Srbi u Ukrajini i Rusiji

„Život u našoj naseobini prve godine bio je kao, na primer, život nesrećnih brodolomaca koje su morski talasi izbacili na pusto ostrvo, pa se tamo hranili zeljem, korenjem, ribama, pticama i zverkama koje ulove. Tako smo pali i mi na tu golu stepu, na zemljište na kome od stvorenja sveta niko nije živeo i gde se ni za kakav novac ništa nije moglo nabaviti. Kad je nekom nešto zatrebalo, morao je ići po nekoliko dana do mesta gde bi tu stvar po visokoj ceni najzad našao“, piše Simeon Piščević u svojim čuvenim Memoarima o životu srpskih doseljenika u Rusiju polovinom XVIII veka.

Sa jedne strane, ovo je Piščevićevo sviftovski precizno delo iz 1785. imalo ogroman uticaj na istoriju srpske književnosti, pre svega na nastanak Seoba Miloša Crnjanskog, ali je, sa druge, ostalo i jedino trajno obeležje koje je preživelo prvu i poslednju organizovanu seobu Srba na teritoriju Ruskog carstva.

Uz nekoliko drugih manje poznatih memoarskih i istorijskih izvora, danas praktično nema traga više desetina hiljada Srba koji su se na carski poziv od 1751. do 1753. naselili u oblasti na desnoj i levoj obali Dnjepra u Južnoj Rusiji da bi potom vrlo brzo izgubili povlašćeni položaj, identitet i na kraju krajeva slobodu, pretapajući se sa ruskim kmetstvom.

Sa prestankom daljeg priliva Srba iz Habsburške monarhije koji bi popunjavali ruske pukove, Katarina Velika je već 1764. na početku svoje vladavine i formalno ukinula takozvanu Novu Srbiju i pripojila je drugim gubernijama na jugu Rusije. Srpski oficiri koji su kao zapovednici pukova predvodili migraciju, poput Horvata i Ševića, ili su izgubili povlastice zbog afera sa proneverama novca ili su se pomešali sa ruskim plemstvom. Sve veći priliv ruskog stanovništva na jug je istisnuo i upotrebu srpskog jezika već u drugoj generaciji.

Srbi u Ukrajini

Ljubivoje Cerović

Prošlost srpskog naroda, u različitim razdobljima, bila je vezana i za Ukrajinsku zemlju. Ovde su u ranom srednjem veku, u Bojkiji, živeli preci Srba, pre nego što su se odselili na Balkansko poluostrvo. U Zakarpatju, u srednjem veku, srpski despoti imali su prostrane posede. Tragajući za slobodom, srpski graničari iz Pomorišja i Potisja, polovinom 18. veka, naselili su oblasti oko Dnjepra i Dona – Novu Serbiju i Slavjanoserbiju. Bežeći ispred turske osvete, posle propasti Prvog srpskog ustanka, vožd Karađorđe je sa rukovodstvom ustanka, našao utočište u ukrajinskom gradu Hotinu. Od osnivanja Odese, u ovom ukrajinskom crnomorskom gradu, Srbi su imali značajnu ulogu u privrednom, društvenom i kulturnom životu. Ovaj grad je u vreme Prvog svetskog rata postao središte okupljanja dobrovoljaca, koji su u sastavu srpskih divizija odlazili na Solunski front. U vreme Otadžbinskog rata Srbi su se protiv nacističkih agresora borili u sastavu ukrajinskih partizanskih jedinica.

Bratska saradnja između dva slovenska i pravoslavna naroda – Srba i Ukrajinaca – traje vekovima. Ona je temelj prijateljskim odnosima dveju nezavisnih i suverenih država, Jugoslavije i Ukrajine.

Bojkija – stari srpski zavičaj

Prapostojbina srpskog naroda – Bojkija nalazi se na zapadu Ukrajine. Prostire se na karpatskom području, na razvođu reka crnomorskog i baltičkog sliva. Na severu zahvata gornji tok Sana, pritoke Visle, na jugoistoku porečje Dnjestra, do ušća Lomnice, na jugu do Teresve, pritoke Tise. Na zapadu se prostire do reke Už. Skoro u celini, Bojkija se nalazi u Ukrajini, a sasvim mali deo na tromeđi sa Slovačkom i Poljskom.

Bojkiju kao „staru postojbinu“ Srba polovinom 10. veka prvi pominje vizantijski car Konstantin Porfirogenit u svom poznatom istoriografskom delu „O upravljanju carstvom“.

Prema tvrđenju više naučnika, Konstantina Jirečeka, Đorđa Sp. Radojičića, Boška Strike i drugih, preci Srba živeli su na području Bojkije, iza Karpata, u današnjoj Ukrajini. Odavde se u VI veku počinju da pomeraju prema Balkanskom poluostrvu, dolinom Tise. Do doseljavanja Mađara i pomeranja Rumuna prema Pomorišju, od Bojkije, odnosno od istočnoslovenskih plemena do balkanskih prostranstava, pružio se neprekinut etnički lanac koji su činili Srbi.

Raspravljajući o Bojkiji kao prapostojbini Srba, istoričar Đorđe Sp. Radojičić u radu „Južnoslovensko-ruske veze do početka 18. veka“ ističe da su Srbi, koji su dva i po veka živeli u novoj domovini koju je više generacija bezmerno volelo, „pominjali staru domovinu, tamo na severu, gde se isto tako lepo živelo, čak mnogo lepše nego tada na Balkanu“. Ovo kazivanje o staroj domovini Srba zabeležili su, prvom polovinom 10. veka, sakupljači obaveštenja za cara Konstantina Porfirogenita, kada se pripremao da napiše pomenuto delo.

Konstantin Porfirogenit navodi da su u staroj postojbini dva brata nasledila oca koji je bio knez. Jedan sin je ostao u zavičaju, a drugi, „uzevši polovinu naroda otišao Irakliju, imperatoru Romeja“. Car je „sa radošću primio Srbe i dao im zemljište u oblasti Tesalonike, gde su se naselili na području Servije“, dajući joj tada ovaj naziv.

Iz podataka koje prezentuje Konstantin Porfirogenit, Đorđe Sp. Radojčić izvlači zaključak: „Srbi su svoju staru domovinu nazivali Bojkom, ali i Srbijom, srpskom zemljom. Kazivali su da su u njoj bili od davnina nastanjeni“. Srbi u Zahumlju su znali da je „njihov knez od Visle“.

Ukrajinski istoričari V. M. Meljnik i E. V. Šiškin u radu „Najranija etnička istorija Južnih Slovena“, na osnovu podataka koje daje Konstantin Porfirogenit, zaključuju da, „pošto se iz postojbine nije iselila sva masa srpskog stanovništva, već je na Karpatima ostao veliki broj Srba, odnosno Bojki, preostali u Karpatskim gorama Beli Srbi i Bojki ušli su kao etnička komponenta u početku u rusinski, a zatim u ukrajinski elemenat istočnog Slovenstva“.

Da se Bojkija u ranom srednjem veku zvala i Bela Srbija, odnosno Srbija, svedoči i naziv njenog zapadnog dela, prema Tisi, koji se vekovima nazivao Srpska zemlja, a sada Sribna, odnosno Srebrna zemlja.

Postoje različite pretpostavke o poreklu naziva Bojki. Više istraživača, među kojima i N. A. Beskid, tvrdi da je slovensko pleme Bojki dobilo ime po keltskom plemenu Boji, koje se vremenom povuklo sa ovog područja. Moguće je, obrazlaže svoju tezu Beskid, da je među Slovenima ostao nekakav neznatan deo plemena Boja, koji je, živeći usred vladajućeg naroda, dobio ime Bojki, sve dok se nije slio potpuno sa opštom masom i, poslovenivši se, ostavio svoje ime slovenskom plemenu. U prilog tvrdnjama o srodstvu sadašnjeg stanovništva Bojkije sa Srbima, Beskid navodi niz zajedničkih toponima, kao što su: Topla, Toplica, Dubrava, Koritnik, Lomnica, Majdan, Lukovo, Lukavica, Kamenica, Slatina itd.

V. M. Begrinec u radu „O Bojkijima i o njihovom poreklu“ navodi da su Bojki direktni potomci Bojiska, koji su, „prošavši teritoriju savremene Ukrajine s kraja na kraj, uzeli učešća u etnogenezi Slovena, sačuvavši pri tome svoj etnički naziv u pojednostavljenom obliku“.

Savremeni ukrajinski istraživač M. L. Dudaš u knjizi „Bojkovština“ obrazloženje veze o poreklu Bojki počinje pitanjem: „Nije li mogla postojati u dalekoj prošlosti neka grupa Slovena koja je nosila ime Bojki?“ Oni su se mogli, nastavlja Dudaš, sa nekim ogrankom Srba preseliti na Balkan, „ostavljajući sobom etnički naziv, koji se utvrdio kao teritorijalni naziv za njihovu nekadašnju teritoriju“. Moguće je da se u nekom vremenu ovaj naziv preneo i na stanovništvo koje je naseljavalo pomenutu teritoriju, sačuvavši se do danas u nazivu ukrajinske etničke grupe Bojki.

U bliskosti stanovnika Bojkije u Ukrajini sa Srbima na Balkanskom poluostrvu, govori u svojim antropološkim radovima ukrajinski naučnik V. B. Bunak. Na osnovu svestranih višegodišnjih istraživanja, došao je do zaključka da se u Bojkiji nailazi na antropološki tip blizak Južnim Slovenima, odnosno Srbima.

Pitanjem govora Bojki bavi se i „Karpatski dijalektološki atlas“, u kojem se navodi da su još u 19. veku slavisti obratili pažnju na prisustvo karakteristika koje povezuju ukrajinski sa južnoslovenskim jezicima, prvenstveno sa srpskim jezikom. U govoru Bojki nalazi se mnoštvo reči koje su opštepoznate u srpskom jeziku, a „kojih nema u ukrajinskom jeziku na istoku od Dnjestra“.

Posedi despota Stefana Lazarevića

Posle osam vekova, Srbi se ponovo pominju u Bojkiji. Bilo je to u vreme kada je srpski despot Stefan Lazarević dobio posede u Bojkiji, čije se sedište nalazilo u Mukačevu.

Prodor Turaka krajem 14. veka u srpske zemlje uslovio je seobe Srba na područje Panonske nizije, u Ugarsku. Ovde ih prihvataju ugarski kraljevi, jer su u njima videli živi bedem koji će obezbeđivati južne granice Ugarske prema Turcima. Pošto se posle Angorske bitke 1402. godine oslobodio turskog vazalstva, dobivši od vizantijskog cara despotsku titulu, Stefan Lazarević se okreće ugarskom kralju Žigmondu, priznajući njegovu vrhovnu vlast. Za uzvrat, dobio je širom Ugarske prostrana imanja i brojna utvrđenja, koja poverava na upravu srpskoj vlasteli. Vlastela u utvrđenja i na imanja dovodi oružanu pratnju, ali i narod koji se sklanjao ispred Turaka.

Na krajnjem severoistoku svojih poseda despot Stefan Lazarević je dobio vlastelinstvo u Mukačevu, na zapadu današnje Ukrajine. Za kastelana Mukačeva postavio je Nikolu Raca, odnosno Rascijana – Srbina, jer su Mađari Srbe nazivali Racima. O kastelanu i Srbima prvi dokument govori 1424. godine. Drugi i poslednji put Nikola Rac se izričito pominje 1430. godine. Obe povelje kao i ona iz 1429. godine koja se adresuje samo na kastelana Mukačeva, govore o otimanju susednih poseda, a druga o bespravnom ubiranju carina, što su bile česte pojave u srednjem veku. Pominjanje kastelana Raca 1424. i 1430. godine svedoči da je ovaj vlastelin upravljao gradom u vreme srpskih despota Stefana Lazarevića i Đurđa Brankovića.

Početak vladavine kastelana Nikole Raca područjem Mukačeva istoričar Peter Rokai, u radu „O najranijim dodirima Srba i Rusina“, stavlja ranije, a ne u vreme prvog njegovog pominjanja. Naime, mađarski istoričar Pal Engel početak vlasništva despota Stefana Lazarevića nad Mukačevom stavlja oko 1423. godine.

U nastojanju da locira period vladavine Nikole Raca nad utvrđenjem Mukačevom, Petar Rokai uslovno pomera unapred godine koje su prethodile, polazeći od podatka da je prethodni kastelan Ladislav Paloci poslednji put pomenut 1419. godine. To znači da se godina početka upravljanja Nikole Raca Mukačevom nalazi između 1419. i 1424. godine. Što se tiče poslednje godine njegove uprave, datum treba tražiti između njegovog poslednjeg pominjanja 1430. i prvog pominjanja naslednika Ladislava Gestija 1433. godine.

Stanovništvo ovog područja bili su pravoslavni Rusini, čiji su preci ovu oblast naseljavali vekovima.

Nova Serbija

Splet različitih okolnosti prethodio je seobama Srba iz Vojne granice polovinom 18. veka u Ukrajinu, koja se nalazila u sastavu Ruskog carstva.

Gubeći iz dana u dan poverenje u bečki dvor, ne želeći da dođu na vlast ugarskog plemstva, izloženi progonima svake vrste, pre svega odnarođavanju, Srbi su u pravoslavnoj slovenskoj Rusiji videli „obećanu zemlju“, u kojoj će naći zaštitu i novi zavičaj.

Interesovanje Rusije za pravoslavno i slovensko stanovništvo na balkansko-panonskom prostoru imalo je u osnovi, sem emotivnih, i strateško-političke razloge koji su bili u funkciji ostvarivanja interesa na jugu Evrope. Pored ovih razloga, Srbi su, kao organizovani ratnički narod, bili pogodni za obezbeđivanje južnih granica Rusije prema Turcima i Tatarima, odnosno za ostvarivanje davnašnje želje ove moćne carevine da izbije na obale Crnog mora.

Ideja o seobi Srba u Rusiju javila se u godinama koje su usledile posle Velike seobe. Prve iscrpnije vesti o Srbima u južnoj Ugarskoj poslao je carskom ruskom dvoru knez Prokopije Bogdanovič Voznjicin, ruski poslanik u Beču, predstavnik Rusije na pregovorima o zaključivanju mira između hrišćanske koalicije i Turske, u Karlovcima 1699. godine. Tada je boravio u nekoliko manastira na Fruškoj gori, gde je saznao o željama Srba.

U vreme Rakocijevog ustanka (1703-1711), kada su Srbi kao narod bili egzistencijalno ugroženi, njihovi predstavnici počinju da se obraćaju ruskom caru, tražeći da ih primi pod svoje okrilje. Pojedinci su počeli da odlaze u Sankt Peterburg kako bi caru izložili svoje želje i zahteve. Tako je već 1704. godine Pana Božić, obrštar iz Titela, otišao u Rusiju da zamoli cara Petra Velikog da Srbe primi za svoje podanike. Srbi su, ističe Božić, „uvek na službi protiv muslimana bez svake plate i trebovanja za jedino pravoslavlje“.

Kada je Petar Veliki počeo 1710. godine pripreme za rat protiv Turske, Jovan Tekelijam, obrštar Pomoriške granice iz Arada, i Vulin Ilić, obrštar Potiske granice iz Segedina, poslali su pismo Petru Velikom u kojem ga mole „da pomisli i o njihovoj srpskoj zemlji“. Sa svoje strane oni nestrpljivo čekaju „da požure službom svojom za svoga pravoslavnoga cara“. Ova dvojica su 1712. godine, zajedno sa svojim vrhovnim obrštarom Mojsijem Raškovićem, ruskom caru ponudili da sa 10.000 graničara zajedno krenu na Turke. To je bilo u skladu sa pozivom ruskog cara, upućenom svim hrišćanima da se uključe u rat koji su Rusi poveli protiv turaka i Tatara. Uprkos svim pozivima, odziv Srba nije bio velik, mada je u sastavu ruske vojske bio i jedan srpski odred, kojim je komandovao kapetan Jovan Albanez.

Da bi se podstaklo doseljavanje Srba u Rusiju, osnovana je posebna carska komisija sa širokim ovlašćenjima, što je podrazumevalo sve poslove od vrbovanja, preko prihvatanja i smeštaja doseljenika na posebno određena mesta, organizovanja naselja i njihovog uključivanja u vojno-teritorijalni sistem, do obezbeđivanja naselja i njihovog uključivanja u vojno-teritorijalni sistem, do obezbeđivanja finansijskih sredstava za tu namenu. Ruski car Petar Veliki je 1723. godine uputio Joana Albaneza u srpske zemlje, misleći na Vojnu granicu u Potisju i Pomorišju. Tada mu je dao Pozivnu gramotu, kojom se obratio svima koji su bili spremni da stupe u rusku službu izražavajući rešenost da formiraju nekoliko konjičkih pukova sastavljenih od Srba.

Pozivna gramota i akcija Jovana Albaneza dali su određene rezultate. Tako se 1724. godine na području Ukrajine doselilo oko hiljadu Srba; formirana je Srpska komanda, koja je 1727. godine preformirana u Srpski husarski puk. Posle povratka iz rata protiv Persije, puk je razmešten između tvrđava Tora i Linije, a srpskim vojnicima obezbeđena je zemlja za obradu. Srpski husarski puk organizovan je na način koji je mnogo podsećao na sistem Vojne granice u Austriji.

Sledeći talas doseljavanja Srba na području Ukrajine usledio je 1747. godine, kada su došli srpski graničari iz Pomorišja na čelu sa Petrom Tekelijom, koji je postao komandant Srpskog husarskog puka, dobivši velika priznanja od ruskog carskog dvora.

Pjotr Avramovič, kako su Rusi zvali Petra Popovića Tekeliju, proneo je porodično ime od Nemačke do Kavkaza.

Među Srbima koji su se u 18. veku odselili u Rusiju, Petar Tekelija dosegao je najviši čin i ostvario blistavu vojničku karijeru. U vojnu istoriju Rusije je ušao polovinom 18. veka i ostao do danas. Unuk Jovana i sin Ranka Tekelije, zapovednika Pomoriške granice, rođen je 1720. godine u Aradu. Kao 21-godišnji mladić odlazi na bojište u vreme kada je besneo rat za nasleđe austrijskog prestola. Umesto oca, predvodio je aradsku kompaniju. Posle sedam godina vratio se u Arad slavom ovenčan. Ovde se povela rasprava između oca i sina o tome ko će komandovati Kompanijom u miru. Pošto je bio istisnut, zatražio je i dobio „otpust iz austrijske službe“ i otišao u Rusiju, gde je primljen sa poručničkim činom.

Po dolasku u Rusiju uključen je u sastav Srpskog husarskog puka. Posle nekoliko godina, 1751. dobio je čin kapetana. Do tog vremena odlazio je više puta u zavičaj u Pomorišje da vrbuje razvojačene graničare da pređu u Rusiju. Kao „pouzdanik“ ruskog cara, Tekelija je bio proganjan od austrijskih vlasti, koje su mu na kraju uskratile gostoprimstvo.

Nove vojne uspehe Tekelija je postigao u rusko-turskom ratu, koji je otpočeo 1757. godine. U bici kod Kolime bio je teško ranjen. Za zasluge u ovom ratu dobio je čin potpukovnika.

U rusko-pruskom ratu glavnokomandujući feldmaršal Saltikov poverio je Petru Tekeliji komandu nad posebnim „letećim odredom“. U ovom ratu Tekelija se istakao u bici za Berlin. U izveštaju generala Černigova je zabeleženo: „Potpukovnik Tekelija sa Srpskim pukom i Kozacima, hrabro je napao neprijatelja o čemu svedoči hiljadu zarobljenih“. Od Vrhovne komande tražio je da bude nagrađen višim činom. Pukovnički čin je dobio prilikom osvajanja Tolberga, koji je zauzeo Srpski husarski puk.

Po završetku Sedmogodišnjeg rata 1763. godine u kome se istakao, Petar Tekelija je postao komandant Srpskog husarskog puka. Na čelu ove jedinice bio je i u vreme kada su ruske snage intervenisale u Poljskoj 1767. godine. Za „razborito komandovanje“ Vojna kolegija ga je unapredila u čin brigadira.

U novom rusko-turskom ratu 1768. godine posebno se istakao u bici kod Hotina, kada je izvršen prodor preko Dnjestra.

Nove pobede postigao je u Fokšanu u Moldaviji i Braili na Dunavu. Posle bitke kod Rjabaja Mogile, u kojoj se Tekelija istakao, glavnokomandujući Rumjancev, u raportu carici, posebno ističe njegov doprinos pobedi. Za zasluge u bici kod Kogula 1770. godine dobio je Orden Svete Ane I stepena i unapređen je u čin general-majora. Na kraju rata, 1774. godine postaje general-pukovnik i dobija Orden Svetog Georgija. Postavljen je za vojnog komandanta Novorosijskog kraja.

Ustanak Jemeljana Pugačova (1773-1775) ustalasao je redove Kozaka i aktuelizovao njihovo pitanje. Reč je bila o njihovom položaju u Zaporoškoj Seči. Pošto je centralno utvrđenje Seč opkolio sa jakim vojnim snagama, Tekelija je sazvao skup zaporoških starešina i pročitao im Manifest carice Katarine II o ukidanju Zaporoške Seče u Ukrajini. Prvobitno jedinstveno negodovanje Kozaka pretvorilo se u međusobne podele, da bi se, na kraju, pomirili sa sudbinom. Tekelija je zahvaljujući svom bogatom vojno-diplomatskom iskustvu uspeo da razvojači Zaporošku Seču „bez prolivanja i jedne kapi krvi“. Ovo je utrlo put organizovanoj državnoj kolonizaciji i uspostavljanju carske vlasti na ovom nemirnom području.

U znak priznanja za umirivanje Kozaka, Petar Tekelija je od carice Katarine II dobio Orden Svetog Aleksandra Nevskog . Nešto kasnije unapređen je u čin general-anšafa i postavljen za komandanta posebne armije od 18.000 ljudi, čiji je zadatak bio da štiti državne granice na obalama Crnog mora.

Na nemirnoj rusko-turskoj granici 1778. godine ponovo je došlo do rata. Pod komandom kneza Potemkina nalazili su se Krimski korpus Suvorova i Kavkaski korpus Tekelije.

Usred ratnog pohoda Tekelija je nesrećno pao s konja i tada je teško povređen. Time je njegova vojnička karijera definitivno bila završena.

Posle penzionisanja Petar Tekelija se povukao u Novomirgorod, „šanac koji su pre tri i po decenije naselili njegovi zemljaci iz Cesarije“. bio je veoma bogat. Na njegovom imanju radilo je oko pet hiljada ljudi. Početkom 1792. godine, „svojim slavnim delima i životu, konce postavi. Junački obučen, na kanabetu sedeći smerti je u oči pogledao i umreo“.

Potiska i Pomoriška granica ukinute su 1741. godine. Tada je pitanje seobe Srba u Rusiju još više aktuelizovano. Ovo je podsticala i propaganda koju su vodili Srbi u službi ruskog cara i konzularni predstavnici Rusije u Beču. Po tom zadatku među graničare u Pomorišju i Potisju dolazili su pored poručnika Petra Tekelije i kapetani Gavrilo i Dimitrije Perić. Pomorišci, koji su bili najuporniji u željama da se isele u Rusiju, obratili su se ruskom poslaniku u Beču grofu Bestuževu i zamolili ga da posreduje kod cara da ih primi „zbog njihove hrabrosti, blagočestija, srodstva i neizmerne predanosti ruskom caru“. Izveštavajući o ovoj molbi rusku caricu Jelisavetu, Bestužev je naglasio: „Kada je stvar došla dotle, da bečki dvor svojevoljno sebe lišava hrabre srpske vojske, to nam ostaje da se priželjno postaramo da je pridobijemo za sebe“.

Prvu grupu, sa oko 4.000 ljudi, iz Pomorišja i Potisja, ali i drugih srpskih krajeva, poveo je u Ukrajinu, drugom polovinom septembra 1751. godine, pukovnik Jovan Horvat. Prethodno je na predlog Dvorskog ratnog saveta od carice Marije Terezije dobio „otpust iz vojske“, kao i pasoše za oficire koje je poveo. Graničari su preko Tokaja stigli u Kijev 10. oktobra 1751. godine.

Vođa seobe Jovan Horvat je krajem 1751. godine došao u Sankt Peterburg, gde je uručio molbu carici Jelisaveti Petrovnoj da Srbima dozvoli da se nasele na teritoriji Ruskog carstva. Posle kraćeg vremena, 24. novembra 1751. godine izdat je Ukaz carice Jelisavete „O primanju u podanstvo Srba koji žele da se nasele u Rusiju i služe u posebnim pukovima i određivanju na granici prema turskoj strani pogodnih mesta za naseljavanje, o određivanju plate konjici prema platama u husarskim pukovima i podređivanju tih pukova Vojnoj kolegiji“. U Ukazu je još istaknuto da je želja srpskih doseljenika da žive i služe u državi iste vere, bliske po duhu, tradiciji i jeziku. Nisu navedeni nikakvi drugi razlozi, niti je pomenuto nezadovoljstvo srpskih graničara izazvano razvojačenjem Potiske i Pomoriške granice. U caričinom ukazu je stajalo: „I pošto naseljavanje tog naroda koji prvi put dolazi u našu carevinu, kako za našu vojnu službu, tako i za umnožavanje staništa u pustim mestima, nikako drugačije do vrlo korisno može biti, mi smo, premilostivo izražavajući našu spremnost da prihvatimo taj narod ukazom od 13. jula ove godine, našem poslaniku grofu Bestuževu Rjuminu naredili da pomenutog pukovnika Horvata obavesti da smo dali našu carsku saglasnost, da ćemo ne samo njega i oficire, nego i sve druge pripadnike srpskog naroda koji požele da dođu u našu carevinu, sve njih, kao ljude sa kojima nas veže ista vera, u službu i podanstvo naše primiti“.

Osnovna namera, izrečena u Ukazu, bila je da se doseljenicima pruži sva moguća pomoć, „kako bi se, uživajući našu carsku milost, mogli na najbolji način, a svojim porodicama ustaliti na novom mestu, tako da taj novopridošli u našu carevinu narod ne samo ne bude razočaran i gurnut drugima, već da pokazanom dobrom voljom i koristima od našeg podanstva i vernosti bude privučen da u još većem broju dođe i naseli naše krajeve“.

Nekoliko dana kasnije usledio je Ukaz Senata pod nazivom „O naseljavanju na ruskim granicama srpskih doseljenika“. U Ukazu se navodi da Srbi treba da budu „pogranična milicija“, kao što su bili i na austrijskoj granici. Država se obavezala da će za doseljenike izdvojiti zemlju pogodnu za obrađivanje i pružiti im pomoć u građevinskom materijalu. Sve ostalo su graničari morali da obezbeđuju sami. Isto tako, Senat je dozvolio srpskim doseljenicima da mogu „da grade crkve u svojim naseljima i da o tome obaveštavaju Sveti sinod, a sveštenicima, samo onim pri pukovima, obezbeđuje se plata prema platama u husarskim pukovima. Ostale sveštenike pri crkvama sagrađenim u određenim naseljima, kao i škole, ukoliko im budu potrebne, doseljenici moraju izdržavati o svom trošku“. Na taj način, Ruska država je pitanje školovanja srpske dece na maternjem jeziku kao i veroispovesti prepustila isključivo doseljenicima, ne obezbeđujući im finansiranje.

Srpski doseljenici nisu podizali sopstvene škole, ali su dizali crkve. bilo ih je tridesetak, a nalazile su se pod jurisdikcijom Kijevske mitropolije Ruske pravoslavne crkve. Kasnije su bile priključene Perejenoslavenoboripoljskoj eparhiji. U Novoj Serbiji je bio podignut i srpski manastir. Za arhimandrita je bio određen kaluđer Sofronije, koji je izbegao iz Srbije. Bilo je pokušaja da se osnuje srpska eparhija. Čak je za episkopa predviđen Simeon Končarević. Od toga se ipak odustalo, jer je na ovom području bila organizovana Ruska pravoslavna crkva. Smatralo se da dve pravoslavne crkve na istom području nisu potrebne.

Ostvarujući carsku povelju, Senat je 11. januara 1752. godine izdao Darovnu povelju general-majoru Jovanu Horvatu o osnivanju dva husarska i dva pandurska puka, o podeli zemlje, davanju plata, privilegija i prava, kao i o dodeljivanju imena ovom području – Nova Serbija, dok je novopodignuto utvrđenje dobilo naziv Sveta Jelisaveta, iz kojeg se razvio Jelisavetgrad. Ubrzo je, 3. februara 1752. godine, usledila Instrukcija Senata koja je nosila naziv „O naseljavanju u zadnjeprovskim mestima Srba i drugih naroda koji su došli sa general-majorom Horvatom“. Instrukcijom Senata bilo je regulisano i prebacivanje Srba iz Kijeva u mesta njihovog stalnog smeštaja, odnosno na teritoriju Nove Serbije.

U novoj postojbini Srbi su se naselili istočno od buga i Suhinje, od Dnjepra prema istoku, a južno od linije koja spaja ušće Visa u Suhinju, na istoku do ušća Tjasmina u Dnjepar. Bila je to teritorija Nove Serbije. Nastala su sledeća naselja: Nadlak, Pečka, Jenopolje, Pavliš, Glogovac, Šajtin, Semlak, Cubilj, Cibuljevo, Varadin, Pančevo, Vršac, Vladimirovac, Kanjiža, Senta, Bečej, Turija, Nadlaj, Martonoš, Moširin, Čongrad, Feldvar, Beška, Mitrovica, Vukovar, Kosovka, Ivankovci, Subotica.

Zapovednik je postao general-major Jovan Horvat. U sastavu komande su se nalazili potpukovnici Jovan Čarnojević, Mihajlo Prodanović i Mihajlo Horvat, majori Nikola Čorba i Josif Denaro, kapetani Josif Cvetanović, Maksim Vujić, Jovan Mihok, Lazar Serezlija i Luka Popović.

Slavjanoserbija

Za sve to vreme stanovništvo koje je ostalo u Pomorišju pripremalo se za masovni pokret u Rusiju, na područje današnje Ukrajine. Situacija je postala krajnje kritična. Zapretila je opasnost da čitava Vojna granica opusti. Komandant Banata general-major Karl Leopold fon Engelshofen, da bi održao red, morao je da pozove u pomoć odred oklopnika. Carica Marija Terezija je izdala naredbe županijskim vlastima da obzirnije postupaju sa graničarima, dok je srpskom narodu uputila proglas u kojem je saopštila da će oni koji žele da ostanu u statusu graničara morati da se presele na područje Banata, gde će tri godine biti oslobođeni od plaćanja dažbina. U isto vreme, carica je izdala Kazneni patent uperen protiv agenata koji su nagovarali Srbe na seobu. Na temelju njegovih odredaba predviđeno je da agenti i njihovi jataci mogu biti uhapšeni i predati sudu. U slučaju dokazane krivice čekala ih je smrtna kazna. Srbima je bilo izričito zabranjeno da primaju ili traže ratnu ili civilnu službu stranih sila.

Umesto da se situacija smiruje, ona se sve više komplikovala. Tako su komorske vlasti bile protiv bilo kakvog kompromisa, a istrajavale su u nameri da se Srbi isele na novu granicu na Dunavu, ili da potpadnu pod županijsku vlast. Kolika je bila odlučnost Srba da se sele i koliko je bilo nezadovoljstvo austrijskom upravom i odbojnost prema uključivanju u ugarske županije, najbolje svedoči podatak da su oni bili spremni da, ukoliko ne dobiju otpusnice, pređu u Tursku, „jer im tamo veru ne diraju“.

Bečki dvor je izvestio rusku caricu Jelisavetu Petrovnu kako se među Srbima „razvilo krivo mišljenje da su oni slobodan narod i da mogu ići kuda hoće“. Dalje je naglašeno: „Kod njih se javila neposlušnost prema carskim naredbama a zlo je toliko naraslo da su radi njegovog suzbijanja bili prisiljeni da upotrebe prisilna sredstva“.

U pokušaju sprečavanja preostalih graničara da se odsele u Rusiju umešao se i karlovački mitropolit Pavle Nenadović, moleći caricu Mariju Tereziju da sa svoje strane sve učini ne bi li privolela njegove vernike da odustanu od seobe.

Godinu dana posle prve seobe Srba u Rusiju, usledila je nova 1752. godine, pod vođstvom pukovnika Jovana Ševića i potpukovnika Rajka Preradovića.

Na tom putu srpski narod je preživljavao pravu dramu, koju je Miloš Crnjanski dočarao u Seobama: „Te jeseni godine 1752, poslednji transporti onih, koji su se selili u Rusiju, prolazili su kroz hungarsku zemlju i prelazili Tisu, kao što serbski svatovi i serbski pogrebi idu“. Sve se to odvijalo „uz lelek i smeh, uz plač i kuknjavu i smejuriju. Vodili su ih oficiri, kao pre u rat, a brojala ih je, i javljala u Kijev, rosijska misija u Tokaju. samo niti je ko imena njihova znao, niti ko ide, a ko ostaje, ni ko se kreće, ni ko zadržava. Nego su ličili na oluju i poplavu“.

Kolone srpskih graničara stigle su u Kijev „meseca dekemvrija godine 1752“. Bili su impresionirani njegovim sjajem. Ovo njihovo raspoloženje opisao je Miloš Crnjanski: „Posle onih koliba i rosijskih stražara, sa krovom od slame, pod kojima je noćio, na putu, za Kijev, na bregu, tvrđave, crkve, rađevine gornje varoši, činile su se, treptave, kao neka rosijska carska kruna, koja se, u to doba, među tim otpuštenim oficirima, zamišljala, sva u dragom kamenju. Sofijska katedrala, Andrijevska crkva, Pečerska lavra, Zlatna kapija, u snegu, na brdu, učiniše se tim doseljenicima, prvih dana, kao građevine, ne ljudskih ruku, nego kao da ih je neka luda uobrazilja gradila, u snegu i ledu“.

Carica Jelisaveta Petrovna je 17. maja 1753. godine donela odluku kojom je odredila da se srpski graničari nasele od Bahmuta do Luganja, prema Donu. Sve olakšice i privilegije koje su godinu i po dana ranije dobili doseljenici u Novoj Serbiji bile su potvrđene i za one kojima je naloženo da se nasele u oblast koja je nazvana Slavjanoserbija. To je potvrđeno i ukazom od 21. maja 1753. godine. Naseljavanje srpskih graničara u Slavjanoserbiju, sa sedištem u Slavjanoserbsku, odvijalo se po planu izrađenom za razmeštanje srpskih doseljenika u Novoj Serbiji. Štab se nalazio u tvrđavi Lugansku, koju su Srbi podigli 1755. godine.

Za razliku od doseljenika u Novu Serbiju, oni koji su pristizali u Slavjanoserbiju bili su pripadnici raznih naroda. Pored većinskih Srba, doselili su se i Bugari, Vlasi, Cincari i Grci.

Komandant je bio general-major Jovan Šević. U rukovodstvu su bili i viši major Petar Šević, kapetan Simeon Piščević, Ivan Mioković, Stevan Sabov, Ignjat Mioković, Đorđe Premić i Konstantin Juzbaša. U komandi pukovnika Rajka Preradovića bili su potpukovnik Maksim Zorić, kapetan Ivanišević i drugi.

Život u Slavjanoserbiji je u svojim „Memoarima“ opisao Simeon Piščević, kapetan jedne od graničarskih rota.

Simeon Piščević potiče iz stare srpske plemićke porodice poreklom iz Paštrovića. Otac Stefan bio je kapetan i zapovednik Šida. Roditelji su se trudili da ga „što bolje upute u nauke“. Već u petoj godini naučio je da čita i piše na maternjem jeziku.

Kada je navršio osam godina, roditelji su ga odveli u Petrovaradinski Šanac (Novi Sad), gde mu je ujak, viši kapetan Sekula Vitković, upravo primio komandu nad pukom Zemaljske milicije. Ovde je, u Latinskoj školi, učio maternji i latinski jezik.

Ubrzo je ujak, po službenoj potrebi, otišao u Beč, pa je poveo mladog Simeona da uči nemački jezik i druge nauke. O tome Piščević kaže: „Učio sam aritmetiku, a počeo se i u geometriji snalaziti“. U Beču je ostao tri godine.

Po povratku u zavičaj, otac ga je odveo u Segedin, s namerom da ga upiše u Pijarističku gimnaziju. Ovde je obavešten da sem katolika ne primaju učenike drugih vera. Zato je ostao u privatnom pansionu godinu i po dana, učeći nemački jezik.

Posle Segedina, otac ga je odveo u Osijek, u kancelariju vrhovnog zapovednika, markiza de Gvadanjija, „radi izučavanja sudske i vojne administracije, na nemačkom jeziku“. To je učinio zbog toga „što mi Srbi, već po svojoj prirodi, nemamo ni na šta drugo toliko sklonosti, koliko za vojnu struku“.

U ratu za nasleđe austrijskog prestola graničari su 1744. godine upućeni na front na Rajnu. Našli su se u sastavu Podunavskog puka, kojim je komandovao major Vuk Isaković.Kao pisar u njegovom štabu, mladi Piščević je video i zabeležio mnoge događaje.

Kada su se vratili iz rata, „militare“ je očekivalo neprijatno iznenađenje. Upravo u to vreme, Dvorski ratni savet je doneo odluku o raspuštanju Zemaljske milicije i na području Podunavsko-slavonske granice.

Nepokolebljivo rešen da ide u Rusiju, posle nekoliko godina Piščević se uputio u Temišvar, generalu Engelshofenu. On je, kao vojni guverner Banata, čija se nadležnost protezala i na područje Podunavlja i Slavonije, bio zadužen da rasporedi „militare“ u jedinice na novo područje Vojne granice.

U „Memoarima“ Piščević kaže da ga je Engelshofen pokušao da odvrati od namere da se iseli u Rusiju, upozoravajući ga da se ne ugleda na primere starijih, koji su, ogorčeni na Mađare, odlazili u Rusiju. Ne poričući da će Srbi u Rusiji biti lepo primljeni, naglasio je da je sve to „ruska politika“, jer će se Srbi tamo „izgubiti i preokrenuti, i unuci i praunuci neće znati pravo poreklo svoje“, što im se u Austriji ne bi dogodilo.

Uvažavajući reči generala, Piščević je ostao nepokolebljiv u odluci da ode u Rusiju, tražeći od njega „otpust“ iz austrijske vojske. Na kraju ga je i dobio!

Sa „otpustom“ Piščević je otišao pukovniku Jovanu Ševiću, koji je kao predvodnik planirane seobe, od ruske carice Jelisavete Petrovne dobio generalski čin, s pravom da dodeljuje činove onim oficirima koji će mu se pridružiti. Piščeviću je dodelio čin kapetana.

U „Memoarima“ Piščević navodi da je sa porodicom za Rusiju krenuo 24. oktobra 1753. godine iz Petrovaradina. Prolazio je kroz Sentomaš (Srbobran) i Segedin. Za Tokaj „put je bio težak, a kiša padala svaki dan“. Tamo je naišao na drugačije predele: „Od Tokaja počele su da nam se ukazuju planine, počeli su uski putevi“. Pred poljskom granicom „ušli smo u velika brda i stene“, nastavlja Piščević svoje kazivanje o putu iz zavičaja u Rusiju. Kada su sišli sa planine, smestili su se u poljsko selo Duklju. Odavde prema Žulkvi, put je bio podnošljiv da bi ponovo postao „težak i neugodan“. Stigli su, posle velikih peripetija, u grad Brodi.

Po tmurnom vremenu, na pragu zime, Piščević se počeo da dvoumi: da li da ostane do proleća ili nastavi put za Rusiju. Odlučio je da ipak istraje. Putovali su iz dana u dan, „s najvećim teškoćama, po strašnoj studeni, probijajući se kroz smetove“.

Dospeli su do mesta Hvastovo. Ovde su čuli da su blizu ruske granice. Van sebe od oduševljenja, Piščević je zabeležio: „Glas da je ruska granica već blizu, podstakao me je da se ne zadržavam, nego da požurim do željenog cilja“.

Piščević je hitao prema Rusiji: „Putovali smo po hladnoći, po zavejanom putu teško se prolazilo, i ja sam morao prvi da se probijem, i sebi pravim put. Na mnogo mesta su konji i kočije prosto propadali u sneg. Najzad smo po takvom zlu stigli na Šeljegovski prelaz“.

U Šeljegovku je prispeo 22. decembra 1753. godine. Išao je dalje. U Kijevu 24. decembra 1753. godine završava putovanje dugo dva meseca.

Na području Slavjanoserbije Piščević je došao avgusta 1754. godine.

U „Memoarima“ je ostavio autentično svedočanstvo o prirodi i životu naših graničara na tlu Ukrajine: „Kada je nastalo proleće (a u tim krajevima klima je vrlo blaga i proleće rano počinje)… cela ta pustinja je podeljena na dva dela, a svaki taj deo na čete ili šančeve. Obeležene su granice i, pored rečica, zemljište koje će se obrađivati. Planovi su zatim poslati Vojnoj kolegiji na odobrenje, i dok se sve to nije dovelo do kraja prošlo je leto i počela je duga zima…“

„Gospoda generali“, kaže dalje Piščević, „izdali su naređenje i raspored kuda i u koji šanac koji od kapetana da ide. Kapetanima su dodeljeni oficiri, a naredbom da pođu na svoja mesta i započnu odmah izgrađivati naselje. Meni je pripao šanac pored reke Doneca; mesto se zvalo Rajevka. Šuma mi je bila blizu.“

Doseljenici su se našli u sasvim drugoj zemlji od one koju su napustili. Piščević o tome kaže: „Pali smo u pravu i čistu pustinju i svi smo, a naročito oni pored reke Lugana, videli šta znači težak život. Niti smo imali gde glavu da sklonimo, niti smo znali odakle da počnemo. Sve nam je trebalo, a nismo imali ništa“.

Opis naselja u Slavjanoserbiji Piščević nastavlja rečima: „Život u našoj naseobini prve godine bio je kao, na primer, život nesrećnih brodolomaca koje su morski talasi izbacili na pusto ostrvo, pa se tamo hranili zemljom, korenjem, ribama, pticama i zverkama koje ulove. Tako smo pali i mi na tu golu stepu, na zemljište na kome od stvorenja sveta niko nije živeo i gde se ni za kakav novac ništa nije moglo nabaviti. Kada je nekom nešto zatrebalo, morao je ići po nekoliko dana do mesta gde bi tu stvar po visokoj ceni najzad našao“.

Uprkos svemu, teškoće su prevaziđene, o čemu Piščević piše: „Te nevolje smo imali samo prve godine. Kasnije se sve popravilo. S proleća smo počeli sejati žito, raditi bašte, gajiti krupnu i sitnu stoku i sve vrste živine i život nam je postao lakši“. Zatim nastavlja: „Kasnije smo našli put rekom Donom za Čerkask i Taganrog, pristanište na Azovskom moru u koje su Grci iz Carigrada dovozili vino i drugu robu“.

Ovako je Simeon Piščević počeo život u ukrajinskoj zemlji. Nije ni slutio kakva ga blistava karijera očekuje kao budućeg general-majora, čoveka od velikog poverenja ruskog carskog dvora, kojega su slali u delikatne diplomatske misije.

Tri decenije posle dolaska u Rusiju, napisao je „Memoare“. Piščevićevi unuci i praunuci nisu znali srpski jezik i postali su Rusi. Proročanski su se ostvarile reči generala Engelshofena, koje je izgovorio pred mladim Piščevićem u Temišvaru, u osvit seobe Srba u Rusiju.

Nova Serbija i Slavjanoserbija kao graničarska područja postojale su nešto više od decenije. Manifestom carice Katarine 1762. godine i Ukazom ruske vlade 1764. godine ukinute su Nova Serbija i Slavjanoserbija i uključene u sastav novih gubernija. Razlog se našao u tome što su, prodiranjem Rusije prema jugu, prema Azovskom i Crnom moru, srpska graničarska područja postala izlišna kao što se dve decenije ranije desilo sa graničarskim područjem u Habzburškom carstvu!

Ruskom carstvu Srbi su u vreme postojanja granica, a i po njihovom ukidanju, dobro poslužili u ratovima koji su na raznim stranama vođeni drugom polovinom 18. veka.

Vesti o Srbima koji su se odselili u Rusiju pedesetih godina 18. veka bilo je i vek kasnije, u vreme priprema za obeležavanje stogodišnjice dolaska Srba iz zavičaja u ukrajinske stepe. O tome dragocene podatke daje pismo oficira u penziji Pavla Arsenijevića iz Jelisavetgrada, upućeno patrijarhu Rajačiću 1852. godine. U njemu Arsenijević pominje potomke znamenitih Srba koji su živeli na bivšem području Nove Serbije i Slavjanoserbije. Tako se pominju: Horvati, Ševiši, Preradovići, Stratimirovići, Kneževići, Vujići, Petkovići, Avramovi, Radivojevići, Duke, Stepanovi, Živkovići, Hadžići i drugi. Sem rečenog, Arsenijević daje dragocene podatke i o naseljima, uprkos činjenici da u većini njih u to vreme gotovo da nije bilo Srba. Proslava za obeležavanje stogodišnjice seoba je pripremana u Slavjanoserbsku u Jekaterinoslavskoj guberniji. Planiralo se da se u ovom naselju podigne spomenik Jelisaveti Petrovnoj, za čije su se vladavine Srbi ovamo naselili.

Odsečeni od sopstvene etničke matice, u pravoslavnoj i slovenskoj sredini, Srbi su se ubrzo pretopili u Ukrajince. Tako je vek i po posle doseljavanja ostalo samo oko hiljadu Srba u ovom području Ukrajine. Danas pripadaju istoriji.

Dramu srpskog naroda koji se naselio u Novu Serbiju i Slavjanoserbiju i za nekoliko decenija nestao, opisao je Miloš Crnjanski u „Seobama“: „Svi oni koji su se iselili, da izbegnu igo paorstva u Austriji, ginuli su i umirali i sahranjivani bezimeni u rusku zemlju, koju je ubrzo preplavio ruski narod… Ti paori, međutim, koji su svoje kosti posejali u zemlju, koja su je Nova Serbija nazvali, zasipali su imena svojih sela, koja su u srcu nosili. Na geografsku kartu Rusije i Evrope za večnost“.

Duhovna akademija u Kijevu

Tokom 18. i 19. veka nekoliko desetina Srba učilo je na Duhovnoj akademiji u Kijevu. Pod ovim imenom nastala je 1819. godine. Izrasla je iz viših učilišta pri Kijevo-pečarskoj lavri. Prvi oblik duhovnog učilišta javlja se 1615. godine u postojanju Bratske škole. Nastala je u vreme agresivnih pokušaja katoličke crkve da pounijati pravoslavne Ukrajince. Iz ove škole nastala je 1632. godine Kijevo-mogiljanska kolegija, koju je osnovao mitropolit kijevski Petro Mogila. U to vreme bilo je to jedino više učilište u istočno-pravoslavnom svetu. Do daljeg razvoja duhovnog obrazovanja među pravoslavnima u Ruskom carstvu došlo je 1701. godine, kada je car Petar Veliki osnovao Kijevo-mogiljansku akademiju. Konačno, u vreme cara Aleksandra I, 1819. godine, osnovana je Duhovna akademija u Kijevu.

Najveći broj srpskih slušalaca Kijevske akademije zabeležen je u periodu od 1722. do 1762. godine, kada je ovde studiralo 28 Srba iz raznih krajeva. u manjem broju, studenata Srba je bilo sve do Prvog svetskog rata. Najčešće su bili stipendisti koje je školovala Srpska pravoslavna crkva.

Jovanu Rajiću, teologu i istoričaru, jednom od najobrazovanijih Srba u 18. veku, pripada počasno mesto među studentima koji su se školovali na Kijevskoj akademiji. Rođen 1726. u Karlovcima, školovanje je otpočeo u ruskoj školi u rodnom gradu, srednju je učio u Komoranu i Šopronu, da bi se 1753. godine upisao na Kijevsku akademiju. Ovde je izučavao autentično učenje pravoslavne crkve, neophodno Srbima severno od Save i Dunava, ali i u drugim krajevima, da se odbrane od pokušaja katoličke crkve da ih pounijati, čemu su jednako bili izloženi i Ukrajinci. U vreme dolaska Jovana Rajića, Kijev je uživao glas drugog Jerusalima. Za vreme njegovih studija, na Akademiji su učila još dva Srbina: monasi Josif i Isaija, koje je 1754. godine general Jovan Horvat angažovao kao učitelje i sveštenike u Novoj Serbiji.

Na studijama koje je završio 1756. godine, Jovan Rajić je dobio visoka priznanja, kao jedan od najboljih studenata svih vremena na Kijevskoj akademiji. Ovo potkrepljuje svedočanstvo koje je potpisao rektor Mansije Maksimović.

Duhovno i literarno stasao na pravoslavnoj teološkoj i književnoj tradiciji Kijevske akademije, Rajić se posle trinaest godina srednjoškolskog i visokoškolskog obrazovanja vratio u Karlovce. Došao je u doba kada je u srpskom društvu sazrelo uverenje da je u borbi za očuvanje nacionalnog identiteta od pritisaka katoličke crkve neophodna pisana nacionalna istorija. Tim pre što su je imali drugi narodi u Austrijskom carstvu, koji su se u odbrani starih i izgrađivanju novih prava pozivali na svoju nacionalnu prošlost.

Zbog visoke lične kulture i širokog obrazovanja, Jovan Rajić je bio najpogodnija ličnost da odgovori ovom složenom i delikatnom zadatku. To ga je podstaklo da se već sledeće, 1757. godine vrati u Kijev, da bi studirao istoriju. Teoretski pripremljen, kreće u Svetu goru i u tišini manastira Hilandara otpočinje mukotrpan rad na proučavanju građe za pisanje istorije svog naroda. Istražujući više od tri decenije u raznim sredinama, izradio je „Istoriju raznih slovenskih narodov, naipače Bolgar, Horvatov i Serbov“, koja je, kao četvorotomno izdanje, izašla 1794. godine. Umro je 1801. godine.

Makarije Petrović, rođen 1734. u Temišvaru, predstavljao je značajno ime u pravoslavnoj teologiji. Školu je završio u rodnom gradu, a po preporuci vladike Visariona Pavlovića, početkom pedesetih godina 18. veka, učio je na Duhovnoj akademiji u Kijevu. Posle studija u Moskvi, zakaluđerio se i ubrzo postao arhimandrit manastira u Tveru. Ovde je postao rektor seminara. Važio je za velikog besednika, a njegovi govori su postali uzor ruskog besedništva. Najviši domet postigao je radom „Sistem teologije“, koji je objavljen na ruskom i latinskom jeziku dočekavši više izdanja. Za ovo značajno delo je rečeno: „Logičnim rasporedom, jasnoćom misli i silinom dokaza, ova knjiga se uzdizala od ostalih svoga doba“. umro je 1766. godine.

Živojin Žujović, rođen 1834, prvi propagator socijalističke misli u Srbiji, drugom polovinom 19. veka završio je Duhovnu akademiju u Kijevu. Po završetku ove visoke škole studirao je i u Sankt Peterburgu, gde se upoznao sa idejama ruskih revolucionarnih demokrata, čiji je predvodnik bio Nikolaj Gavrilovič Černiševski. Pod njegovim uticajem kritički se odnosio prema stvarnosti u Srbiji u vreme dinastije Obrenovića. Za svog kratkog života dao je zapažene radove iz filozofije, sociologije i političke ekonomije sa aspekta učenja ruskih revolucionarnih demokrata. Umro je 1870. godine.

Svetolik Ranković, rođen u Moštanici 1863, završio je krajem 19. veka Duhovnu akademiju u Kijevu. Po povratku u Srbiju bio je profesor Bogoslovije u Beogradu. Nalazio se pod snažnim uticajem ruskih pisaca, posebno Lava Nikolajeviča Tolstoja i Fjodora Mihailoviča Dostojevskog. Kritički je posmatrao svet oko sebe. Podvlačio je tamne strane društva u doba raspada patrijarhalnog života. Njegov realizam u književnosti težio je istini o životu i čoveku, sa akcentom na psihološkim istraživanjima. Među delima najpoznatiji mu je roman „Gorski car“. Umro je 1899. godine.

Univerzitet u Harkovu

U osnivanju i u prvim godinama rada Harkovskog univerziteta, početkom 19. veka, Srbi su imali zapaženu ulogu.

U nastojanjima da unapredi visokoškolsko obrazovanje u Rusiji, car Aleksandar I Romanov je odlučio da pored Moskovskog, jedinog univerziteta na kojem se nastava izvodila na ruskom jeziku, osnuje univerzitete u Sankt Peterburgu, Kazanju i Harkovu. Pošto su obezbeđena materijalna sredstva i nastavni kadar, Univerzitet u Harkovu je otpočeo sa radom 1803. godine. Među nastavnicima su se nalazili i Srbi.

Anastasije Stojković bio je najpoznatiji među Srbima na Harkovskom univerzitetu. Rođen 1773. godine u Rumi, završio je studije fizike u Getingenu, stekavši doktorat iz filozofije. U vreme kada su se vršile pripreme za početak rada Univerziteta u Harkovu, Stojković je upravo završio svoje kapitalno trotomno delo „Fizika“.

Pripremajući „Fiziku“, prihvatio je sugestiju Dositeja Obradovića da je napiše na narodu razumljivom jeziku. „Fizika“ je bila prvo naučno delo i ove oblasti u Srba i značilo je pouzdan temelj potonjih prirodnjačkih studija.

Kada se odlučio da otpočne svoju profesorsku karijeru, Stojković je caru Aleksandru I poslao „Fiziku“. Pošto je ovaj rad dobio visoku ocenu, na predlog ruskog cara Stojković je primljen za profesora na Univerzitet u Harkovu. Već 1805. godine postao je dekan Odseka fizičko-matematičkih nauka, a 1807. i rektor Harkovskog univerziteta. Za rektora je ponovo izabran 1811. godine. Stojković je 1813. godine napustio Univerzitet u Harkovu. Pošto je kupio velike komplekse zemlje u Besarabiji, otišao je u Sankt Peterburg. Ovde je radio kao ugledan naučni radnik, jer je još 1809. godine postao dopisni član Ruske akademije nauka. Za dve decenije života u ruskoj prestonici, objavio je niz naučnih i stručnih radova iz fizike, filozofije i ekonomskih nauka. Godine 1824. objavio je prevod „Novog zaveta“ na slavenoserbskom jeziku.

Stojkovićev prevod imao je svoju predistoriju. Naime, po nagovoru Jerneja Kopitara (1815) Vuk Karadžić je 1820. godine završio prevod „Novog zavjeta“. Biblijsko društvo u Rusiji, koje je trebalo da prevod štampa, poverilo je Anastasiju Stojkoviću, „učenom Srbinu“, da ga recenzira. Stojković je imao negativno mišljenje o Vukovom prevodu i smatrao je da bi bilo bolje da se ovo delo ponovo prevede. On je prihvatio ponudu Društva i preveo „Novi zavet“ na slavenoserbski, „s nizom osobina srpskog narodnog jezika ali i s mnogim slavenizmima“. Knjiga je štampana 1824. u Sankt Peterburgu, a zatim 1830. i 1834. godine u Lajpcigu.

Redovni član Ruske akademije nauka Stojković je postao 1828. godine. Umro je u Sankt Peterburgu 1834. godine.

Teodor Filipović, rođen je 1778. u Rumi, bio je takođe profesor Univerziteta u Harkovu. Predavao je rimsko pravo. Ovde je boravio kratko vreme, jer je već 1804. godine napustio univerzitetsku karijeru. U vreme boravka delegacije srpskih ustanika u Harkovu, na čijem se čelu nalazio prota Matija Nenadović, Teodor Filipović joj se pridružio, rešen da sve svoje sposobnosti i radnu energiju posveti svome narodu, koji se digao na ustanak. Sa ustaničkom delegacijom, čiji je bio sekretar i tumač, uputio se u Sankt Peterburg, da bi posle obavljene misije došao u Srbiju.

Posle formiranja Praviteljstvujuščeg sovjeta, na čijem se čelu nalazio prota Mateja, 1805. postao je njegov prvi sekretar. U Srbiji Teodor Filipović je promenio ime u Boža Grujovića, koje mu je dao mitropolit Stefan Stratimirović, „da ga ne bi počem Avstrijanci poiskali kao svog podanika“. Sa Praviteljstvujuščim sovjetom je 1806. godine prešao u Beograd. Teško oboleo 1807. godine pa je otišao kod brata u Novi Sad, gde je umro.

O Grujovićevom delovanju svedoče samo fragmenti u zakonodavnim ustaničkim spisima, ali je i to dovoljno da se zaključi kako je u ustrojstvo obnovljene Srbije uneo svoje odlično poznavanje savremenih društvenih i pravnih teorija, naročito onih koje su došle do izražaja u Francuskoj revoluciji.

Mihailo Filipović, mlađi brat Bože Grujovića, rođen 1780. u Rumi, radio je na Harkovskom univerzitetu. Posle odlaska brata, neko vreme je živeo u Harkovu, da bi otišao u Beograd, gde je postao najpre pisar Praviteljstvujuščeg sovjeta, a posle bratove smrti i sekretar ovog tela.

Gligorije Trlajić je rođen 1766. godine u Molu. Studije filozofije i matematike završio je u Pešti, da bi kao najuspešniji student prešao u Beč, gde se bavio izučavanjem rimskog i austrijskog prava. Kao ekspert za ove oblasti postao je u Beču sekretar ruskog poslanika Golicina. U Rusiju je prešao 1790. godine gde je bio privatni učitelj. Osnivanjem Univerziteta u Sankt Peterburgu 1803. godine postao je profesor istorije na Carskom pedagoškom institutu. Kada je institut postao Viša pravna škola, „postao je profesor enciklopedije prava sviju starih i sadašnjih naroda“. Pristupno predavanje održao je u prisustvu cara Aleksandra I. Ovenčan slavom, 1810. godine prelazi u Harkov, gde postaje profesor prava na tamošnjem univerzitetu. Umro je 1811. godine.

Vožd Karađorđe u Hotinu

Posle propasti srpskog ustanka 1813. godine mnogi viđeniji ustanici napustili su Srbiju. Vožd Karađorđe je, sa delom vođstva ustanka, izbegao u manastir Fenek.

„Posle dugog okapanja i ponižavanja, kojim ga je bečki dvor izložio“, vožd Karađorđe Petrović je sa porodicom i u pratnji oko dve stotine izbeglih srpskih ustaničkih porodica napustio Austriju i početkom 1815 godine došao u Sankt Peterburg. Na prijem kod ruskog cara Aleksandra I Romanova čekao je punih devet meseci. Kada ga je primio, ruski car ga je proizveo u čin general-majora, odlikovao Ordenom Aleksandra Nevskog i dodelio mu penziju. Međutim, nije mu dozvolio da se vrati u Srbiju, što je Karađorđe očekivao. Uputio ga je u Hotin, na reci Dnjestru, u današnjoj Ukrajini. Ruski dvor je bio uveren da će na taj način uspeti da sa Karađorđem naseli brojne izbegle srpske ustanike sa porodicama u oblast Transdnjestrovlja, gde bi bila organizovana Vojna granica prema Turskoj, kao što je učinjeno pre šest decenija na područjima Dnjepra i Dona, odnosno u Novoj Serbiji i Slavjanoserbiji.

Ukrajinski grad Hotin u istoriji je poznat po mnogim bitkama, koje su hrišćanske vojske vodile protiv Turaka. Hotinsku bitku 1621. kada su Poljaci porazili Turke, koje je predvodio sultan Osman II, Ivan Gundulić je opevao u „Osmanu“. Nekoliko decenija kasnije, kod ovog grada je 1673. godine poljski kralj Jan Sobjeski porazio tursku vojsku i definitivno joj onemogućio prodor na sever Evrope. Hotin je u sastavu Poljske ostao do 1739. godine, kada se našao u okviru Ruskog carstva. U rusko-turskom ratu 1768. godine Hotin je ponovo postao poprište velike bitke. Ovde se pobedom nad Turcima proslavio Srpski husarski puk, kojim je komandovao Petar Tekelija. U Ruskom carstvu grad je ostao do 1918. godine, da bi do 1940. bio u Rumuniji. Od 1940, kao deo Besarabije, priključen je SSSR-u, u sastavu Ukrajine. Hotin se danas nalazi u Ukrajini.

U Hotinu, daleko od zavičaja, Karađorđe i njegovi saradnici provodili su dane, želeći da se vrate u Srbiju i ponovo podignu ustanak protiv Turaka. U ovom gradu, jednom od centara panhelenističkog pokreta, stupaju u kontakte sa pripadnicima Heterije, koji su se pripremali za dizanje opštenarodnog ustanka na Balkanskom poluostrvu, koji bi tamošnje narode oslobodio od vekovnog turskog ropstva.

Panhelenistički pokret, koji je ime Heterija dobio po antičkom uzoru još iz Homerovih vremena kako su nazivana tajna politička, religiozna i vojnička udruženja, osnovao je Riga od Fere 1795. godine u Bukureštu. Posle smrti ovog legendarnog borca za grčko nacionalno oslobođenje, koji je na Kalemegdanu pao od turske ruke, Heterija je prestala da postoji. Inspirisana herojskom borbom srpskih ustanika, Heterija 1814. godine obnavlja delovanje u Odesi sa ograncima u Crnomorskim, ali i u gradovima u unutrašnjosti. Članstvo su pretežno činili Grci, a bilo je i Srba, Rumuna, Ukrajinaca, Bugara, Arbanasa i drugih. Na čelu Heterije nalazio se Joanis Kapodistrijas, koji se u ruskoj diplomatskoj službi nalazio od 1809. godine. Ubrzo je postao ministar inostranih poslova u službi cara Aleksandra I Romanova.

U nastojanjima da Grke oslobodi od otomanskog ropstva, kao i da pod vođstvom panhelenista pokrene i ostale balkanske narode, vođstvo Heterije ozbiljno je računalo na Srbe, koji su se prvi organizovano digli protiv turaka. Vođstvo Heterije je smatralo da bi Karađorđe bio najpoželjnija ličnost koja bi srpski narod pokrenula na ustanak. Iza ovog plana, međutim, nije stajala Rusija, smatrajući da bi u datim okolnostima oslobodilački pokret srpskog naroda uspešnije mogao da vodi Miloš Obrenović. Ostajući pri stavu da je Karađorđe Petrović najpogodnija ličnost da pokrene srpski narod na ustanak, vođstvo Heterije organizovalo je njegov povratak u Srbiju. Tako je 1817. godine iz Hotina Karađorđe prešao u Jaši, glavni grad Moldavije, gde je uspostavio vezu sa heterističkim prvakom Georgisom Levantisom, otpravnikom poslova u konzulatu Rusije.

Na tlo rodne grude Karađorđe je stupio 1817. godine, četiri godine posle propasti ustanka. Za to vreme došlo je do mnogih promena. Na čelu Srbije, posle uspešno otpočetog Drugog ustanka, stajao je knjaz Miloš Obrenović. Za razliku od Karađorđa, koji se zalagao za dizanje ustanka, Miloš Obrenović je u bitku za nacionalno oslobođenje krenuo putevima diplomatije. Tragičan kraj koji je doživeo vođa Prvog srpskog ustanka, nečuven po svireposti, na simboličan način je označio rešenost kneza Miloša Obrenovića da se u borbi za nacionalno oslobođenje oslanja na sopstveni nacionalni program, prilagođen opštim međunarodnim prilikama.

Iza Karađorđa u Hotinu je ostala njegova supruga Jelena sa decom. Pošto je odbila da se sa Srbima preseli u Novomirgorod u nekadašnjoj Novoj Serbiji, izgubila je Karađorđevu penziju. Na dozvolu da se vrati u Srbiju čekala je sve do 1831. godine.

Srbi u Odesi

Srbi se u Odesi pojavljuju početkom 19. veka. Područje grada i luke na Crnom moru bilo je naseljeno od antičkih vremena. Tamo se nalazila grčka kolonija Odesos. U vreme Kijevske Rusije ovde je podignuto utvrđenje Kocjubijevo, koje su 1540. godine razorili Tatari. U osmanskom periodu na mestu današnje Odese nalazilo se utvrđenje Hadžibej, koje je u rusko-turskom ratu (1789-1791) osvojila ruska vojska sa legendarnim Aleksandrom Vasiljevićem Suvorovom na čelu.

Neposredno po osvajanju utvrđenja, Suvorov je 1792. godine izgradio novu tvrđavu. Ukazom carice Katarine II, 1794. godine osnovan je grad Odesa. Grad se naglo razvijao zahvaljujući privilegijama koje je ruska carska kuća davala doseljenicima, među kojima i Srbima.

U Srpskoj koloniji mnogi su se obogatili, a pojedinci među njima su se afirmisali i kao dobrotvori.

Jovan Riznić, rođen 1793. u Trstu, završio je osnovnu školu kod Dositeja Obradovića, a prava u Padovi i Beču. Dvadesetih godina 19. veka prešao je u Odesu i za kratko vreme postao najbogatiji trgovac u gradu. U svojoj kući je primao mnoge Srbe, među kojima i one koji su dolazili na školovanje.

U vreme rata Rusije protiv Turske, 1829. godine za usluge koje je učinio ruskoj vojsci, car Nikola I dodelio mu je Orden Svetog Vladimira i čin dvorskog savetnika. Sledeće, 1830. godine Riznić je ostavio trgovinu i stupio u državnu službu. Radio je u Odesi, a potom prelazi u Kijev, gde je postao direktor Državne banke. U to vreme unapređen je u zvanje državnog savetnika. Pošto je 1853. godine ostavio državnu službu, povukao se na imanje Gopčicu kod Kijeva. Umro je 1861. godine. Zahvaljujući Riznićevoj pomoći, Sima Milutinović Sarajlija je štampao „Srbijanku“. Svoju bogatu biblioteku Riznić je poklonio Narodnoj biblioteci u Beogradu.

Atanasije Gereski, rođen 1807. u Čereviću, stekao je trgovinom veliki kapital u Odesi. Pod starost 1880. godine doša oje u Novi Sad, gde je osnovao zadužbinu „Atanaseum“ za školovanje srpske dece u gimnaziji, kao i druge narodne ustanove. Umro je 1885. godine u Novom Sadu.

Dimitrije Tirol, srpski kulturni poslenik ostavio je dragocene zapise o Srbima u Odesi i u Ruskom carstvu. Rođen u Čakovu 1793. godine, kao književnik i istoričar, kao cenjeni kulturni poslenik, bio je član srpskih i ruskih učenih društava, pisao je knjige, sarađivao u novinama i časopisima, izdavao almanahe i kalendare, osnivao biblioteke i društva poklonika knjige, slavio srpsko ime među drugim narodima. Za sebe je govorio da je „srpski spisatelj i član Učenog društva u Odesi“. Umro je u Temišvaru 1857. godine.

Od 1839. do 1841. godine Dimitrije Tirol je boravio u Odesi kao pratilac, vaspitač i učitelj Miloša, sina Gospodara Jevrema Obrenovića.

Boravak Dimitrija Tirola u Odesi, vremenski kratak, po rezultatima bio je sadržajan. Upoznao je život srpske dijaspore u ovom crnomorskom gradu. U isto vreme, rusku javnost je upoznao sa kulturnim i prosvetnim prilikama i prošlošću srpskog naroda. Prikupio je značajnu istorijsku građu o Srbima u Ruskom carstvu, koja je poslužila kao solidna osnova za pisanje monografskih radova.

U vreme boravka u Odesi, Tirol se upoznao i tesno sarađivao sa Dimitrijem Maksimovićem Knjaževićem, popečiteljem Odeskog naučnog okruga, osnivačem Odeskog društva istorije i drevnosti. Po povratku u Beograd, Tirol je ovom znamenitom Srbinu posvetio knjigu „Podvizi Dimitrija Maksimovića Knjaževića“.

Dimitrije Maksimović Knjažević je rođen 1778. godine u Sankt Peterburgu. Poticao je iz srpske graničarske oficirske porodice iz Like. Njegov otac Maksim se doselio 1773. godine iz Gospića u Sankt Peterburg. Podigao je četiri sina, od kojih je Dimitrije bio najstariji.

Studije prava Knjažević je završio na Univerzitetu u Kazanju na Volgi. Postao je dvorski savetnik, a u diplomatskoj službi proveo je četiri godine (1820-1824) u Beču. Po povratku je postao vicegubernator Sankt Peterburga. Dobitnik je visokih carskih odlikovanja. Član Ruske akademije nauka postao je 1838. godine. Iste godine je imenovan i za popečitelja Odeskog naučnog okruga. Ingerencije ove ustanove protezale su se na nekoliko gubernija: Hersonsku, Tavričesku i Jekaterinoslavsku, sa Taganrogom i Besarabijom. Među obrazovnim ustanovama na ovom području bile su: Licej, šest gimnazija i četrdesetak srednjoškolskih zavoda i učilišta.

Odesko društvo istorije i drevnosti, čiji je Knjažević postao prvi predsednik, od osnivanja 1839. godine postalo je naučni centar za izučavanje prošlosti ukrajinskog crnomorskog područja. Knjažević je 1844. godine pokrenuo časopis pod nazivom „Zapisi“, koji je bio organ Društva. U njemu su objavljivani prilozi iz istorije, arheologije, etnografije, numizmatike, geografije i statistike. Društvo je delovalo sve do 1919. godine, kada je njegovu misiju preuzeo Istorijski institut Ukrajinske akademije nauka.

Platon Simonović, državni savetnik u Odesi, poticao je iz ugledne porodice Trebješana koji su živeli u Srpskom Selu. O njemu Dimitrije Tirol govori u pismu Vuku Karadžiću 1840. godine, koje mu šalje iz Odese. U pismu ističe da „ovaj učeni muž, g. Simonović, uvažava i poštuje više vas, nego ikakvog srpskog literatora“.

Povodom sukoba sa Jovanom Hadžićem, u vezi sa reformom srpskog jezika i pravopisa, Tirol obaveštava Vuka da je Simonović „ovi dana čitao vašu recenziju na Hadžića i njegov utuk na recenziju vašu i kaže da ste vi osnovatelno pisali“.

U istom pismu Tirol naglašava da Srbi u Odesi i Srpskom Selu rado čitaju njegova dela. S tim u vezi navodi primer Obrenije Mihajlovne, „koja je udata za Miloša, sina protopopa Rade Simonovića, živi u Selu Srbskom i često čita vaše Narodne poslovice. Treba i nju da prenumerirate i da joj jedan ekzemplar vaši pesama na dar pošaljete, jer će ona to voleti, nego da joj iko Bog zna šta da“.

Posle povratka u Beograd, Dimitrije Tirol je 1842. godine pripremio za štampu i objavio knjigu Kazivanje starih Trebješana iz arhiva serdara Mališe i kapetana Boška Bućića Nikšića. Naime, pre nego što će Dimitrije Tirol poći u Odesu, Vuk Karadžić ga je podstakao da pokuša da dođe do podataka o životu i sudbini Trebješana, pripadnika nikšićkog plemena koji su onamo dospeli 1804. godine. Vuk je s pravom pretpostavljao da bi takva građa bila zanimljiva i za širu čitalačku publiku.

Kada je stigao u Odesu Tirol se upoznao sa kapetanom Ivanom Stepanovićem Dragićevićem Nikšićem, ađutantom u Štabu Žandarmerijskog korpusa, koji se nalazio u Odesi. Dragićević je rođen 1804. godine, u vreme kada su Trebješani pošli za Odesu, u čijoj su okolini našli novi zavičaj. Bio je oženjen sinovicom trebješkog prvaka serdara Mališe Lazarevića Mine, predvodnika seobe Trebješana za Odesu.

Procenivši da će Dragićević biti u stanju da sa uspehom obavi postavljeni zadatak, Tirol ga je podstakao da prikupi dokumente i sećanja o životu i borbi svojih saplemenika. Vodio je računa da se mora iskoristiti poslednji trenutak da se prikupi građa i zapišu sećanja starih Trebješana, „pamtiša“.

Kada je proučio istorijsku građu koju je prikupio Dragićević, Dimitrije Tirol je zapisao: „Šteta bi bilo da takva zanimljiva i interesantna zbivanja i činjenice o starim Trebješanima, koji čine čast svima nama, ostanu neobelodanjena i nepuštena u svet“.

Za pisanje rada o Trebješanima Dimitrije Tirol je koristio bogatu istorijsku građu, koju su sobom poneli u novi zavičaj ovi ponositi gorštaci sa serdarom Mališom Lazarevićem Minom na čelu, ali i usmena kazivanja koja su Dragićeviću dali njihovi potomci.

„Kazivanje starih Trebješana“, počinje rečenicom: „Trideset i pet kuća Srba, grčkog zakona, koji su 1789. godine živeli u selu Trebjesi kod Nikšićkog grada Onogošt, zvali su se po mestu žiteljstva Trebješani“.

Trebješani su bili baštinici bogate ratničke i slobodarske tradicije.

Prema predanju, pleme Nikšići, čiji su pripadnici Trebješani, vodi poreklo od zajedničkog pretka po imenu Nikša. Po njemu je čitavo pleme dobilo ime. Nikša je bio sin grbaljskog vojvode Iliona i majke Jevrosime, kćeri Stefana, sina Vukana Nemanjića. Stefan je sazidao manastir Moraču 1252. godine.

U vreme rata Svetog saveza hrišćanskih zemalja protiv Turske (1593-1606) došlo je i u srpskim zemljama do snažnog antiotomanskog pokreta, koji je zahvatio Banat, Srbiju, Crnu Goru, Brda i Primorje. Velike razmere dobio je ustanak i u Staroj Hercegovini. Plemena Nikšići, Dobnjaci, Pivljani i druga, sa nikšićkim vojvodom Grdanom na čelu, digla su se na ustanak 1597. godine, očekujući pomoć hrišćanskih zemalja. Ustanak Srba u Staroj Hercegovini pomagao je patrijarh srpski Jovan Kantul koji je preko hercegovačkog episkopa Visariona uspostavio vezu sa vojvodom Grdanom.

Ni posle sklapanja mira 1606. godine hercegovački ustanici nisu polagali oružje. Naprotiv, na skupu narodnih prvaka Hercegovine, Crne Gore i Brda, kojim su rukovodili patrijarh Jovan i vojvoda Grdan, odlučeno je da se nastavi sa ustankom. Međutim, smrću patrijarha Jovana i vojvode Grdana odustalo se od ustaničkih akcija protiv Turaka.

Prošlo je više od jednog veka kada se Trebješanima ponovo ukazala prilika da se obračunaju sa Turcima. Početkom 18. veka, nekoliko godina pre ustanka, hercegovački paša, u želji da preseče komunikaciju između hercegovačkih i crnogorskih plemena, podigao je 1706. godine utvrđenje Onogošt i naselio ga ratnički raspoloženim muslimanskim porodicama iz Hercegovine i Boke. Grad je podignut u neposrednoj blizini Trebjese. Naime, Trebješani su u borbama protiv Turaka na području Hercegovine imali vodeću ulogu.

Izbijanje rusko-turskog rata 1710. i Gramota ruskog cara Petra Velikog sa pozivom na ustanak digli su na noge crnogorska i hercegovačka plemena, među njima i Nikšićane.

Ruski car Petar Veliki je, po savetu Save Vladisavljevića grofa Raguzinskog, rodom iz Hercegovine, uputio Gramotu mitropolitu crnogorskom Danilu I Petroviću, koji su mu donela dva Srbina: pukovnik Mihailo Andrejević Miloradović, starinom iz Hercegovine i kapetan Ivan Lukačević, rodom iz Podgorice.

Vladika Danilo I Petrović je 1711. godine održao skup 24 najviđenija glavara iz Crne Gore i Hercegovine, na kojem je doneta odluka o ustanku. Odmah su počele pripreme. „Brzina kojom je to izvedeno prosto zadivljuje. To samo pokazuje koliko je duboko bilo uvriježeno u narodu uvjerenje da će ih Rusija pomoći u njihovoj borbi protiv Turaka“, kaže u knjizi o Trebješanima Branko Pavićević.

Iako potpomognuti od hercegovačkih i crnogorskih plemena, Trebješani su 1711. godine pretrpeli poraz i odustali od opsade Onogošta. Pošto je ubrzo sklopljen mir između Rusije i Turske, Trebješani se, da bi izbegli tursku osvetu, povlače među hercegovačka i crnogorska plemena. U znak odmazde, Turci su popalili Trebjesu. Bila je to prva „razura“ Trebjese. Trideset godina posle sukoba, Trebješani se mire sa Turcima i vraćaju se na zgarišta, podižući novo naselje na ruševinama stare Trebjese.

Manje od osam decenija kasnije, Trebješani se ponovo dižu na nikšićke Turke. Ovog puta im je 1788. godine rusku carsku Gramotu doneo grof Marko Ivelić, rođen u Risnu, u staroj srpskoj bokeljskoj porodici. Kao mladić otišao je u rusku vojsku i dospeo do čina general-lajtanta. Bio je ekspert za crnogorska pitanja i zato su ga poslali u Crnu Goru.

Sa guvernadurom Jovanom Radonjićem na čelu, ustanici su 1789. godine opsedali Onogošt, ali bez uspeha. Ponovo, kao osam decenija ranije, morali su da se povlače među hercegovačka i crnogorska plemena. Bila je to druga i poslednja „razura“ Trebjese.

Trebješani su u izbeglištvu 1792. godine odlučili da se isele u Rusiju. Punih dvanaest godina, od 1792. do 1804. trebješki prvaci su, sa serdarom Mališom Lazarevićem Minom na čelu, obilazili ruski carski dvor, pokušavajući da dobiju dozvolu da se isele u Rusiju.

Konačno su 1804. godine dobili dozvolu i posle mesec dana plovidbe morima dospeli u Odesu. Stanovnici Odese, posebno oni iz Srpske kolonije, toplo su primili Trebješane. Gradonačelnik Odese Emanuel Osipovič „Duka od Rišeljea“, diveći im se, više puta je u svom domu primao Trebješane, predstavljajući ih mnogim viđenim građanima. Najveću pomoć među članovima Srpske kolonije dobili su od Luke Ljesara, trgovca, poreklom iz Podgorice.

Ruski car Aleksandar I je 1805. godine dodelio Trebješanima zemljište u prostranoj nenaseljenoj ravnici, dan hoda na severu od Odese. Trebješani su podigli naselje kojem je car dao ime Slavjano-Serbskoje. Danas se ovo naselje zove Serbka.

Ni u novom zavičaju Trebješani nisu mirovali, već su se 1806. godine uključili u vojsku generala Mihaila Andrejevića Miloradovića, koja je krenula u Vlašku. Nalazeći se u pratnji Miloradovića, serdar mina Lazarević je proslavljenom generalu darovao „svoj ogroman drevni mač, a Miloradović njemu kusa hata“. U Bukureštu, gde se nalazio štab generala Miloradovića, serdar Mina se upoznao i sa Pop Lukom Lazarevićem. Tom prilikom izrazio je želju da se priključi voždu Karađorđu sa korpusom dobrovoljaca. Morao je, međutim, da se vrati u Slavjano-Serbskoje, jer su ga čekali poslovi oko izgradnje crkve.

Serdar Mina Lazarević se sa Trebješanima uključio u redove branilaca Rusije, kad je 1812. godine Napoleon hitao prema Moskvi.

Borba Trebješana za plemićko zvanje trajalo je deceniju i po. Konačno je serdar Bogdan, brat mine Lazarevića, posle njegove smrti dobio diplomu 1820. godine, kojom je Trebješanima dodeljeno zvanje dvorjanskog dostojanstva.

Posle dve godine, pošto je obavio ovu delikatnu misiju na carskom dvoru u Petrogradu, u selo se vratio Bogdan Lazarević. Ne odlazeći u svoju kuću, stoji u „Kazivanju starih Trebješana“, „pravo s kola je sišao i otišao pred crkvu, gde je počivao prah brata njegova“. Kleknuo je na zemlju i zahvaljivao Bogu što se uspešno završilo delo Mine Lazarevića. Kada su ugledali serdara Bogdana, Trebješani su prolivali suze: suze radosti, što je uspešno završio ovo delo, suze žalosti, jer je otišao u Petrograd „sa gde kojom sedom dlakom i vratio se beo gotovo kao labud“.

Iste godine Trebješani su se upisali u Dvorjansku rodoslovnu knjigu Hersonske gubernije. Svaka porodica dobila je plemićku diplomu.

Živeći među Ukrajincima, Trebješani su izgubili nacionalni identitet. Ostali su im „Kazivanja“, srpska prezimena i ono što ih je podsećalo na zauvek napušteni zavičaj i ime Nikšić!

Srpski dobrovoljci u Ukrajini

Prvi svetski rat, otpočet napadom Austrougarske na Srbiju 1914. godine, predstavljao je veliku prekretnicu u istoriji srpskog naroda. Protivno svojoj volji, Srbi sa teritorije Austrougarske našli su se na Istočnom Frontu. Ne želeći da ratuju za interese Habzburške monarhije protiv slovenske i pravoslavne Rusije, mnogi su se Srbi, ali i ostali Sloveni, predavali ruskoj vojsci, zahtevajući da se kao dobrovoljci uključe u srpsku vojsku, koja se hrabro borila protiv snaga Centralnih sila, odnevši na početku rata dve velike pobede u Cerskoj i Kolubarskoj bici.

Najveći broj zarobljenika nalazio se na teritoriji Ukrajine. Njihov centar je bio kijevski zarobljenički logor u Darnici. Sem Kijevske, na desetine hiljada zarobljenika Srba i ostalih Slovena nalazilo se i u Odeskoj, Harkovskoj, Jekaterinoslavskoj guberniji. Želju ovih zarobljenika da se bore na strani srpske vojske, ruska vlada je prihvatila. U sporazumu sa srpskom vladom u leto 1915. godine otpočelo je organizovano prebacivanje dobrovoljaca iz Ukrajine, Dunavom u Srbiju. Do kraja avgusta 1915. godine u Srbiju je prebačeno oko 3.500 dobrovoljaca. Stupanje Bugarske u rat na strani Centralnih sila, oktobra 1915, međutim, onemogućilo je dalje prebacivanje dobrovoljaca u Srbiju. U jesen 1915. godine, pod pritiskom vojske centralnih sila, otpočelo je povlačenje srpske vojske i naroda prema Jadranskom moru.

Okupljanje dobrovoljaca u Ukrajini, koji su u ovakvim okolnostima još odlučnije želeli da ratuju u sastavu srpske vojske, nastavljeno je uprkos prekinutim vezama ruske sa srpskom komandom. Centar okupljanja postala je Odesa. Ove su na organizovanom okupljanju dobrovoljaca najvažniju ulogu imali srpski konzul Marko Cemović i predstavnik srpske vlade Milan Šainović. U Odesi je novembra 1915. godine formiran Srpski dobrovoljački odred, koji je početkom 1916. godine imao oko hiljadu vojnika i oficira.

Prihvatajući zahtev srpske vlade da se od dobrovoljaca u Rusiji formiraju dobrovoljačke jedinice, ruska vrhovna komanda je u saglasnosti sa carem Nikolom II dozvolila Srbima, a uz njih i ostalim Jugoslovenima koji su se nalazili u zarobljeničkim logorima u Rusiji, da se sabiraju u vojničkim komandama, pod rukovodstvom oficira srpske vojske, kao njen sastavni deo.

Prva srpska dobrovoljačka divizija formirana je 16. aprila 1916. godine u Odesi. U njenom sastavu se nalazilo blizu 10.000 dobrovoljaca, a komandant je postao pukovnik Stevan Hadžić. Tokom maja 1916. godine srpske dobrovoljce u Odesi posetio je Nikola Pašić, predsednik vlade Kraljevine Srbije.

Odlukom Ruske vrhovne komande, Prva srpska dobrovoljačka divizija je uključena u sastav 47. ruskog korpusa i upućena na front u Dobrudžu. Tada je u sastavu ove divizije bilo blizu 20.000 dobrovoljaca. U sadejstvu sa ruskim i rumunskim trupama u borbama protiv bugarskih, turskih i nemačkih jedinica koje su trajale od 24. avgusta do 16. oktobra 1916. godine, polovina sastava bila je izbačena iz stroja. Njih preko 2.000 su izgubili život ili su nestali. Oktobra 1916. godine divizija je povučena u pozadinu.

Uprkos velikim gubicima, priliv dobrovoljaca omogućio je formiranje i Druge srpske dobrovoljačke divizije u Odesi, u čijem se sastavu našlo preko 11.000 dobrovoljaca. U jesen 1916. godine formiran je Srpski dobrovoljački korpus, čiji je komandant bio general Mihailo Živković. Uoči Februarske revolucije 1917. godine, u njegovom sastavu nalazilo se oko 40.000 dobrovoljaca.

Štab korpusa se nalazio u Odesi; štab Prve divizije u Voznesensku, a Druge divizije u Aleksandrovsku.

U Odesi je 17. aprila 1917. godine pokrenut list „Slovenski jug“, koji je izlazio do 1918. godine. U listu je izložen program, koji se zalagao za stvaranje jedinstvene države Južnih Slovena, uz „posedovanje celokupne teritorije koju su Južni Sloveni naseljavali od drevnih vremena“.

U uslvoima rastućeg revolucionarnog raspoloženja, među dobrovoljcima u okvirima Srpskog dobrovoljačkog korpusa počele su da se šire revolucionarne ideje. Revolucionarni pokret postao je masovan posle Februarske revolucije 1917. godine.

Krajem marta 1917. godine, iz redova nižih oficira, potekla je inicijativa za stvaranje vojničkih sovjeta u okvirima Dobrovoljačkog korpusa. Inicijativu su podržali i podsticali revolucionarni sovjeti ukrajinskog stanovništva na području između Odese i Voznesenska, gde su bile stacionirane jedinice Srpskog dobrovoljačkog korpusa.

Komanda Dobrovoljačkog korpusa pokušala je da spreči prodor revolucionarnih ideja među dobrovoljcima. U tom smislu general Živković je, naredbom od 18. aprila 1917. godine, uveo četne, pukovske i divizijske savete, kao i Korpusni zbor, sa namerom da preko njih utiče na političko raspoloženje u jedinicama, ali je postigao slabe rezultate.

Na zboru revolucionarno opredeljenih dobrovoljaca u Odesi kao ideal proklamovana je federativna Jugoslavija. Istaknuto je da „Ruska revolucija i pobeda ruske demokratije znače novu eru u istoriji čovečanstva i prema tome ruska revolucija nem ože ostati samo ruska“.

Izraz raspoloženja revolucionarnog demokratskog pokreta među dobrovoljcima bilo je formiranje Jugoslovenskog revolucionarnog saveza u Kijevu u leto 1917. godine. Organizacije Saveza su stvarane među jugoslovenskim dobrovoljcima širom Ukrajine.

Dobrovoljački korpus su počele da napuštaju pristalice revolucionarnog pokreta. Došlo je do osipanja njegovog sastava. U leto 1917. godine Dobrovoljački korpus je, u odnosu na stanje pre Februarske revolucije, bio je prepolovljen. U njemu je bilo oko 20.000 dobrovoljaca.

U vreme Oktobarske revolucije 1917. godine dobrovoljci su aktivno učestvovali u borbama u jedinicama Crvene armije. Za njihovo organizovano nastupanje bila je odgovorna Jugoslovenska komunistička grupa. Krajem 1917. godine u Ukrajini je otpočelo organizovanje jugoslovenskih odreda Crvene garde. Njihovi organizatori su bili: Danilo Srdić, Maksim Čanak, Borivoje Agatonović, Aleksa Dundić, Nikola Kovačević, Nikola Grulović i drugi. Masovno uključivanje dobrovoljaca u Socijalističku revoluciju uslovilo je organizovanje Jugoslovenskog komunističkog puka.

Krajem leta 1917. godine Prva srpska dobrovoljačka divizija je ponovo upućena na front u Dobrudžu, ali je zbog nezadovoljstva vojske ubrzo povučena. Druga, sa delom Prve divizije, preko Arhangelska upućena je na Solunski front, gde je stigla decembra 1917. godine. Deo dobrovoljaca ostao je u Rusiji, gde ih je zateklo izbijanje Oktobarske revolucije. Oni su preko Sibira upućeni u Dajren na Daleki Istok, odakle su britanskim brodovima prebačeni na Solunski front, gde su stigli februara 1918. godine. Na taj način, na ovom frontu se našlo oko 12.500 jugoslovenskih dobrovoljaca iz Rusije. Oni su u sastavu savezničkih jedinica čestvovali u proboju Solunskog fronta i oslobađanju domovine 1918. godine.

Među ukrajinskim partizanima

Pod udarima nacističkih agresora, Kraljevina Jugoslavija je kapitulirala aprila 1941. godine i bila je podeljena. Hortijevska Mađarska okupirala je Bačku i Baranju i uspostavila svoju vlast u njima. Srpski narod se nije mirio sa gubitkom slobode i uključio se u opštenarodni ustanak. Mnogi su zato ubijani, progonjeni, zatvarani. Sem toga, mađarski okupator je mobilisao ili odvodio na prinudni rad srpsko stanovništvo iz Bačke i Baranje.

Hortijeva armija se uključila, zajedno sa nemačkim i jedinicama iz zemalja nacističkog blok, u napad na Sovjetski Savez. Tako su se i prinudno mobilisani Srbi našli na Istočnom frontu. Krajem 1942. godine u blizini fronta u Ukrajini dovedeni su na prinudni rad politički zatvorenici iz mađarskih zatvora. U proleće 1943. godine na front su dovedeni i „munkaši“, Srbi koji su mobilisani na prinudni rad. Na taj način, po raznim osnovama, na Istočnom frontu u Ukrajini našli su se mnogi Srbi. Svima je bilo zajedničko da su protiv svoje volje dovedeni na ukrajinsku zemlju da ratuju ili rade za fašističku vojnu silu. Ovom treba dodati da je veliki broj njih pripadao revolucionarnom pokretu ili bio pod njegovim uticajem.

U to vreme ukrajinski narod je vodio oslobodilačku borbu protiv fašističkih agresora. Na prostoru Ukrajine dejstvovale su partizanske jedinice. Početkom 1943. godine Srbi koji su se našli na tlu Ukrajine povezuju se sa partizanskim jedinicama. Među više jedinica posebno treba istaći partizansku diviziju „Nikolaj Ščors“ u oblasti Žitomira, kao i odred „Staljin“ iz Tarnopoljskog kraja. Veliki broj Srba se našao u ukrajinskoj partizanskoj brigadi „Boženko“. Ova jedinica je bila karakteristična po stalnom menjanju formacije, zavisno od određene borbene situacije. Za razliku od teritorijalnih partizanskih odreda, ova brigada je bila operativna jedinica, veoma pokretljiva. U određenim prilikama delovala je i u okviru operativnih planova regularnih vojnih formacija. Srbi su se borili i u sastavu odreda „Suvorov“ u močvarama Polesja i Ukrajine, kao i odredima „Buđoni“, „Molotov“, „Frunze“, „Černiševski“ itd.

Kada je 1943. godine počelo nastupanje Crvene armije i potiskivanje nacističkih vojnih snaga prema zapadnim granicama SSSR-a, i kad su uspostavljene veze sa ukrajinskim partizanima stvaraju se Združeni odredi, kojima pristupaju i partizanske formacije u kojima su se borili Srbi iz Bačke i Baranje. Kada su oslobođeni zapadni delovi SSSR-a, Ukrajina i Belorusija, rasformirani su partizanski odredi i uključeni u redove Crvene armije. Srbi i ostali Jugosloveni su prebačeni u antifašistički logor u Krasnogorsku. Odande su upućeni u jugoslovenske jedinice koje su bile u formiranju.

Polovinom decembra 1943. godine u gradu Kolomnu je formirana Prva jugoslovenska brigada. Na putu za domovinu, brigada je jedno vreme dejstvovala u sastavu Drugog ukrajinskog fronta. Posle izdvajanja iz njegovog sastava, Prva brigada je 21. septembra 1944. krenula za Turn Severin, da bi se 6. oktobra 1944. godine prebacila u domovinu. Ovde je stavljena pod komandu 14. korpusa Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. U sastavu ovog korpusa nastavila je borbeni put za oslobođenje Jugoslavije od fašističkog okupatora.

Posle formacijskog popunjavanja Prve jugoslovenske brigade, ostatak boraca uključen je u Drugu jugoslovensku brigadu, koja je decembra 1944. godine prebačena u Pančevo. Uključena je u VI ličku diviziju i u njenom sastavu se borila do kraja rata.

Druga tenkovska jugoslovenska brigada je formirana 8. marta 1945. godine. Pošto je dobila nove tenkove, krenula je u domovinu. Učestvovala je u proboju Sremskog fronta i oslobađanju Jugoslavije.

Učešće Srba u partizanskom ratu u sastavu ukrajinskih jedinica doprinelo je zbližavanju dva bratska slovenska naroda, koji su se u najvećoj svetskoj ratnoj kataklizmi našli rame uz rame u redovima antifašističkih snaga, koje su pobedile nacističke agresore.

Izvor:Rastko.org

Deset junaka Borodinske bitke

Kada se pre dva veka pokraj Moskve lomila sudbina Evrope i sveta, u možda i najvećem osvajačkom pokušaju nakon Aleksandra Makedonskog, deset Srba, generala u armiji carske Rusije, dalo je sve od sebe da zaustavi invaziju sa zapada, uzidavši sebe u istoriju najveće zemlje na svetu.

Prešavši reku Dnjepar, 12. juna 1812. godine, Velika Napoleonova armija umarširala je na teritoriju Ruske imperije. Pridevak velika dobila je s pravom jer ju je činilo milion dobro opremljenih ljudi, a uz to je pobeđivala iz bitke u bitku i vodile su je iskusne vojskovođe, na čijem je čelu bio gvozdeni Napoleon Bonaparta.

Rusku vojsku činile su tri armije, brojčano slabije od francuske soldateske i prilično udaljene jedna od druge. Vrhovna komanda odlučila se za davno oprobanu strategiju „puste zemlje”, paleći i uništavajući sve za sobom, od spaljenih polja do zatrovanih bunara. Uz to, na njihovoj strani bila su i dva dotad za sve neprijatelje nepobediva ruska maršala – nepregledna prostranstva i zima.

Posle neodlučne bitke kod Smolenska, 16–18. avgusta, Rusi su nastavili povlačenje. Dotadašnji vrhovni zapovednik Barklaj de Toli smenjen je i na njegovo mesto postavljen je iskusni Mihail Kutuzov. Iako su dvorski krugovi verovali da će on zaustaviti povlačenje i spremiti armiju za odlučujuću bitku, pronicljivi maršal nastavio je taktiku prethodnika.

Sve do Borodina, sela 125 kilometara zapadno od Moskve. Najkrvavija bitka Otadžbinskog rata u Rusiji 1812. godine dogodila se 7. septembra i trajala je 12 sati. Francuska armija uspela je u središtu i levom krilu da slomi položaje ruske vojske, ali je, posle prestanka borbenih dejstava, zbog velikih gubitaka morala da se vrati na početne pozicije. Sledećeg dana komanda ruske armije naredila je povlačenje, a Francuzi su zauzeli Moskvu. Zaludu. Bio je to početak sloma Napoleona i njegovih snova gospodara sveta.

Borodinskoj bici (Francuzi je zovu Bitka za Moskvu) pod komandom Mihaila Kutuzova ratovalo je ukupno 37 generala. Za našu današnju priču važno je da su čak desetorica njih bili srpskog porekla.

Mihajlo Andrejević Miloradović

Slavu je stekao upravo u bojevima protiv Napoleona. Početkom Otadžbinskog rata organizovao je stvaranje rezervnih snaga i vojnih zaliha u rejonu Kaluga – Volokolamsk – Moskva. U Borodinskoj bici borio se u sastavu Prve armije Barklaja de Toli, komandujući sa tri pešačka korpusa na desnom krilu. Zbog ispoljene hrabrosti i hladnokrvnosti Kutuzov ga je imenovao za komandanta zaštitnice armije koja se povlačila.

Kad je Napoleonova prethodnica stigla pod zidove Kremlja, uspeo je da zaustavi napredovanje maršala Miroa pod pretnjom da će se boriti „za svaku kuću i ulicu, i da će Moskvu ostaviti u razvalinama”. Time je osigurao vreme za sigurno povlačenje vojske i naroda iz Moskve, jer Francuzi nisu mogli da dozvole da zimu dočekaju u porušenom gradu. Pri prelasku ruske vojske na takozvani stari Kaluški put, zaštitnica Miloradovića je brzim i odlučnim udarcima po protivniku omogućila sprovođenje ovog manevra.

Nakon jedne takve akcije, general Jermolov, poznat po tome da se nije plašio metka, poslao je kratak dopis generalu Miloradoviću:

„Kad bih morao da stalno budem na raspolaganju Vašem prevashodstvu, bilo bi neophodno da imam rezervni život”.

Kod Vjazme, 3. novembra, i Krasnog, dve nedelje kasnije, uništio je korpuse dotle nepobedivih maršala Nikola Davua i Mišela Neja, a sledeće godine zaustavio prodor Boarnove armije. Iste godine, ukazom cara Aleksandra I Romanova, dobio je naslednu titulu ruskog grofa.

Đorđe Arsenijević Emanuel

Iz Vršca je izjahao kao austrijski kaplar pošto se kao dvanestogodišnjak sa 75 sugrađana borio da odbrani zavičaj od sto puta brojnijih Turaka, i uspeo u tome. U austrijskoj vojsci stekao je visoke činove ali je, uvređen ponašanjem cara Leopolda II, odlučio da ode u Rusiju, gde je brzo zapao za oku drugom caru, Pavlu I, i postao njegov miljenik i kapetan Carske garde.

Za tri leta, munjevito i prekoredno, dogurao je do pukovnika. Čak je, u čast krunisanja novog cara Aleksandra I, Pavlovog sina, na paradi komandovao jednim od dva elitna eskadrona. Međutim, odlučne bitke su tek bile pred njim, one protiv Napoleonovih hordi.

U bici kod Borodina, štiteći jedinice kneza Bagrationa, ranjen je u grudi. Nakon oporavka dodeljen je starom liscu Kutuzovu koji ga je odmah unapredio u čin general-majora i postavio za komandanta Letećeg korpusa koji je gonio obezglavljene Francuze. U čuvenoj Bici naroda kod Lajpciga, 16–18. oktobra 1813, zarobio je francuskog maršala Žaka Loristona, i vrlo brzo ušao u centar Pariza gde mu se kod dvorca Tiljeri predala Nacionalna garda. Posle je imenovan za gubernatora Kavkaza koji je uspeo da pripoji Rusiji.

Jovan Stepanović Adamović

Po nekim izvorima poreklom iz Slavenoserbije, dočekao je Napoleonovu armiju kao iskusan ratnik koji je odavno zaslužio penziju i miran život. Događaji 1812. godine primorali su ga da se ponovo lati oružja. Poslednji pisani tragovi o njemu potiču iz 1813. godine i kazuju da je umro sa čizmama na nogama.

Jovan Jegorović Šević

Poticao je od „srpskog nižeg plemstva u večnom ruskom podanstvu”. U vojnu službu je stupio 1. maja 1770 godine. Nadiranje Napoleonove armije je dočekao kao komandant Gardijske konjičke brigade.

Posle Borodinske bitke odlikovan je bio Ordenom Sv. Ane prvog reda. Tridesetog avgusta 1813. unapređen je u general-lajtanta, a nepuna dva meseca kasnije poginuo pod Lajpcigom, gde je i sahranjen.

 Nikola Bogdanović Bogdanov

Bio je, izvesno je, general-lajtnant, ali podataka o njegovom poreklu i drugim događanjima gotovo da nema. Istoričari kažu da je bio zadužen za dobrovoljačke jedinice koje su se u narodu zvale – opoločenci. U rat je stupio već kao starac, iskusan general s mnogim odlikovanjima.

Nikola Ivanović de Preradović

Poticao je iz redova srpskog plemstva. Učestvovao je u ratovima sa Turcima i Poljacima u vreme Katarine Velike i učestvovao u zaveri protiv cara Pavla I. Napoleonove ratove je dočekao kao general-major i komandant konjice.

Postao je čuven zahvaljujući blistavo izvedenom konjičkom jurišu na Austerlicu. Učestvovao je u bitkama kod Borodina, Vjazme i Krasnog. Tokom ratova 1813–1814. godine unapređen je u general-lajtanta. Kraj karijere dočekao je kao konjički general. Sahranjen ja na Smolenskom groblju u Petrogradu.

Ilija Mihailović Duka

Rođen je u italijanskom u gradu Ankona. Posle smrti oca Mihajla, kao dete stigao je u Rusiju kod majčinih rođaka. S petnaest godina već je obukao mundir ruske armije. U vreme rata s Francuskom 1812. godine njegova Druga konjička divizija istakla se u Smolenskoj, Ševardinskoj, Borodinskoj i Tarutinskoj bici, a zatim kod Malojaroslavcem i Krasnim. Zbog ispoljene hrabrosti i promišljenosti prilikom osvajanja Pariza proizveden je za general-lajtnanta, a 1826. godine zaslužio je čin i kavalerijskog generala. Godinu dana kasnije, zbog narušenog zdravlja, upokojio se na svom imanju u Kaluškoj guberniji.

Nikola Vasiljević Vujić

U čin general-majora unapređen je krajem novembra 1912. godine. Bilo je to nakon Borodinske bitke u kojoj se borio za most na reci Kaloči i učestvovao u odbrani baterije glasovitog pukovnika Nikole Rajevskog.

Učestvovao je u krvavoj bici za Malojaroslavec i u boju pod Krasnim. Nakon bitke pod Lajpcigom, 1813. godine, demobilisao se pred zidinama Pariza u činu general-lajtananta.

Avram Petrović Ratkov

Prema nekim podacima, potomak je sveštenika koji se u doba carice Katarine Velike naselio u Rusiju iz takozvanih prečanskih krajeva. U vreme rata komandovao je rezervnim vojnim snagama u činu general-majora.

Petar Jovanović Ivelić

Poticao je iz stare risanske grofovske porodice koja se, prema nekim izvorima, doselila u Boku Kotorsku u doba Nemanjića. Sačuvan je zvaničan podatak da je rođen u Veneciji, i da je Srbin grčke veroispovesti, a da su mu oba strica bila u službi ruskog cara kao generali i diplomate. Veruje se i da je rođen u Risnu, jer mu je otac Jovan bio protoprezviter u tamošnjem hramu posvećenom Sv. Petru i Pavlu.

Petar je bio samo jedan od petorice Ivelića koji su postali generali. U ruskom Otadžbinskom ratu 1812. godine najpre je komandovao Prvom, a onda Drugom brigadom Sedamnaeste pešadijske divizije. Ranjen je u Borodinskoj bici i bio nosilac Ordena Sv. Ane I i II stepena i Ordena Sv. Vladimira III stepena, kao i medalje iz 1812. godine.

Inače, vojna istorija Rusije beleži Srbe kao učesnike u gotovo svim ruskim vojevanjima od početka 18. veka pa do Drugog svetskog rata. U toj dugovekoj povesti bilo je, razume se, i znamenitih ljudi drugih zanimanja poreklom iz naših krajeva koji su svoj trag duboko utisli u najprostraniju zemlju na svetu, ali to je – ovog puta – za neku drugu priču.

I Hrvati bili u pohodu na Rusiju

U njenom sastavu bili su pripadnici raznih naroda, uglavnom onih koje je Francuska stavila pod svoju čizmu. U njoj su se borili: Nemci, Italijani, Poljaci, Hrvati, Španci, Portugalci, Holanđani, Belgijanci, Austrijanci, Švajcarci i Danci.

Francuzi su činili tek polovinu celokupnih snaga. Bila je to vojska „ujedinjene Evrope“ o kojoj se govorilo da vojuje na „dvanaest jezika“.

Izvor:srbijadanas.com

(Korišćen materijal iz članka Politikinog zabavnika)

Sion 1874.