bila ustrojena druga crkva. Podjednako se sporo širila crkva Mađarske na jug, u međurečje Drave i Save, što takođe ukazuje na već postojeću crkvu. Poznato je da je sveti Metodije svoje delovanje kao episkop započeo u Mitrovici, na prestolu apostola Andronika. Njemuje bila potčinjena i srpska episkopija. Još, međutim, nije arheološki otkrivena ni jedna crkva iz njegovog doba,

Pred kraj XI stoleća, 1096. godine, zabeleženo je da su krstaši grofa Rajmonda prošli kroz zemlju Sloveniju (Sclavonia), od Like do Drača, čiji je kralj bio Bodin, sa prestonicom u Skadru.[21] Iz zbivanja u to vreme može se razabrati da je Hrvatska bila najvećim delom priključena Srbiji 1070-1074, a zatim od 1089.[22] U nekoliko pohoda između 1091. i 1102., međutim, Mađari su uspeli da uspostave svoju vlast najpre nad Pounjem, a zatim, posle smrti kralja Bodina, nad Hrvatskom. Iako se, ipak, Mađarska proširila na račun Srba, uključujući južnu Posavinu, XII stoleće je uglavnom vreme saveza velikih župana i Mađarske, zbog suprotstavljanja Vizantiji, koja je okupirala istočne delove Srbije. Kraljica Jelena, kćerka velikog župana Uroša I, žena je kralja Bele II, a njen brat Beloš bio je ban Hrvatske i namesnik Mađarske (1142 – 1163). Slovenska priroda narodne kulture države Arpadovića održala se sve do tatarske najezde 1241/2; pravoslavni nisu proganjani do XIII stoleća, a između Jadrana i Drave ime Nemanja nije bilo retkost. Mađarska država je sprovodila kolonizaciju Nemaca u međurečju Drave i Save i oni su početkom XIII stoleća uticali na uspostavljanje posebnog statusa gradova u kojima su se nastanili.

U Vukovaru su živeli 1231. Tevtonci, Saksonci, Mađari i Sloveni – nema pomena Hrvatima.[23]

U vreme kraljeva Mihaila i Konstantina Bodina, kao i tokom celog XII stoleća pa i kasnije, kulturno jedinstvo se najjednostavnije iskazuje u nakitu. Za razliku od običaja nošenja karičica sa „es“ završetkom na tlu Mađarske, pretežno u X-XII stoleću, na tlu Srbije nošene su kao naušnice karičice sa zrnastim kolencima.[24] Bile su najčešće od srebra, sa jednim, dva ili tri jednostruka ili dvostruka kolenca. Kod onih bogatijih, nizovima zrnaca pokriven je ceo donji deo karike („naroskane“ naušnice). Šire se od Morave do Benkovca i Siska na zapadu, a onih najjednostavnijih ima i u Negotinskoj Krajini.

Primorski deo istog područja obeležen je jednim tipom crkava, zetsko-zahumske skupine.[25] To su male jednobrodne građevine, sa spolja četvorougaonom a iznutra polukružnom apsidom, podeljene na tri traveja, po pravilu sa slepim kubetom i fasadama spolja ukrašenim pilastrima – neka vrsta spoja arhitekture Istoka i Zapada. U vreme kralja Bodina (oko 1082-1102) te crkve dobijaju spolja polukružnu apsidu i gube spoljne pilastre. Šire se od oblasti Skadra do Splita, a od kraja XI stoleća i na Kninsku Krajinu (Sveti Luka u Uzdolju, Mokro Polje i druge). Dubina njihovog prostiranja na sever i zapad nije ispitana. Širenje takvih crkava posle osnivanja Barske arhiepiskopije 1089, podložne Rimu, izvan njenog područja na zapad, podudara se sa širenjem slovenske službe, uz postojeću latinsku. To pokazuju ulomci kamenog ukrasa sa ćirilično-glagoljskim natpisom iz Biskupije, datovanim oko 1100.[26] Natpis nesumnjivo pokazuje da je služba u hramu u kome se nalazio bila slovenska, uprkos odluci pape i sabora arhiepiskopije u Splitu pod čijom je nadležnošću bila episkopija u Kninu. To potvrđuje srpsku vlast u Kninu pod kraljem Bodinom.

Posle 1054, deo Srba na zapadnom krajištu, koji se navikao na latinsku službu, ostao je nesvesno u rimokatoličkoj crkvi. Na severu, u međurečju Drave i Save, pravoslavna crkva je bila mnogo jača, zbog ukorenjene slovenske službe, postojanja grčkih i ruskih manastira i srpske crkve prisutne u delu Posavine potčinjene Mađarskoj.[27] Kako je pravoslavna crkva bila narodna, a ne vlasteoska, o njoj ima malo svedočanstava.

Pretpostavljene seobe Srba u VI i u ranom VII stoleću: 1. datovane gromile; 2. poznata srpska naselja; 3. slovenske urne na Balkanskom poluostrvu; slovenski hrišćanski grobovi; 5. germanski nalazi; 6. pohodi Avara; 7. seobe i pohodi Srba.

Poznosrednjovekovni kulturni život Srba na granici prema Zapadnoj Evropi odvijao se u mađarskoj državi. Dolaskom Anžuvinaca na mađarski presto Karla Roberta (1301-1342) i Ludviga I (1342-1382) dolazi do promena u feudalnom sistemu, a zaoštrava se odnos prema pravoslavnima. Zato za banovinu Hrvatsku raspolažemo podacima o određenoj vojnoj ulozi Srba, zabeleženih pod imenom „ Vlasi“.[28] Takvi podaci nisu poznati za središnji geografski pojas do u Baniju i Kordun. U međurečju Save i Drave to je vreme beleženja jeretika i šizmatika.[29] Srbi su, međutim, ponovo potpuno preovladali u svojim starim zapadnim krajevima, i to kao pretežno pravoslavno stanovništvo. To je naročito bilo ubrzano privremenim širenjem Bosne, u vreme „ kralja Srbljem“ Tvrtka I, na Dalmaciju do Zrmanje (1387). Sa turskim osvajanjem krajeva na jugozapadu počinje preseljavanje Srba u svoje krajeve u Mađarskoj, od jadranske obale, preko Posavine i Podravine do Banata. Posle pada Bosne 1463, severne i zapadne srpske oblasti postale su krajište tri tadašnje sile – Turske, Mađarske i Venecije nastanjeno pretežno Srbima – ratnicima. Za tu epohu arheološki podaci su znatno bogatiji.

Istraživanjima na tlu nekadašnje banovine Hrvatske otkriveni su i grobovi iz XIV-XV stoleća, sa nakitom koji pripada ženskoj nošnji poznatoj u Bosni i Srbiji, Nemanjića i njihovih naslednika. Osobene su počelice sastavljene od četvorougaonih pločica, najčešće srebrnih, našivenih na trake koje su činile počelicu i držale maramu ili su bile učvršćene na donji deo kape.[30] One su otkrivene kod Benkovca, Knina, Bihaća, a sličnih ima do Crnomorskog primorja. Među naušnicama su raširene one sa tri šuplje jagode, kijevskog tipa, izrađene na različite načine.[31] Na grubom kamenom prikazu ženske glave sa zvonika splitske katedrale vide se naušnice sa tri jagode i kapa sa uzdignutim bočnim stranama.[32] Ponekad je središnja jagoda zamenjena izduženim šupljim priveskom, načinjenim od kupa, odozdo zaobljenim.[33]

Mramori, kamena nadgrobna obeležja pretežno iz XIV-XV stoleća, imaju poseban značaj. Nastali su verovatno po uzoru na drvene spomenike iz XII-XIII stoleća, poreklom od spomenika koje su sadržavale gromile. Osobeni su za srpsko stanovništvo naročito u oblastima između Ibra i Une.[34] Mramori pripadnika rimokatoličke crkve raspoznaju se po nametnutoj orijentaciji grobova prema Rimu; javljaju se u zapadnim oblastima, ali ih sporadično ima na istok do Podrinja. Na mramorima se nalaze isključivo ćirilični natpisi, čija se zapadna granica proteže od Poljica kod Splita, preko krstača kod Benkovca, Kijeva kod Knina i Gračaca do Pounja i, dalje, preko Korduna do Pakraca.[35 ]Za okolinu Knina zabeležen je i osoben ukras mramora,[36] što ukazuje da su izrađivani i pre širenja Bosne na te krajeve. Takvi spomenici su u međurečju Drave i Save po svoj prilici, gde je bilo mogućno, izrađivani od drveta. Na prostoru gde se postavljaju mramori zapažen je običaj održavanja trizne, od Cetine do Benkovca i dalje na sever. Na samim mramorima postoje predstave obrednih hlebova, pa se i time potvrđuje kult predaka, a posredno i slava.[37]

U celokupnoj zapadnoj Krajini crkve su potpuno arheološki neistražene. Osnivanje manastira Krupe u slivu Zrmanje predanje vezuje za monahe izbegle iz Krupe na Vrbasu 1317.[38] Čini se da Krupa na Vrbasu nije bila jedini pravoslavni manastir sa velikom romaničkom crkvom iz XIII stoleća, da ih je bilo i zapadno od Une i da su stradali jednovremeno, tokom rimokatoličkih progona u doba kralja Karla Roberta. U manastire iz XIV stoleća predanja ubrajaju Krku (1350) i Dragović (1395).[39] Tim manastirima treba pridodati Rmanj na ušću Unca u Unu, osnovan najkasnije u XIV-XV stoleću.[40] Svi ti i ostali manastiri razoreni su tokom turske najezde, pa im sadašnji hramovi potiču najčešće iz XVI stoleća. Sačuvane su, međutim, brojne pećinske isposnice u Pounju (Srb, Lapac, Unac), od kojih je za neke ustanovljeno da su stradale dolaskom Turaka.[41 ]Isposnica postoji i pored manastira Moštanice, smeštenog na severnoj strani Kozare. Ovo, kao i toponimi tipa „ Prnjavor“ (Unac – Banija – Posavina), ukazuje na veliku, ukorenjenu pravoslavnu monašku zajednicu i pravoslavnu crkvu, o kojoj se malo zna iz pisanih izvora. Uz značajan manastir Svetog Dimitrija kod Mitrovice u Sremu, u kome su uz Grke monasi bili Sloveni (Srbi) i Mađari, osnovan do 1057, predanje rano datuje osnivanje Orahovice, manastira na severnim stranama Papuka, u 1100. ili 1130. godinu, što može biti tačno.[42]

Srbi pre i posle mira u Ahenu 812. godine: 1. datovane gromile; 2. gradine sa gromilama; 3. poznati gradovi; 4. grobovi franačkih osobina; pojedinačni franački nalazi; 6. hrvatska groblja; 7. groblja Koman kulture; 8. granica prostiranja zabeleženih gromila; 9. pretpostavljeno prostiranje gromila oko 800; 10. oblasti pod privremenom franačkom vlašću; 11. oblasti pod bugarskom vlašću; 12. plemena koja su naselili Franci; 13. verovatno granice posle 812.

U Krajini je postojalo više tvrđava namenjenih odbrani središta župa i puteva, kao što su one kod Srba, Drvara (Unac), Martin Broda ili u Topuskom. One su izgleda zapustele u XV stoleću, jer nisu bile pogodne za novi način ratovanja, kao i Bribir, stara feudalna prestonica i utvrđeno naselje. Posebna vrsta utvrđenja bili su zamkovi feudalaca. Utvrđenja za zaštitu običnog stanovništva bila su prilagođena tlu. Na severu, u Podravini i Posavini, to su po pravilu bila sela utvrđena kružnim bedemom, načinjenim od zemlje i drveta.[43] U šumovitim brdsko-planinskim predelima narod se skrivao u zbegovima. Možda su kao skloništa korišćene gradine načinjene na visovima, okružene zidinama od složenog kamena u suhozidu, možda i od drveta, pogodne za stočare. Postojali su i snažni pirgovi, koji su dugo mogli da se brane, kao u Martin Brodu i Mokrom Polju.

Posadu tvrđava i okolno stanovništvo prepoznajemo kao srpsko po grnčariji. To su, pre svega, osobeni lonci rađeni na sporom vitlu, razgrnutog oboda, ravnog dna, ukrašeni jednostrukim, najčešće nepravilnim valovnicama, ali nisu retki ni lonci bez ukrasa. Nađeni su pri iskopavanjima na Bribiru, u Posavini, na površini pomenutih tvrđava, u Bosni i dalje ka istoku.[44] Njima nasuprot stoji grnčarija srednjoevropskog tipa – lonci rađeni na brzom vitlu, ponekad ukrašeni vodoravnim snopom na ramenu, razgrnutih oboda sa okomitim rubom, kakvi se šire Mađarskom posle Tatara.[45] Ta grnčarija je uticala na domaću proizvodnju, pa se podražava izradom na sporom vitlu. U primorju je bio zastupljen uvoz luksuzne, stone grnčarije iz Italije, a u Posavini – uvoz iz Mađarske, Austrije, Češke.

*

Na kraju ovog izlaganja o arheološkim podacima koji svedoče o Srbima, treba istaći sledeće: i kad je srpski narod u nekoj oblasti u celini prihvatao rimokatoličku crkvu, opet je zadržavao običaje i tradicionalnu materijalnu kulturu. Otuda se arheološki uvek vide Srbi, mada se tako ne beleže u pisanim izvorima. Nametnuta kultura Zapadne Evrope, ne samo ona elitna već i svakodnevna, kao što je grnčarija, nestalaje sa turskim osvajanjima. Tokom XVI-XVII stoleća može se pratiti dalje trajanje i razvoj srednjovekovne materijalne kulture naroda, bez obzira na državne granice, a različite od kulture elite i na Istoku i na Zapadu.

Dr Đorđe Janković
Srednjovekovna kultura Srba na granici prema Zapadnoj Evropi
Izvor: katalog-zbornik Tradicionalna kultura Srba u Srpskoj Krajini i Hrvatskoj, Etnografski muzej, Beograd 2000, strane 9-22

Napomene

1 Š. Batović – O. Oštrić, Tragovi ilirske kulturne baštine u narodnoj kulturi našeg primorskog područja, Simpozijum predslovenski etnički elementi na Balkanu u etnogenezi južnih Slovena, Mostar 1968, Centar za balkanološka ispitivanja 4, Posebna izdanja ANUBiH, XII, Sarajevo 1969, 245-282, navode niz primera.

2 Đ. Janković, Srpske gromile, Beograd 1998,130-132.

3 Teškoću predstavlja odsustvo onovremenih pisanih izvora o Srbima, a postojanje podataka o vlasti Gota u Dalmaciji od približno 40 godina, do 536. Vlast Gota, međutim, bila je svedena pa kontrolu puta za Panoniju i eksploataciju važnijih centara, kao što se vidi iz rasporeda sporadičnih gotskih grobnih nalaza na pravcu Neretva-Sirmijum: J. Kovačević, Mercenaires germains ŕ Ulpiana, s. 550, Actes du XIIe Congrès International d’études Byzantines – Ochride, Beograd 1964,187-188;

3. Vinski, O rovašenim fibulama Ostrogota i Tirinžana povodom rijetkog tirinškog nalaza u Saloni, Vjesnik Arheološkog muzeja u Zagrebu VI-VII, Zagreb 1973,189-192.

4 Ti Sloveni se razlikuju od Srba i Hrvata po drugačijem pogrebnom obredu sa upotrebom urni i drugačijem grnčarstvu: Srpske gromile, 10, 111; M. i Đ. Janković, Sloveni u jugoslovenskom Podunavlju, Beograd 1990,25; J. Velošević, Die erstern slawischen Urnengräber auf dem Gebeit Jugoslawiens aus dem Dorfe Kašić bei Zadar, Balcanoslavica, Prilep-Beograd 1972, 73-86.

5 Srpske gromile, 51-62, 55-56.

6 J. Korošec, Ostave brončanih matrica za otiskivanje u Biskupiji kod Knina, Starohrvatska prosvjeta 6, Zagreb 1958, 29-44.

7 Srpske gromile, 121,126.

8 I. Čremošnik, Istraživanja u Mušićima i Žabljaku i prvi nalaz najstarijih slavenskih naselja u nas, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu XXV, Sarajevo 1970,45-118; Ranoslovensko naselje Jazbine u Batkoviću kod Bijeljine, Godišnjak ANUBiH, XV, Centar za balkanološka istraživanja 13, Sarajevo 1977, 227-302; Đ. Janković, Sloveni u VI i VII stoleću, Arheologija Istočne Srbije, Beograd 1997, 133-149,

9 Srpske gromile, 117-120.

10 A. Fortis, Put po Dalmaciji (Viaggio in Dalmazia, dell’ abate Alberto Fortis, Venezia 1774), Zagreb 1984, 77.

11 Konstantin Porfirogenit, Spis o narodima, glava 32, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije II, Beograd 1959, 49, prevod i komentar B. Ferjančić.

12 Srpske gromile, 52; to su crkve u Založju kod Bihaća, Cimu kod Mostara, Cetini kod Vrlike, Mokrom Polju kod Knina, Majdanu kod Mrkonjić-Grada, Vrtoču i Cimešama kod Petrovca (Đ. Basler, Arhitektura kasnoantičkog doba u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1972, 73-125; S. Piplović, Tehnički suradnici Hrvatskoga starinarskog društva, Starohrvatska prosvjeta 18, Split 1988,228-229).

13 Srpske gromile, 142-145.

14 D. Jelovina, Starohrvatske nekropole, Split 1976,21-24,50, sa literaturom, koji ih uobičajeno pripisuje Hrvatima.

15 V. Delonga je pravilno datovala izvestan broj posuda različitih od hrvatskih posuda ili od pomenutih urni iz Kašića, za koje izgleda nema podataka o zatvorenim celinama, u VII-VIII stoleće, a koje se danas mogu pripisati Srbima – Keramika, Bribir u Srednjem vijeku, Split 1987, br. 223, 225, 231, 228, 230.

16 J. Belošević, Materijalna kultura Hrvata od VII do IX stoljeća, Zagreb 1980. Oko Zagreba ima grobnih nalaza unekoliko sličnih onim iz primorja, ali i onim iz kneževine Velike Morave K. Simoni, Zagreb i okolica u ranom srednjem vijeku, Arheološka istraživanja u Zagrebu i njegovoj okolici, Zagreb 1981,160-163 (Novo Čiče, Velika Gorica).

17 Starohrvatske nekropole, T. XXII, XXIII/1, 7-10, XXIV/10, 12 (Biskupija); A. Bačkalov, Rani srednji vek, Arheološko blago Kosova i Metohije, Beograd 1998, br. 354,359, 391, 394 itd.

18 Ovaj nakit je na tlu Republike Srbije poznat iz brojnih slučajnih nalaza, a iz Bosne i Hercegovine – sa iskopavanja grobalja. Osnovna literatura: M. Bajalović – Hadži-Pešić, Nakit VIII-XVIII veka u Muzeju grada Beograda, Beograd 1984, 25-32, T. 11-111; N. Miletić, Slovenska nekropola u Gomjenici kod Prijedora, GZM Arheologija XXI-XXII, 1967,81-154; Slovenska nekropola u Mahovljanima kod Banja Luke, GZM A XXXIV, 1980,137-181; Ranoslovenske nekropole u Bosni i Hercegovini – komparativna razmatranja, GZM A 44,1989, 175-200;Z. Žeravica, Ranoslovenska nekropola Bagruša u Petoševcima kod Laktaša, GZM A 40/41,1986,129-209; izraz “ ranoslovenski“ svakako je pogrešno upotrebljen za groblja IX-XI st.

19 Starohrvatske nekropole, 98-99; D. Jelovina datuje ove naušnice u IX-XI stoleće.

20 J. Brunšmid, Hrvatske sredovječne starine, Vjesnik Hrvatskoga arheološkog društva VI, Zagreb 1902,30-97.

21 Jasni podaci Rajmonda od Ažila, Historia Francorum qui ceperunt Iherusalem, Izvori za b’lgarskata istoriја XII, Sofiја 1965, 54-55, kao i drugih hroničara ovog pohoda, u našoj istoriografiji su zamagljeni na ovaj ili onaj način jer se ne mogu sasvim zanemariti – up. K. Jireček – N. Radonić, Istorija Srba, Beograd 19522,138-139; S. Ćirković, Osamostaljivanje i uspon dukljanske države, Istorija srpskog naroda I, Beograd 1981, 196; N. Klaić, Povijest Hrvata u ranom srednjem vijeku, Zagreb 1975, 504-510.

22 To proizlazi iz podataka da Normani zarobljavaju hrvatskog kralja, da dolazi do dinastičke smene u Hrvatskoj i niza drugih okolnosti, koje se ovde ne mogu razmatrati.

23 Po N. Klaić, Crtice o Vukovaru u srednjem vijeku, Vukovar 1983, 58, napomena 207 – Teutonicis, Saxonibus, Hungaris et Sclavis.

24 D. Jelovina, Starohrvatske nekropole 96-97, ove naušnice određuje kao starohrvatske, međutim, G. Marjanović, Rasprostranjenost naušnica naroskanog tipa u Srbiji, Starinar XXVII, Beograd 1977,101-108, pokazala je da to nije tačno.

25 T. Marasović, Prilog morfološkoj klasifikaciji ranosrednjovjekovne arhitekture u Dalmaciji, Prilozi istraživanju starohrvatske arhitekture, Split 1978,5-129, T. XXV-XXXVI, LXIV; Regionalizam u ranosrednjovjekovnoj arhitekturi Dalmacije; Starohrvatska prosvjeta 14, Split 1985,137-141,150-156; V. Đurić, Počeci umetnosti kod Srba, Istorija srpskog naroda I, 235-236.

26 B. Fučić, Glagoljski natpisi, Zagreb 1982, 214-215.

27 R. Grujić, Duhovni život, Vojvodina I, Novi Sad 1939, 331-336.

28 To je izraz kojim rimokatolici u primorju i danas nazivaju Srbe u zaleđu. Još A. Fortis, n. d., 32-35 i dalje, jasno ističe slovensku pripadnost Morlaka – Vlaha u delu Dalmacije koji opisuje, a iz ostalog opisa očigledno je da misli na Srbe. Da su u XVII-XVIII stoleću pod tim pojmovima u Italiji i primorju podrazumevani Srbi pokazuje italijanski plan Beograda sa naznačenim položajem crkve Šizmatika, Morlaka, Vlaha i Grka, bez pomena Srba -Ž. Škalamera, M. Popović, Novi podaci sa plana Beograda iz 1683, Godišnjak grada Beograda XXIII, 1976, 40-42.

29 D. Dragojlović, Šizmatički popovi franjevačkih Dubia i pravoslavna tradicija u srednjovekovnoj Bosni, Valcanica annuaire de l’Institut des études Balkaniques XVI-XVII, Belgrade 1985-1986,43-54.

30 Kod nas je poslednja pisala o metalnim pločicama počelica D. Minić, Ukrasne pločice iz Vrcalove vodenice kod Rume, Rad muzeja Vojvodine 37-38, Novi Sad 1996,113-121, sa literaturom.

31 D. Jelovina, Starohrvatske nekropole, 99-102, datuje ih pretežno u IX-XII stoleće, iako je S. Gunjača, Starohrvatska crkva i kasnosrednjevjekovno groblje u Brnazima kod Sinja, Starohrvatska prosvjeta 4, Zagreb 1955, 126-132, našao takve naušnice sa novcem Ludviga I. Iste naušnice su nalažene u groblju sa mramorima u Grborezima kod Livna – Š. Bešlagić, Grborezi, srednjovjekovna nekropola, Sarajevo 1964, 69-76. O najistočnijim nalazima inače neistražene Republike Srbije, iz XIII stoleća- B. Radojković, Nakit kod Srba, Beograd 1969,97, br. 24 (Vitovnica); G. Marjanović, G. Tomić, Nakit na tlu Srbije iz srednjovekovnih nekropola od IX-XV veka, Beograd 1982, 56, br. 244 (Niš).

32 D. Kečkemet, Figuralna skulptura romaničkog zvonika splitske katedrale, Prilozi povijesti umjetnosti u Dalmaciji 9, Split 1955, 123-126 – na kapi (prevoj?) ima počelicu? U primorskim gradovima je izrađivan „srpski“ nakit, Nakit kod Srba, 27-67, sl. 3.

33 Starohrvatske nekropole, T. LVII/15-16 (Sveti Spas – Cetina); raširene su preko Grboreza do Peći, Despotovca i Makljenovca kod Doboja – Nakit kod Srba, 138-139.

34 Sve podatke o mramorima prikupio je Š. Bešlagić, Stećci, tipološko-kataloški pregled, Sarajevo 1977.

35 Isto, karta 11, str. 70 (Dragotina kod Gline), 72-73 (Gračac), 75 (Kijevo kod Knina), 97 (Lipa kod Bihaća) i neobjavljena krstača sa natpisom iz okoline Benkovca.

36 Lj. Radić, Ukrasi i simbolični motivi na stećcima crkve u Biskupiji kod Knina, Starohrvatska prosvjeta 18, Split 1990,233239.

37 O prikazima obrednih hlebova na mramorima i odgovarajućim obredima pisao je A. Milošević, Prežitak paganskog obreda sahranjivanja na stećcima, Prilozi povijesti umetnosti u Dalmaciji 26, Split 1986-1987, 91-96.

38 V. Petković, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd 1950, 156-157; Grupa autora, Manastir Krupa 1317-1967, Beograd 1968. Krupa, kao i ostali manastiri u Republici Hrvatskoj, nije istraživana i zato je nemoguće proveriti predanje. Krupu na Vrbasu, međutim, arheološki je istraživao B. Graljuk, Zidine – Krupa na Vrbasu, Arheološki pregled 1986, Ljubljana 1987, 155-157, koji je probao da pokaže da je reč o rimokatoličkom manastiru, ali plan koji je objavio ne odgovara stanju na licu mesta. Osim toga, on navodi mramore (stećke) u porti, koji nikako ne mogu da se postavljaju u rimokatoličkom manastiru, a uobičajeni su u pravoslavnim manastirima (Tvrdoš, Dobrun, Davidovica itd.).

39 Po predanju, Krku je podigla Jelena, sestra cara Dušana, na mestu gde se pamtilo da je propovedao apostol Pavle, a Dragović je podignut kasnije, 1395. – V. Petković, n. d., 155-156, 106. Samo je za manastir Krku, međutim, ustanovljeno da je predanje tačno, odnosno da je podignut najkasnije u XIV stoleću, na osnovu vidljivih zidova i katakombi, iako nije proučavan, dok je Dragović potopljen veštačkim jezerom.

40 V. Petković, n. d., 287; 3. Kajmaković, Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1971,110-116 i drugde.

41 Neke pećine pregrađene zidovima zabeležio je još V. Ćurčić, Starine iz okoline Bos. Petrovca, Glasnik Zemaljskog muzeja XIV, Sarajevo 1902, 245, 250; kod Srba iz Lapca zabeležene su rekognosciranjem 1993-1994.

42 S. Ćirković, Civitas sancti Demetrii, Sremska Mitrovica, Sremska Mitrovica 1969, 60-62; D. Kašić, Srpski manastiri u Hrvatskoj i Slavoniji, Beograd 1971,141-145 (Orahovica).

43 Takav način utvrđivanja uobičajen je od Južne Rusije do Posavine: G. Simonović, Srednjovekovna zemljana utvrđenja u okolini Bosanske Gradiške, Glasnik Srpskog arheološkog društva 13,1997,191-208.

44 V. Delonga, n. d., 81-82; G. Simonović, n. d., 200-203, sa literaturom.

45 G. Simonović, n. d., 203-205 (grnčarija grupe V).

(Nedostaju strane 156 i 157)

Glasnik geografskog društva 1913.god.

Perušek prof. Rajko – Etnografske beleške o austrijskim Srbima (Nova iskra, 1902.)

Raskolom u hrišćanskoj crkvi 1054. godine nastala je podela između Srba i Hrvata na pravoslavce (istočne hrišćane) i katolike (zapadne hrišćane). Međutim, u srpskim državama Bodina, Miroslava i posebno Nemanjića na Balkanu, slobodno je radila Katolička crkva, dok je Pravoslavna crkva imala svoje centre u Dalmaciji, Slavoniji, Južnoj Ugarskoj (Vojvodini) i staroj (banskoj) Hrvatskoj: Mljet, Krupa, Krka, Krušedol, Hopovo, Orahovica, Marča, Sremski Karlovci…

Organizovano doseljavanje Srba u Slavoniju vršeno je i za vreme vladavine kralja Dragutina, a zatim despota Stefana Lazarevića i despota Đurđa Brankovića. Ženidbom hrvatskog bana Urliha Celjskog sa despotovom ćerkom Katarinom Branković 1434. godine, Srbi se masovnije naseljavaju i u severnu Hrvatsku: Medvedgrad kod Zagreba, Kalnik, Križevce i Koprivnicu. Bili su to većinom vojnici, mladi, neoženjeni, koji su se tu i orodili sa Hrvatima, prelazili na katoličanstvo i njihovi potomci vremenom su postajali Hrvati. Inače to su bila vremena u kojima je verska pripadnost bila mnogo izraženija nego nacionalna. Ljudi tog doba, dakle, više su se određivali po verskoj ili jezičkoj, odnosno plemenskoj pripadnosti. Naravno, bilo je i suprotnih migracija i dešavanja. O poreklu ovih davno doseljenih starih srpskih porodica u katoličku Hrvatsku svedoče samo još njihova nepromenjena prezimena, čuvena i u starom kraju: Brankovići, Borići, Ivkovići, Jugovići, Draškovići, Marčetići, Milićevići, Poznanovići, Radinovići… Srpsko gospodarstvo nad Kalnikom trajalo je npr. čitavih sto godina, do 1537. i Nikole Hercegovića. Zbog toga se srbstvo ponajbolje i očuvalo, tvrdi Dr. Velimir Branković, baš u Slavonskoj krajini.

Turskom najezdom i razbijanjem starih srpskih država, Srbi su saterani na zapadne i severne granice Balkana. Dok ih je na jugu pratila nasilna islamizacija, na severozapadu Srbi su bili pod udarom germanizacije i unijaćenja i to u vreme mira.

1700. — 1848.

Reka Sava i Beograd su sredinom 18. veka bili međaši dva carstva. Na prostorima Hrvatske i Slavonije, katoličko nasilje nad pravoslavcima imalo je za posledicu njihove sve češće pobune. Kada je 1755. godine Zagreb preoteo manastir Marču, izbila je Severinska buna, koju je vodio Srbin Petar Ljubojević iz okoline Bjelovara.

Bilo je to vreme pokreta za očuvanje srpskog nacionalnog bića u Dalmaciji, severnoj Hrvatskoj, Slavoniji i Podravini. Krajem 18. veka tu su otvorene i prve srpske škole. U tom periodu podignut je i najveći broj pravoslavnih crkava, kao i bogoslovije u Metku, Zalužnici, Plaškom i Karlovcu. Samo episkop Gornjokarlovački Lukijan Mušicki osnovao je osamdeset srpskih škola. U Pakracu je iz Bogoslovske škole kasnije izrasla srpska Učiteljska škola i sva ostala srednja učilišta, a u okviru njih i KUD „Karadžić“. Tada je izlazio i srpski časopis „Dobri pastir“.

Srbi u gradovima vrlo rano ulaze u modernizacijske procese. U krajiškom, povojačenom društvu ti procesi znatno sporije napreduju, a činjenica je da je veći broj Srba u Hrvatskoj bio upravo iz seoskih sredina. Srbi u gradovima bili su disperzirani po čitavoj Hrvatskoj, što je otežavalo buđenje njihove nacionalne svesti. Ipak, Srem je izuzetak. Ovde najveći broj stanovnika i na selu i u gradovima predstavljaju Srbi, a budući da je bio podeljen između Vojne krajine i civilnog dela Hrvatske te se u njemu nalazilo i središte srpskoga pravoslavlja u Habsburškoj Monarhiji, bio je plodno tlo za razvitak narodnog preporoda. I u drugim gradovima, poput Vukovara, Osijeka, Požege, Zagreba i Karlovca, Srbi su razvijali svoju nacionalnu svest, ali je zbog njihove relativno male zastupljenosti to bilo znatno slabije nego u sremskim središtima.

Kada u Zagrebu i drugim gradskim centrima počinje ilirski pokret suštinski se menjaju hrvatsko-srpski odnosi.[9] Panslavistički pokreti i demokratizacija kulture znatno utiču na odnose Hrvata i Srba. To je ujedno prelomna faza za integraciju srpske nacije u hrvatsko društvo. U tom smislu se, u vrlo kratkom periodu, prevladavaju verske netrpeljivosti te se stvaraju osnove za građanska prava. Istaknuti hrvatski Ilirci Janko Drašković, Ljudevit Gaj i Ivan Kukuljević zalažu se za punu ravnopravnost „domorodaca“ obeju veroispovesti i versku trpeljivost. Mnogi Srbi učestvuju u hrvatskom narodnom preporodu i postaju njegovi najistaknutiji pristalice kao npr. Petar Preradović i Anastas Popović.

Revolucionarna 1848. godina

Saradnja Srba i Hrvata dosiže svoj vrhunac u revoluciji 1848. godine. Godine 1848. i Srbi učestvuju u revolucionarnim i kontrarevolucionarnim gibanjima. Budući da su Mađari odbili srpske zahteve za priznavanjem prava narodnosti u okvirima narodno-crkvene autonomije i za slobodnom upotrebom „narodnog jezika“, Srbi su stali na stranu Austrije. U drugoj fazi pokreta održana je tzv. Majska skupština u Sremskim Karlovcima od 13 do 15. maja. Na toj skupštini ističe se pravo srpskog naroda u Austriji i Ugarskoj na autonomni, politički i kulturni razvitak. Radi ostvarenja toga prava traži se ustrojstvo Srpske Vojvodine. Istovremeno se izglasava zaključak da se bira srpski vojvoda, graničarski pukovnik Stevan Šupljikac, da se mitropolit Josif Rajačić proglasi patrijarhom, da se proklamuje politički savez između Srpske Vojvodine i Hrvatske, Slavonije i Dalmacije „na osnovu slobode i savršene jednakosti“. Odluke Majske skupštine nisu smatrale zakonitim ni Mađari ni Austrijanci. Austrija je tek kasnije priznala legalitet ovim odlukama, prilikom obračuna s mađarskim pokretom. Nakon pobede nad Mađarima Austrija je, da bi oslabila mađarski položaj, dala Vojvodini status posebne krunske oblasti. Formirana pod imenom Srpska Vojvodstva i Tamiškog Banata, kao autonomna jedinica, dejstvovala je u prvi mah umirujuće, jer je izgledalo da se njome ispunjavaju zahtevi Srba s Majske skupštine. Ipak, Srbi su tim činom bili izigrani. Srpski Vojvodinom upravljao je austrijski guverner, njeno središte se nalazilo u Temišvaru, u njenim školama i ustanovama obavezni jezik je bio nemački, a titulu njena vojvode nosio je sam car. Istovremeno, Džrvatski sabor, poduprt krajiškim težnjama, izradio je prvi program teritorijalne integracije Vojne krajine s građanskom Hrvatskom.

Krajiški ustav utvrđuje da je Vojna krajina nerazdruživ deo Trojedne Kraljevine. Krajiški ustav precizirao je još dve odredbe: novi zakoni za Krajinu mogu se donositi samo u Hrvatskom saboru, a narodni se jezik uvodi u sve javne poslove Krajine iu njene škole. Osim toga, sva zemlja koju Krajišnici poseduju proglašena je „njihovom pravnom svojinom“. Austrija nakon poraza Mađara nije dopustila demobilizaciju Vojne krajine, što je hrvatski sabor takođe tražio. U Hrvatski sabor ulaze 1848. godine i predstavnici Srba iz gradova građanske Hrvatske. Srpski kandidati predstavljaju gotovo polovinu saborskog zastupstva i najbrojniji su u onoj skupini zastupnika koja od početka zasedanja insistira na radikalnijim rešenjima otvorenih pitanja. [10] Iste godine u aprilu 1848. proglasili su Srbi iz Dalmacije svoja zahtevanja. Tražili su, među ostalim, potpunu slobodu crkve, slobodan prelaz sa katoličke vere na pravoslavnu i obrnuto, državne plate za sveštenike, slobodu škola itd. Što se tiče bana Josipa Jelačića, njegov stav o „slogi i bratinstvu“ između Hrvata i Srba nikada nije dolazio u pitanje. O tome svedoči i njegov ćirilični proglas „Narodu srpskom i srpskom u Trojednoj Kraljevini Dalmacije, Hrvatske i Slavonije“ u vezi sa svojim imenovanjem za bana.

Od Revolucije do Prvog svetskog rata

Nakon ovoga vrlo burnog perioda, koje je protkano uskom saradnjom Srba i Hrvata, dolazi period razvitka nacionalizama i kod jednih i kod drugih. Sve rasprave o etnogenezi Srba i Hrvata, o državnim tradicijama i prostorima jednih i drugih, o kulturnim sferama, nastaju upravo u vreme nakon 1848. godine. Ipak, bez obzira na to, potres koji je pogodio Monarhiju Austro-ugarskom i Hrvatsko-ugarskom nagodbom ukazao je i Hrvatima i Srbima u Hrvatskoj da jedni bez drugih ne mogu funkcionisati, tj da mogu štititi svoje interese jedino ako nisu nacionalno konfrontirani. Godine 1860. krajiški zastupnici ulaze u Hrvatski sabor, s pravom učestvovanja u raspravi o državnopravnim pitanjima. Sledeći je korak bilo demobilizaciju Vojne krajine 1871. godine.

U vreme banovanja Ivana Mažuranića i Kuena Hedervarija Srbi dolaze na visoke funkcije u hrvatskom društvu. Sve tri najviše funkcije Civilne Hrvatske i Slavonije, osim banke, drže Srbi u vreme bana Mažuranića. Šef Odjeljenja za unutrašnje poslove i podban je Jovan Živković. Predsednik vrhovnog suda je Livije Radivojević, a Nikola Krestić je predsednik Hrvatskog sabora. Za vreme Kuena Hedervarija deo Srba je pristajao uz njegovu promađarske politiku. Ipak, na izborima za crkveno-narodni sabor 1897. godine koalicija srpskih liberala, radikala i samostalaca pobeđuje „Kuenove Srbe“ ostavljajući im jedva koji mandat. Službena ugarska politika podsticala je u vreme Kuena Hedervarija konflikte između Hrvata i Srba. Narodna slobodumna stranka Svetozara Miletića, koja je svoj program osmislila u Rumi 1881. godine, insistira na jednakosti Srba i Hrvata u crkvenoj i školskoj autonomiji i na priznanju srpskog naroda u Austro-Ugarskoj tako da se u svakom zakonu spominje i srpski narod, a jezik da se naziva hrvatski ili srpski. Godine 1887. zastupnici u Hrvatskom saboru potvrđuju crkveno-narodnu srpsku autonomiju. Ugledajući se na ugarski saborski član IX iz 1868. godine, Srbi imaju autonomiju crkve i škole, obezbeđena im je ravnopravnost sa ostalim religijama, a isto se tako slobodno smeju služiti ćirilicom u čitavoj Kraljevini Slavoniji i Hrvatskoj, a u krajevima gde žive u povećanom broju mogu se služiti samo ćirilicom.

Srbi u Hrvatskoj u zadnjim decenijama 19. veka inicijativama Vladimira Matijevića stvaraju niz jakih institucija kao što su Srpska banka, Savez srpskih zemljoradničkih zadruga i Srpsko privredno društvo Privrednik. Od 1884. godine izlazi i „Srbobran“, stranačko glasilo Srpske samostalne stranke. U prvim godinama 20. veka na području Dalmacije i Hrvatske nastaje Hrvatsko-srpska koalicija. U oktobru 1905. potpisane su dve rezolucije, od kojih je Zadarsku potpisala srpska strana, a Riječku hrvatska, u kojima se ističe jedinstvo hrvatskog i srpskog naroda te njihova ravnopravnost. Srbi u Zadarskoj rezoluciji daju podršku Hrvatima za ujedinjenje Dalmacije i ostatka Hrvatske. Hrvatsko-srpska koalicija pobeđuje na izborima 1905. i 1906. godine, ali je do izbora 1907. ona slomljena pod pritiscima iz Beča i Budimpešte. Ipak, koalicija se nije raspala ni u vreme velikih montiranih procesa protiv hrvatskih Srba (Veleizdajnički i Fridjungov proces). Budući da su uticaji Miletićeva Srpske samostalne stranke, koja se nije slagala sa ugarskom službenom politikom, bili sve jači u narodnocrkvenim saborima, godine 1912. ugarska vlada ukinula je srpsku autonomiju ukidanjem narodno-crkvenih sabora. U periodu između aneksije Bosne i Hercegovine i početka Prvog svetskog rata dolazi do razvoja ekstremnih struja i kod Srba i kod Hrvata.

Kada su, međutim, Evropu zahvatili novi ratovi, Beču nije odgovarala srpskohrvatska sloga, pa je Slavoniju i Vojvodinu prepustio uticaju militantne Pešte. To mučno razdoblje potpune podložnosti Hrvatske ugarskim (mađarskim) interesima i novog nasilja nad Srbima trajalo je sve do 1918. godine, jer je Austro-Ugarska želela da reformu svoje monarhije izvrši na račun Slovena, a pre svega, Srba. Posle atentata Gavrila Principa na prestolonaslednika Franca Ferdinanda u Sarajevu, Srbi su u ovoj monarhiji, pa i tadašnjem hrvatskom prostoru postali „veleizdajnički narod“. Antisrpskih demonstracija, uz rušenje i skrnavljenje grobalja i crkava, bilo je u Zagrebu, Đakovu, Petrinji, Slavonskom Brodu, a manje u dalmatinskim gradovima Šibeniku, Splitu i Dubrovniku. Posle objavljene mobilizacije avgusta 1914. godine, Srbi su nasilno uzimani kao taoci, zatvarani u logore, čak i streljani, a mnogi su proterivani iz mesta stanovanja. Sve je to vršeno uz saglasnost hrvatskog Sabora, pod optužbama za „vređanje Cara i velikosrpsku propagandu“. Došlo je čak i do javnih suđenja u Zagrebu, gde su na „crnu klupu“ seli Dr. Srđan Budisavljević, poslanik i Dr. Laza Popović, Dr. Milan Teodorović i Đorđe Gavrilović. Tokom 1916. montiranih procesa bilo je i u Splitu, Zadru i Dubrovniku. Naredbom Bana, ćirilica je zabranjena još na početku Prvog svetskog rata, a potom i poznati srpski listovi: „Novi Srbobran“, „Srpski Glas“ i „Dubrovnik“.

Za vreme Prvog svetskog rata velik broj hrvatskih Srba učestvuje u ratu na strani Austro-Ugarske. Dobar je primer za to Svetozar Borojević, koji je dostigao čin feldmaršala i bio jedan od retkih uspešnih austrijskih generala na bojištu. Majskom deklaracijom i Krfskom deklaracijom, koje su potpisane za vreme Prvog svetskog rata, otvaraju se mnoge mogućnosti, ali i pitanja u vezi s mogućom budućom zajedničkom državom južnih Slovena.

Period između dva Svetska rata i Kraljevina Jugoslavija (1918 — 1941)

Formiranjem Nacionalnog veća Slovenaca, Hrvata i Srba težilo se jednakosti u novonastaloj Državi Slovenaca, Hrvata i Srba. Svetozar Pribićević održao je govor u Hrvatskom saboru 29. oktobra 1918. godine na kojem je među ostalim izjavio da su u zajedničkoj državi Slovenci, Hrvati i Srbi potpuno jednak faktor i da su ta tri narodna imena izraz za jednu politiku i narodnu svest. [11]

Na Svetozara Pribićevića i njegove sledbenike nakon ujedinjenja Države SHS sa Kraljevinom Srbijom i Kraljevinom Crnom Gorom u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca pada glavnina mržnje Hrvata zbog neravnopravnog, iznuđenog ujedinjenja, a potom i zbog političke, privredne i nacionalne represije velikih razmera koja je usledila odmah nakon ujedinjenja. Pribićević je u zajedničkoj vladi sa radikalom Nikolom Pašićem izdržao svega godinu dana. Samostalna demokratska stranka, kako se zvala Pribićevića stranka, težila je integralnom jugoslovenstvu i jakoj nacionalnoj državi. Od 1925. godine pa sve do 1939. Samostalna demokratska stranka, kao najjača stranka hrvatskih Srba, ne izlazi iz opozicije, a i 1939. godine se vraća na vlast kao koalicioni partner Hrvatske seljačke stranke u Seljačko-demokratskoj koaliciji. Pribićević će svoj život završiti zatvoren u Pragu 1936. godine, ali će njegova ideja o saradnji hrvatskih i srpskih političara preživeti sve do Drugog svetskog rata. U Zagrebačkim puntikacijama iz 1932. godine koje je donela Seljačko-demokratska koalicija, teži se federalnom uređenju Jugoslavije.

Prema etničkoj mapi srpskohrvatskog prostora centralne Jugoslavije, koja je 1936. godine rađena za potrebe Krunskog saveta Kneza Pavla, 90% stanovništva u Zapadnoj Slavoniji, Baniji, Kordunu, Lici i Dalmatinskoj Zagori, činili su Srbi. Tada je u granicama današnje Hrvatske bilo 1,2 miliona Srba. Pet godina kasnije, međutim, u tzv. Nezavisnoj Državi Hrvatskoj (NDH), nemački vojni predstavnik Glez fon Horstenau zapisao je u Zagrebu da Srbi u Hrvatskoj čine 31 odsto stanovništva i da su najviše koncentrisani u Savskoj, Vrbaskoj i Primorskoj banovini. U nemačkim službenim izvorima, u NDH je krajem 1940. godine, živelo 1.847.000 Srba, a Hrvata tri miliona. Na teritoriji NDH postojalo je devet srpsko-pravoslavnih eparhija, od čega su četiri bile u Hrvatskoj: Slavonska u Pakracu, Zagrebačka, Gornjokarlovačka i Šibenska.

Osnivanjem Komunističke partije Hrvatske 1937. godine, sve je veći broj Srba seljaka okupljen u ovoj stranci. Sporazumom Cvetković – Maček 1939. godine u kojem učestvuje kao partner Hrvatska seljačka stranka i Samostalna demokratska stranka, stvorena je Banovina Hrvatska. Jedan deo Srba nezadovoljan je tim rešenjem te traže stvaranje nove političke jedinice, Srpske krajine, sastavljene od delova Bosanske i Hrvatske krajine. Ipak, zbog vrlo male podrške toj grupi, do stvaranja takve jedinice nije došlo.

Drugi svetski rat, Nezavisna država Hrvatska i ZAVNOH (1941 — 1945)

Uspostavom Nezavisne Države Hrvatske 1941. godine počelo je najtragičnije razdoblje u istoriji srpskog naroda u Hrvatskoj.

Dolaskom Ante Pavelića i ustaša na vlast, Srbi su kao narod jednostavno bili potisnuti i podvrgnuti genocidu. To je ozakonjeno „Odredbama za obranu naroda i države“, zatim „Odredbom o zabrani ćirilice“ i „Naredbom o obeležavanju pravoslavaca“ trakom sa natpisom „P“, kao i „Odredbom za jezička pitanja“, koja je imala za cilj da da iskoreni srpski iz hrvatskog jezika. I kroz sve druge zakone koje je donosila vlada NDH, diskriminacija i genocid nad Srbima bio je legalizovan.

Ustanak je planuo isprva u krajevima koji su bili naseljeni srpskim stanovništvom. Ipak, u otporu ustašama, nacistima i fašistima učestvovali su zajedno Srbi i Hrvati. Iz zajedničkog otpora neprijatelju rađa se prividno jedinstvena Jugoslavija, iako i Hrvati i Srbi u Hrvatskoj baštine traume izazvane strahotama iz Drugog svetskog rata. Dokumenti ZAVNOH-a potvrđuju Srbe iz Hrvatske zajedno sa Hrvatima kao konstituente u formiranju ZAVNOH-a i u donošenju svih njegovih dokumenata kojima je tokom Narodnooslobodilačkog rata uspostavljena Demokratska Srbija (uz formiranje i djelovanje Srpskog kluba odbornika u okviru ZAVNOH-a). [12]

Srpski klub vićnika ZAVNOH-a osnovan je 10. novembra 1943. godine, te je osnivanje Kluba dokaz pune ravnopravnosti i jednakosti Srba i Hrvata u Hrvatskoj. [13] Povereništvo prosvete ZAVNOH-a uputilo je 9. februara 1945. raspis narodnooslobodilački odborima o upotrebi pisama u osnovnim i srednjim školama u Hrvatskoj. U tome raspisu stoji da se u školama uče i ćirilica i latinica. Nesumnjivo je najvažniji dokument Trećeg zasedanja ZAVNOH-a Deklaracija o osnovnim pravima naroda i građana Demokratske Hrvatske, jer je on osnova ustavnopravnog razvoja NR/SR Hrvatske u čitavu poslijeratnom periodu. U Deklaraciji stoji da su hrvatski i srpski narod u Hrvatskoj potpuno su ravnopravni.[14]

Osnivanjem Srpskog kluba vićnika ZAVNOH-a usledilo je, na polju kulture i osivanje Srpskog pevačkog društva „Obilić“, pokretanje lista „Srpska reč“, a 14. novembra 1944. godine u Glini osnovano je i Srpsko kulturno društvo Prosvjeta.

Republika Jugoslavija (1945 — 1990)

Nakon Drugog svetskog rata vrlo je jasno poimanje mesta srpskih nacionalnih institucija u Hrvatskoj u politici nove, narodne vlasti. Naime, ni za vreme rata, ni posle rata, u tom poimanju nema mesta bilo za kakve posebne „srpske institucije“. Odmah nakon Drugog svetskog rata zaista su obnovljene neke „srpske institucije“, kao na primer Savez srpskih zemljoradničkih zadruga, ali je i on brzo raspušten. Srpski klub vijećnika ZAVNOH-a ostaje i nakon usvajanja Ustava NR Hrvatske 1946. godine, s tim da se ne zna čime se bavio posle rata, kada prestaje da deluje i da li je uopšte formalno ukinut. Slično se pitanje može postaviti i u vezi s Glavnim odborom Srba u Hrvatskoj koji nastaje na Kongresu Srba u Hrvatskoj, održanom 29. i 30. septembra 1945. godine, sa trideset hiljada učesnika. Iako je Kongres održan kao prvi po redu, nikada više nije postavljeno pitanje njegova ponovna sazivanja, a o delatnosti Glavnog odbora takođe se ne može mnogo više reći jer se ne zna niti je li i kako je prestao da radi.

Dr. Dinko Davidov tvrdi da su hrvatske komunističke vlasti i u FNRJ nastavile sa uništavanjem pravoslavnih hramova po Hrvatskoj. Na teritoriji Dalmatinskog zaleđa od 1947. do 1957. godine, potpuno je sravnjeno sa zemljom 57 seoskih crkava, koje su tokom rata bile samo neznatno oštećene obzirom da su se nalazile u italijanskoj okupacionoj zoni ili su bile pod partizanskom vlašću. O tome postoji zvanična odluka tzv. Narodnooslobodilačkog odbora u Udbini, u Lici, a biskupa Antuna Akšamovića, koji je srpske crkve pretvarao u katoličke, odlikovali su i Dr. Ante Pavelić 1943. i Josip Broz Tito 1957. godine ordenom „Bratstva i jedinstva“. Stvaranjem „avnojske“ Jugoslavije u Jajcu 1943. godine, Srbi u Hrvatskoj povratili su status državotvornog konstitutivnog naroda u NR, a zatim SR Hrvatskoj, sve do 1990. godine, ali nisu mnogo poboljšali svoj nacionalni položaj. Nepostojanjem nacionalnih obrazovnih i kulturnih institucija, sve su više gurani u hrvatski mentalitet, korišćenje hrvatskog jezika i zaboravljanje (neupotrebljavanje) ćirilice. Masa je iseljena u Srbiju u kolonizaciji posle Drugog svetskog rata, a te nove generacije umnogome su zaboravile poreklo i korene.

Rasprostranjenost Srba u Hrvatskoj prema popisu iz 1981. Godine Srbi u Hrvatskoj, unutar druge Jugoslavije, nisu imali kulturnu autonomiju, mada je takva ideja bila zagovarana tokom rata, u vreme stvaranja budućih kontura FNRJ. Tu ideju lansirao je Moša Pijade, ali je Josip Broz nije prihvatio, kao što sličan plan Dušana Brkića, Rada Žigića i Danice Opačić, sedamdesetih godina, nije hteo da prihvati Vladimir Bakarić (Kuperštajn). Odmah iza rata, Srbi su septembra 1945. godine, održali u Zagrebu svoj prvi kongres, kome je prisustvovalo 30.000 ljudi. Tada je izabran i Glavni odbor, kao vrhovno srpsko političko predstavništvo. U to vreme Srbi su bili unekoliko institucionalizovani. Imali su Klub Srba vijećnika ZAVNOH-a, Centralnu biblioteku Srba u Hrvatskoj, Muzej Srba u Hrvatskoj i list „Srpska Riječ“, koji je štampan ćirilicom. Sredinom pedesetih to srpsko glasilo je promenilo ime u „Prosvjeta“, kada je osnovano istoimeno srpsko kulturno društvo. Ogranci „Prosvjete“ postojali su u Zadru, Kninu, Rijeci, Karlovcu itd. Međutim, već kod prvog hrvatsko-srpskog međunacionalnog sukoba početkom sedamdesetih, to društvo je zabranjeno kao „leglo srpskih nacionalista“.

Od pojave „Maspoka“, ali i nakon njegovog gašenja, u Hrvatskoj su srpska reč i ćirilica, nezvanično bile ukinute, a sa njima i sve zvanične srpske institucije, dok su iz školskih udžbenika izbacivana poglavlja o srpskoj istoriji. Za obnovu pravoslavnih hramova vlada u Zagrebu nikada nije imala novca, dok je istovremeno podizala nove katoličke crkve i obnavljala stare, pa čak i u Vojvodini. Ovo gušenje srpskog kulturnog i nacionalnog identiteta potpomognuto je prećutnom politikom SKH i SKJ ni čudilo onda, što je postojalo uvreženo mišljenje o „tisućljetnoj hrvatskoj kulturi“ i „srpskom opanku“. Sa jačanjem intencija o povratku srpske državnosti i srpstva u političkom životu posttitovske Jugoslavije, došlo je najpre u kninskoj Krajini do narastanja srpske nacionalne svesti. Pod rukovodstvom Dušana Starčevića, u Benkovcu je obnovljen rad Kulturno-prosvetnog društva „Prosvjeta“, a u Kninu je narodni poslanik Jovan Opačić osnovao Srpsko kulturno društvo „Zora“. Godine 1989., Krajišnici su u svom selu Kosovu kod Knina proslavili 600 godina od Kosovske bitke i tako dali svoj doprinos proslavi na Kosovu Polju. U Kninu je već postojao Srpski radio, kao i lokalni srpski list.

Samostalna Hrvatska i rat u Hrvatskoj (1990 — 1995)

Dana 27. juna 1990. godine na osnovu 43. amandmana na Ustav Hrvatske, Skupština opštine Knin donela je odluku o formiranju Zajednice opština Severna Dalmacija i Lika, što je faktički bio zvaničan predlog zagrebačkim vlastima za uvođenje m srpske autonomije u Hrvatskoj. Tom prilikom je lider tek osnovane Srpske Demokratske stranke Dr. Jovan Rašković javno istakao da je tzv. Zajednica opština baza za uspostavljanje političkog, a i teritorijalnog jedinstva srpskog naroda i korak ka modernoj autonomiji.

Dr. Milan Babić, tadašnji predsednik opštine Knin, odricao je da je tu reč o stvaranju srpske države, govoreći da se samo radi o reakciji Srba na kroatizam i na torturu većine u hrvatskom Saboru. Kada je, 25. decembra 1990. godine Ustav Hrvatske i Sabor 25. juna 1991. godine, proglasio stvaranje nove nezavisne države Hrvatske, u kojoj nije bilo mesta za srpski narod kao državotvorni, došlo je do oružanih sukoba i otcepljenja prvo te Zajednice opština, a potom i delova Zapadne Slavonije, kao i Istočne Slavonije, Baranje i Zapadnog Srema u jedinstveno područje Republiku Srpsku Krajinu., 19. decembra 1991. godine. Ovo područje naseljavalo je u toku rata oko 360.000 stanovnika, a od strane tzv. međunarodne zajednice proglašena je UNPA (ružičastom) zaštićenom zonom. Godine 1991. godine grupe intelektualaca i uglednih Srba iz Hrvatske pokreće inicijative u cilju sprečavanja rata i iznalaženja razrešenja konfliktne situacije u Republici Hrvatskoj mirnim putem. U tom kontekstu osniva se Srpski demokratski forum. U Zagrebu se obnavljaju i Srpsko kulturno društvo Prosvjeta i Srpsko privredno društvo Privrednik do kraja 1993. godine. Osniva se i Srpska narodna stranka koja s izbijanjem rata u Hrvatskoj postaje političja partija koja je zastupala interese Srba na područjima pod nadzorom hrvatske vlasti. Srpska narodna stranka je u periodu od 1992. do 1995. godine u Hrvatskom saboru imala 3 poslanika s Milanom Đukićem koji je bio potpredsednik Sabora.

U to vreme za srpski narod u Hrvatskoj van teritorije Srpske Krajine, nastupili su crni dani. Tokom 1991. godine, spaljeno je i uništeno mnogo srpskih sela u Zapadnoj Slavoniji, dok su njihovi stanovnici prognani. Oni koji nisu pristali da napuste svoje domove likvidirani su u svojim kućama (Izveštaj Helsinške komisije, 1992.). Naredbe za raseljavanje Srba izdavali su krizni štabovi opština i to po ulicama i trgovima kao u najgorim vremenima smrti i stradanja. Informativni centar Srpskog Sabora iz Beograda ima podatke o raseljavanju 24 srpska sela u opštini Slavonska Požega i proterivanju mirnog civilnog srpskog stanovništva, većinom starijih osoba pod kontrolom 113. brigade ZNG… Od avgusta 1990. do juna 1991. godine, u Hrvatskoj je opštuženo oko 20.000 lica od čega je 70 odsto srpske nacionalnosti (Amnesti International).

1995. godine u vojnim akcijama „Bljesak“ i „Oluja“ Republika Srpska Krajina je okupirana od strane hrvatske vojske u saradnji sa NATO – paktom., pri čemu je oko 250.000 Srba izbeglo u Srbiju i Republiku Srpsku, dok je nekoliko hiljada zbrisala sa lica zemlje.

U poslednjih nekoliko godina deo Srba, većinom starijeg stanovništva, se vraća na svoja imanja u bivšoj Krajini.

Srbi u Hrvatskoj danas

Kako bi zaštitili svoj kulturni i nacionalni identitet, te se uključili u politički život Hrvatske, Srbi osnivaju svoja udruženja i političke stranke.

Centralna organizacija Srba u Hrvatskoj je Srpsko narodno vijeće – nacionalna koordinacija veća srpske nacionalne manjine u Republici Hrvatskoj.

U Hrvatskoj deluju sledeće političke stranke Srba:

Samostalna demokratska srpska stranka, parlamentarna stranka, osnovana 1997. godine sa sedištem u Vukovaru;

• Srpska narodna stranka, izvanparlamentarna stranka, osnovana 1991. godine sa sedištem u Zagrebu;
• Partija podunavskih Srba, izvanparlamentarna stranka, osnovana 1998. godine sa sedištem u Vukovaru;
• Nova srpska stranka, izvanparlamentarna stranka, osnovana 2009. godine sa sedištem u Vukovaru;
• Demokratska partija Srba, izvanparlamentarna stranka, osnovana 2009. godine sa sedištem u Zagrebu.

Poptredsednik Vlade Republike Hrvatske prof. Dr Slobodan Uzelac (na funkciji od 12. januara 2008. godine) je prvi član Vlade u samostalnoj Hrvatskoj koji je srpske nacionalnosti.

U Hrvatskom saboru Srbima su zagarantovana tri mandata.

Značajnija udruženja su Srpsko privredno društvo Privrednik, Srpsko kulturno društvo Prosvjeta i Srpski demokratski forum iz Zagreba koje deluju na teritoriji cele Hrvatske, te Zajedničko veće opština iz Vukovara, Društvo Đurđevdan iz Drežnice i Zajednica Srba Rijeka.

Eparhije Srpske pravoslavne crkve koje se nalaze na teritoriji Hrvatske su: Mitropolija zagrebačko-ljubljanska i cele Italije, Eparhija dalmatinska, Eparhija gornjokarlovačka, Eparhija slavonska i Eparhija osječkopoljska i baranjska.

Pod pokroviteljstvom Srpske pravoslavne crkve u Hrvatskoj i Zagrebačke mitroploije 2005. godine u Zagrebu je utemeljena Srpska pravoslavna opšta gimnazija Kantakuzina Katarina Branković.

Broj Srba je u Hrvatskoj sveden na trećinu predratnog broja. Zahvaljujući povratku izbjeglica iz Srbije i Republike Srpske, broj Srba je u porastu. Struktura povratničkog stanovništva je izrazito nepovoljna, jer se prvenstveno radi o starijim osobama[17] najvećim delom s nižom stručnom spremom.[18] Povratnici se prvenstveno vraćaju u manja mesta (do 500 stanovnika), dok je broj povratanika u veće gradove izrazito malen.[19] Povratak teče sporo usled brojnih problema s kojima se susreću povratnici:

• stambeno zbrinjavanje bivših nositelja stanarskog prava;
• stambeno zbrinjavanje na „Područjima od posebne državne skrbi“ se odvija sporo u objektima potpuno neadekavatnim za život;
• nemogućnosti konvalidacije radnog staža ostvarenog u Krajini;
• otežanog stjecanja državljanstva;
• sigurnosna situacija je otežana uz incidente na nacionalnoj osnovi;
• preko 200 srpskih povratničkih sela i danas nema struju.

Simboli

Na sednici Srpskog narodnog vijeća 9. aprila 2005. godine doneta je odluka o usvajanju zastave srpske zajednice u Hrvatskoj.[21] Zastava je pravougaonog oblika, podeljena na tri horizontalna polja jednake širine, redom: crveno, plavo i belo (videti: panslovenske boje), bez drugih simbola, razmera 1:2. Upotreba zastave je legalizirana 26. aprila 2005. odlukom Savjeta za nacionalne manjine Republike Hrvatske – najvišeg organa manjinske samouprave u Hrvatskoj. Po izgledu zastava je slična narodnoj zastavi Republike Srbije. Zastava se ističe u prostorima Vijeća srpske nacionalne manjine i srpskih organizacija, i na skupovima srpske zajednice, i to uz zastavu Hrvatske.

Grb srpske nacionalne manjine u Hrvatskoj još nije usvojen.

Veliki broj znamenitih i poznatih Srba je rođen u Hrvatskoj ili je rođen u nekoj drugoj zemlji a veći deo svog radnog veka je proveo u Hrvatskoj. Izdvajamo:
 

Nikola Tesla, najpoznatiji Srbin uopšte, jedan od najpoznatijih svetskih pronalazača i naučnika u oblasti fizike, elektrotehnike i radiotehnike.
Milutin Milnković– inženjer, geofizičar, klimatolog i astronom, svetski poznat kao autor teorije poznate pod imenom Milankovićevi ciklusi, koja opisuje nastanak ledenih doba.
Josif Pančić, botaničar i prvi predsednik Srpske kraljevske akademije.
Josif Runjanin, kompozitor hrvatske himne Lijepa naša domovino.
Petar Preradović, pesnik.
Vladan Desnica, književnik.
Grigor Vitez, pjesnik, dečji pisac, prevodilac.
Simo Matavulj, književnik.
Vojin Bakić vajar, autor spomenika Stjepanu Filipoviću u Valjevu i spomenika na Petrovoj gori.
Svetozar Pribićević, najvažniji politički predstavnik srpskog naroda u Austro-ugarskoj, kasnije političar u Državi Slovenaca Hrvata i Srba i Kraljevini Jugoslaviji.
Josif Rajačić, karlovački mitropolit, srpski patrijarh i upravitelj Srpske Vojvodine.
Patrijarh srpski Pavle, poglavar Srpske pravoslavne crkve.
Vladimir Matijević, osnivač najvažnije humanitarne organizacije između dva svetska rata Srpskog Privrednog društva Privrednik, Srpske banke i Saveza zemljoradničkih zadruga.
Stojan Aralica, akademski slikar

Lazo M.Kostić – Sporne teritorije Srba i Hrvata

Drago Roksandić – Srbi u Hrvatskoj

Reference

D. Roksandić, Srbi u Hrvatskoj, Zagreb 1991.
R. Veselinović, „Srpski narodno-crkveni sabori“ u: Enciklopedija Jugoslavije, sv. 8, Zagreb 1971.
Historija naroda Jugoslavije, sv. 2, Zagreb 1959., (poglavlja XXXIII, XXXVI, XXXVII, XLII)
Srpsko narodno vijeće
Srpsko privredno društvo „Privrednik“
Zajedničko veće opština
Srpsko kulturno društvo Prosvjeta
Privrednik junior
Nedeljnik „Novosti“
Samostalna demokratska srpska stranka
Srpska narodna stranka
Mitropolija Zagrebačko-Ljubljanska
Srpska pravoslavna opšta gimnazija Kantakuzina Katarina Branković
Srpski demokratski forum
Zajednica Srba Rijeka
Srpska crkva i škola u Dubrovniku („Politika“, 26. april 2008.)*

Ovaj tekst o „Sinjskoj alki“ je objavljen u časopisu “Slava” – Knjižica za narod i omladinu, sveska prva za januar, štampanom u Nišu 1896. godine.

Pisac članka se potpisao samo inicijalima te nije poznat, a opisuje veoma detaljno staru srbsku vitešku igru “Alka”, kao i kraj gdje se igra održava te i srbske nošnje tog kraja.

Bijenje alke u Sinju u Dalmaciji.

(sаčuvano viteštvo iz srpske prošlosti).

Put (tamo se zove cesta), koji vodi iz Siljeta za Bosnu, prelazi preko Klisa poznatoga grada, koji se pominje i u tituli našega silnoga cara Dušana. Za tim vodi preko Poljica (nekadašnje samostalne srpske državice), pa onda preko Cetinskog polja i reke Cetine, Po tom se penje na planinu Prolog i prelazi preko granice između Dalmacije i Bosne, pa onda pravo na Lievno.

Cetinsko se polje proteže desnom obalom reke Cetine od severa na jug, a pomenuti put preseca severnu ivicu njegovu. Dužina ovoga polja je od prilike 15 Km, a širina mu je najveća do 8 Km.

U severo-zapadnom uglu Cetinskoga polja, na pomenutome putu, leži varoš Sinj, ispod jednora strmoga brega, koji se istim imenom zove. Na tom se bregu još iz daleka vide porušene zidine nekadašnjeg tvrdog grada, koji se nikad nije predavao.

Varoš Sinj broji 5 do 6000 duša. Nošnja u varoši i okolini je čisto srpska, do dana današnjeg lepo očuvana. Kapa je plitka od crvene čohe. Po celom je obodu izvezena crnom svilom, a pošto je plitka, pripinje se vezicom za kosu na potiljku. Košulja je sa izvezenom ogrlicom. Koparan i zubun (pršnjak) izvezeni su crvenim gajtanom. Imućniji na zubunu nose po dva reda srebrnih puca. Crveni pas (pojas) zahvata i zubun, a čakšire se od kolena do gnjata sužavaju. Zimski je kaput (kabanica) dugačak do zemlje – obično od crnoga domaćega sukna – sa kukuljačom ušivenom za kaput. Kaput je celim obodom iznutra opšiven crvenom čohom. Na kukuljači i na donjim krajevima stoje crne ili crvene kićanke. Ovaj se kaput nikad ne oblači, već se nosi prebačen preko ramena tako, da mu rukavi vise.

Sinjska nošnja tako je lepa, da je austrijska vlast, u početku zavođenja domobranaca, sve domobrance u Dalmaciji obukla u takovo odelo. Samo što im je još dodala silaje koj i se i po okolnim selima nose, za jatagan a i dublju kapu. Time im je „omilila“ novi rod vojske, koji je tamo zaveden 1872. godine radi bosanske granice!

Sinjanin se ponosi svojim mestom, i došljaci ne mogu steći prava urođenika za dugo godina.

Sinjani imaju jednu igru na konjima, kakve nema ni jedna varoš u celome Srpstvu. Na tu se igru skupi svake godine 18-og avgusta iz Dalmacije i Bosne silan svet. Iz te se igre vidi nekadašnje junačko držanje njihovo protivu neprijatelja, koji su triput napadali grad i nisu ga mogli osvojiti. I danas Sinjani čuvaju staru zastavu svoje nekadašnje samostalnosti, koja se vila na onim zidinama sada porušenoga grada. Ona je sva iscepana i na njoj se ne može pročitati glagoljicom ispisan simvol, niti se može precrtati grb, koji se na njoj nekada iz daleka mogao videti.

Ta je zastava uvijena u svilu i razvija se samo onda, kad dođe vladalac na svečanost. Dolazio je Ferdinand II., pa i današnji rospodar zemlje 1875-te. Oba su skidala prsten s ruke i darivala viteza pobedioca.

Opština čuva kao opštu svojinu ove varoši 40-50 oprema za konje i konjanike. Te su opreme starog srpskog kroja i vrlo bogate. Dušanke srebrom i zlatom izvezene, zubuni velikim srebrnim i zlatnim pucima ukrašeni i kalpaci s belom kićankom – sa svim onako kao što se slika Jug – Bogdan sa svojih devet sinova. Konji imaju svoje grudnjake, kao kakve oklope, sve od srebrnih ploča, pa i sedla se okite starodrevnim ukrasom.

Oprema jednoga konja i konjanika može da vredi do 4000 dinara.

Svaki konjanik ima po jedno koplje 3 metra dugačko.

Na mesec dana pre svečane trke, konjanici svakog drugog dana dovode svoje konje (koji ne smeju biti mlađi od 3 niti stariji od 6 godina) na to trkalište. Određen odbor pregleda konje i ocenjuje ih, da li mogu sudelovati u trci ili ne. Ako bi konj imao ma kakav nedostatak, bilo u brzini – kojom tu dužinu puta ima da pretrči -bilo u kroju tela, visini, ćudi itd. odbor ne dopušta trke tome konjaniku.

Izabrane konje smeju jahati samo njihovi gospodari ili koji iz dotične porodice.

Konjanik može biti samo čestit Sinjanin.

U oči dana trke (17-og avgusta) nameste se pored udešenih sedištaa za gledaoce dva obična stuba, s jedne i s druge strane puta u razmaku 8 do, 9 metara. Vrhovi stubova vezani su kinopcem, a na sredіni toga konopca visi gvozden obruč, kome je prečnik do 2 desіmetra. U sredinі ovog obruča ima manji obruč kroz koji bi mogla proći detinja šaka. Taj manjі obruč utvđen je za onaj veći s pomoću tri prutića, tako da se ceo veći obruč deli u 4 otvora; jedan gornji br. 2, dva donja br. 1 i onaj onaj obručić u sredini br. 3 (vidi sliku). Ova se naprava zove alka, a cela igra zove se bijegenje alke.

Konjanici s kopljima i konjima otidu na svoje mesto, s koga počіnju trčati. Tamo vuku kocku, kojim će redom koji da trći, pa onda jedan po jedan po propisu poleti.

U trku ne sme ništa da padne niti s njega niti s njgova konja. Na red paze svedoci, koji su poređani celim trkalištem. Kada konjanik stigne do alke, on u nju gađa, svojim kopljem, i ako je na koplju odnese, broji se 1,2 ili 3 prema šupljini u koju kopljem udari. Tada konja zaustavi, koplje obori, i s njega alka padne na zemlju, a čvoek, za to određen, odmah je uzme i opet zakači na njeno mesto.

U isto vreme svedoci daju znake da li je alkaš ispravno protrčao. Jer, ako je bilo s konja bilo s konjanika ma šta palo, ne broji se ništa, pa da je i u sredinu alke koplje udarilo. Isto tako se ne broji ništa, ako bi mu alka s koplja na zemlju pala pre no što se zaustavi.

Čim je jedan alkaš protrčao, odmah za njim trči drugi, pa treći, četvrti i t.d. dok se svi ne izređaju.

Po tom opet trči onaj prvi i za njim ostali svojim redom, pa tako i treći put. Koji posle trećeg trčanja broji najviše jedinica, on dobiva nagradu u 3000 forinata!

Priča se da je bilo slučajeva da je jedan isti alkaš sva tri puta udario alku u onaj mali srednji obruč.

Ova igra prema broju alkaša može da traje čitav dan, pa da se čak i sutra dan produži.

Ona je svakako jedini ostatak od starih srpskih junačkih igara. A ona je tako lepa i korisna, da bi je valjalo primati i širiti. Sve nam valja negovati, što može da podigne duh narodni.

Potpomognimo dakle svim srcem “Kola Jahača” i osnivajmo po svim mestima “Streljačke družine”. Samo i “Kola Jahača” neka ne paze jedino na brzinu i valjanost konja, nego i na slobodu, prisebnost i čestitost vitezova konjanika. Tako će njihov značaj biti važniji i korisniji.

N.V.