Krv vezala vere
Srpski pesnik Omer-beg Sulejmanpašić zapamćen je po rodoljubivom žaru, pesmama koje su izazivale političke potrese, ali i prema neobičnoj porodičnoj istoriji
Među pesnicima poznatim kao Srbi muslimanske vere posebno mesto pripada pusacOmer begu Sulejmanpašiću-Despotoviću, koji je živeo od 1870. do 1918. godine. Bio je najpoznatiji prema svom osobenom rodoljubivom žaru koji izbija iz gotovo svakog njegovoga stiha, kao i po tome što su pojedine njegove pesme u bosanskohercegovačkoj sredini, a i šire, izazivale prave političke potrese, ali je bio zanimljiv i prema svom poreklu. Kada je njegova pesnička zvezda sinula u Sarajevu, u tom sjaju blistala je i njegova porodična istorija.
Omer-beg Sulejmanpašić-Despotović bio je izdanak jedne od najstarijih i najznačajnijih muslimanskih porodica. Pre dolaska Turaka, njegova porodica je bila hrišćanska, pripadali su uglednijem bosanskom plemstvu. Poslednji hrišćanski predak, koji je dočekao Turke, zvao se despot (gospodar) Mihailo. On je primio islam i kod novih vlasti zadržao svoj raniji položaj. Od tada je ta porodica iz bosanskog Uskoplja, Skoplja, gornjeg toka reke Vrbas, iz okoline današnjeg Bugojna, počela da stvara novi ugled, predstavljajući snažan oslonac turske carevine na ovim prostorima. Na to da su Skopljaci, preci Omer bega Sulejmanpašića-Despotovića bili Srbi, podsetio je i pesnik Petar Drugi Petrović Njegoš.
Njegoševo proročanstvo
U prepisci koju je vodio sa Osman Mahzar pašom Skopljakom, mutesarifom, a posle i vezirom skadarskim od 1844. do 1847. godine, vladika crnogorski Njegoš se ovom turskom velikašu ponekada obraćao čak rođački. Očigledno je da je dobro poznavao Skopljakovo poreklo i rodoslov. Znao je da je on sin Sulejman paše Skopljaka, koji je gušio Karađorđev ustanak i koga je srpski narod po zlu zapamtio, ali i to da je izdanak stare, znamenite hrišćanske porodice iz bosanskog Skoplja u gornjoj dolini Vrbasa, koja je bila ugledna i u vreme postojanja srednjovekovne bosanske države, a onda je po dolasku Turaka prešla na islam. Pri tome je i sam Njegoš podsetio Osman Mashar pašu na svoje bosansko poreklo, na to da i sam potiče iz jedne takve porodice iz susedstva, iz okoline Zenice, koja se, ne želeći da promeni veru, sklonila na Njeguše u Crnu Goru.
njegosDogodilo se to, podseća Njegoš, „kada je Bajazit (Ilberim nazvani) Bosnu pokorio i kada su divlje orde azijatske naše maleno, no junačko carstvo razrušile, onda su moji preci i jošte neke odabrane familije koje nijesu tu poginule od Turaka, ostavile svoje otečastvo i u ovijem gorama utekli“. Zbog toga on Osman-pašu u jednom pismu naziva i jednozemcem (zemljakom). Za njega je Skopljak „jednoplemenik iako su različita vjeroispovjedanija … jedne krvi“. Svi Bosanci sa Njeguša su istog porekla i svi su braća, pa makar im vera bila različita, zbog čega bi i Osman-paša mogao da se „ponosi dičnom svobodom crnogorskom“. U jednom pismu upućenom Skopljaku kaže da bi „volio no išta na svijetu vidjeti slogu među braćom u kojima jedna krv kipti, koje je jedno mlijeko odgojilo i jedna kolijevka odnjihala“. Nije tada Njegoš zazirao ni od predskazivanja budućnosti: „Ja bih rad da sam se malo docnije rodio, jer bi vidio svoju braću đe su se sebe i svojih spomenuli, i đe javno pred svijetom kazali da su oni dostojni praunuci i potomci starijeh vitezova našega naroda.“
Teško je odgonetnuti koliko su se oholog Skopljaka dotakle Njegoševe reči, i koliko su do njegovog srca doprla podsećanja da i on potiče od srpskog roda, da ga je srpsko mleko zadojilo. Iz Skadra je 1853. godine Osman-paša premešten u Solun, a pet godina kasnije u Skoplje na Vardaru, gde je iste godine stigao ukaz o premeštanju u Sarajevo i postavljenju za bosanskog vezira.
Nikada se neće saznati da li je, i koliko je puta Omer-paša, našavši se među rodbinom u Skoplju, u Veseloj i Odžaku, govorio o svojim sukobima sa Crnogorcima i o prepisci sa Petrom Drugim Petrovićem Njegošem. Ne zna se ni to jesu li se neke od tih priča sačuvale u porodičnom predanju. Ali, pedesetak godina kasnije, baš tu u Osman-pašinom rodu, tu na njegovom odžaku „udar nađe iskru u kamenu“. U vreme kada ni Njegoš, a ni Osman-paša više nisu bili među živima, na iskraju 19. veka širom Bosne i Hercegovine javiće se ceo jedan hor mladih pesnika, rođenih u uglednim muslimanskim porodicama iz čijih će srca šiknuti gejziri srpskih rodoljubivih osećanja koja će se iskazati u stihovima. Te pesme pevaće baš o srpskoj slavi, rodu i krvi i ukazivaće na to na šta je i Njegoš ukazivao Osman-paši, da nije važno ko je kakve vere, nego koje ga je mleko zadojilo i čija mu krv teče u venama. Najsvežiji takav mlaz i najstrastveniji pesnički glas zaoriće se iz grudi jednog Skopljaka, od roda Sulejmanpašića, rođenog u Skoplju, na Sulejmanpašića baštini. To je glas pesnika Omer bega Sulejmanpašića-Despotovića čija životna misija kao da je bila da ispuni želju koju je veliki Njegoš saopštio njegovom stricu Osman-paši, da zapeva o bratskoj slozi i da izrazi ponos „dičnom svobodom crnogorskom“ stihovima: „Želiš viđet ljutog lava, za slobodu što se bori, ti poleti, pjesmo moja, onoj maloj Crnoj Gori. Pod Lovćenom na kamenu nađeš tamo onog lava, što slobodi krči puta oštrim mačem i guslama. Ponesi mu pozdrav vjerni zarad sreće bratskog gleda, krv nas veže, a ne d’jeli vjera Hrista, Muhameda.“
Rajski kraj
Bosansko Skoplje u gornjoj dolini reke Vrbas u kome su se uzdigli Sulejmanpašići, čiji je izdanak i srpski pesnik Omer-beg Sulejmanpašić-Despotović je, kako reče bosanski franjevac, prosvetitelj, etnograf, pesnik i književnik Ivan Franjo Jukić ,“jedan od najboljih predela u Bosni“. Jedan putopisac ga naziva rajskim krajem. To je celovito geografsko područje sa izuzetno važnim položajem u ovom delu Bosne. Ima dosta vode, plodne zemlje, a odlikuje se i pogodnom klimom što je pružalo povoljne uslove za život ljudi još od preistorije. Skoplje, u srednjem veku poznato kao Uskoplje – usko polje, predstavlja dolinu čija je kičma reka Vrbas, dugo 27 kilometara i , ako se izuzme nešto šire Prusačko polje kod grada Prusca, široko oko dva kilometra. Skopljanska dolina poznata je i po tri grada – Bugojnu, Gornjem i Donjem Vakufu. Za četiri veka koliko su vedrili i oblačili u ovom, zapadnom delu Turske carevine Skopljaci, preci Omer-bega Sulejmanpašića-Despotovića dali su trinaest paša (generala). Od toga, dvojica su bili i veziri, civilni rukovodioci vilajeta, pokrajina, velikih administrativnih jedinica. Jedan Skopljak uzdigao se do položaja seraskera, komandanta celokupne turske vojske. Na kraju te niske ratnika javio se pesnik Omer-beg koji je u svom prezimenu Sulejmanpašić, u kome se sadržao i generalski čin koji su nosili njegovi preci, dodao i Despotović, poslednje plemićko zvanje njegovog hrišćanskog pretka Mihaila.
Crnogorci iz Bosne
Crnogorski kralj Nikola Prvi Petrović Njegoš ovako u uvodnoj napomeni Dinastija Petrović-Njegoš u luksuznom Albumu vladalačke kuće Petrović-Njegoš, štampanom u Zagrebu 1910. godine, napominje: „Kao što su skoro sve uglednije porodice tokom vremena doseljene u Crnu Goru iz drugijeh srpskijeh zemalja, tako je doseljena i porodica Petrovića Njegoša, i to prema predanju koje se u toj porodici čuva, iz Bosne iz mjesta Zjenice. To se njihovo doseljenje odnosi dobu vladavine Ivana Crnojevića (1471-1490). Po doseljenju oni se nastaniše u Njegušima u Katunskoj nahiji.“
Šezdeset Odžakovića
Prolazeći kroz vrbaske krajeve sredinom devetnaestog veka Ivan Franjo Jukić je zabeležio da u celoj Bosni nije bilo kraja gde je bila toliko velika koncentracija muslimanskog plemstva kao u Bosanskom Skoplju gde je postojalo oko šezdeset znatnijih plemićkih kuća, odžaka. Među tim plemstvom najviše su se uzdigle loze Sulejmanpašića, Rustempašića i Malkoča.
Od despota do spahije
Od pada srednjovekovne Bosne pravoslavno plemstvo iz Uskoplja prihvatalo je islam da bi zadržalo privilegije, a među njima i gospodar Mihajlo, dobivši ime Ali-paš.
Dolina reke Vrbas bila je naseljavana od iskona, što su potvrdila arheološka istraživanja na lokalitetu Pod iznad reke Poričnice, nedaleko od Bugojna, gde su nađeni tragovi ljudskog života još iz trećeg milenijuma stare ere. Arheolozi su ovde pronašli nalaze iz toga vremena koji svedoče o materijalnom i duhovnom životu žitelja ovog naselja. Na više mesta u ovim predelima nađeni su ostaci naselja i materijalne kulture iz rimskog doba i vremena srednjovekovne države bosanske.
Iz vremena srednjovekovne države bosanske ostale su zidine tri velika grada: Vesele Straže kod Bugojna, Susida kod sela Gračanice blizu Gornjeg Vakufa i Biograda – Prusca kod Donjeg Vakufa. Vrlo rano Uskoplje je imalo i svoga episkopa koji se pominje u jednoj ispravi mađarskog kralja Bele Četvrtog iz 1244. godine gde se navodi da mu je sedište kod crkve svetog Jovana. Sa ovog područja su i trojica crkvenih dostojanstvenika, tri gosta Crkve bosanske, tri uzorna hrišćanina. Njih su lične vrline uzdigle u sam vrh tadašnjeg bosanskog društva, i svrstale u red najviših crkvenih, ali i državnih savetodavaca. Pominju se gost Radin Butković, gost Radin Seoničanin i Vuk, gost uskopaljski u jednom testamentu iz 1466. godine.
Književnost sa kamena
U vreme pada srednjovekovne bosanske države deo srpskog pravoslavnog tvrdjavaplemstva iz Uskoplja prihvatilo je islam, a Turci su im omogućili da zadrže stare posede i stare privilegije. Tako je postupio i despot Mihajlo, gospodar Vesele Straže, predak Omer-bega Sulejmanpašića. Sklonivši se u okrilje nove otomanske sile, stanje se u suštini nije mnogo izmenilo. Ako su prijatelji i zaštitnici bili novi, ostali su stari neprijatelji – Mađari, Mlečani i Nemci sa kojima su vekovima ratovali njihovi preci. Tako su oni i u novim istorijskim okolnostima u okrilju Turske carevine uspeli da sačuvaju svoje baštine i plemićko dostojanstvo, ali ne i veru pradedovsku. Prolazeći kroz ove krajeve sredinom devetnaestog veka Jukić kaže da u celoj Bosni nije bilo kraja gde je bila toliko velika koncentracija muslimanskog plemstva kao ovde u Skoplju gde je postojalo oko šezdeset znatnijih plemićkih kuća (odžaka). Među tim plemstvom najviše su se uzdigle loze Sulejmanpašića, Rustempašića i Malkoča.
Srednjovekovni Biograd, turska Prusca ubrzo postaje značajan književni centar ne samo Skoplja nego i dalje. Njegovu književnu slavu najviše je proneo Hasan Turhanović – Kjafi Pruščak čije pesničko ime neki pišu i kao Kafi ili Kafija. Preci su mu bili hrišćani, iz obližnjeg sela Vukova. Pradeda mu se zvao Jakov koji je u dubokoj starosti primio Muhamedovu veru. On je iza sebe ostavio sina Davuda, a Davud sina Turhana čiji je sin Kjafi. Školovanje je započeo u Bosni, a nastavio u Carigradu. Ima novijih tvrdnji da su Kjafini preci došli sa strane. Na arapskom i turskom jeziku on je napisao više filozofskih rasprava koji su prešli lokalne okvire i bili zapaženi u Turskom carstvu među kojima su „Temelji mudrosti o uređenju sveta“ i „Rajske bašte, ili o temeljima islamskog verovanja“. Postao je doživotni kadija i po svoj prilici dobio je kadiluk u Pruscu, gde je osnovao svoju zadužbinu, podigao džamiju i medresu gde mu je i mauzolej. Iza sebe je ostavio i književne naslednike. Njegov savremenik je i Alija Šehović, poznat po pesničkom imenu Ali, za koga Kjafi kaže da mu je bio prepisivač njegovih dela.
U 18. veku pominju se još dvojica Pruščaka koji su se bavili književnošću. Mustafa Pruščanin je opisivao bitke turske vojske koje je 1738. godine vodio Ali- paša Hećimović. Umro je u Pruscu 1755. godine. Savremenik Mustafe Pruščanina je Ahmet Hadži – Nesimović koji je na turskom jeziku opisao austrijsko-turski, i rusko – turski rat od 1736. do 1739, u kome je učestvovala i bosanska vojska predvođena Derviš-pašom Čengićem. U tom ratu Rusi su zarobili Nesimovića, o čemu je on takođe ostavio sećanja. Sačuvala se i stihovana predstavka od 54 strofe koju je dvadesetih godina 18. veka napisao u Duvnu Mehmed-aga Pruščanin dok je u ovom gradu sa šezdeset Pruščana konjanika čuvao državnu granicu. Dizdar, zapovednik prusačke tvrđave Mustafa Hasanović, rođen 1718. godine, takođe se bavio književnim radom.
Kako navodi ruski slavista, istraživač i konzul u Sarajevu Aleksandar F. Giljferding, Sulejmanpašići su direktni potomci stare bosanske srednjovekovne plemićke loze Jablanovića. Istoričar Jovan I. Deretić smatra da su bosanski vladari iz porodice Kotromanića bili iz roda Jablanovića. Prve podatke o svom poreklu i svojim precima prikupio je sam Omer-beg Sulejmanpašić, a onda ih saopštio prijatelju Bogdanu Milanoviću Krajišniku, ovlastivši ga da taj rodoslov obelodani , što je Krajišnik i učinio 1899. godine u somborskom listu „Golubu“, gde veli: „Ispitujući svoje poreklo Omer-beg je uz porodično predanje i drugim pouzdanim podacima pronašao da njihova loza vodi svoje poreklo od despota Mihajla, bosanskog vlastelina, koji je u vrijeme, kada je sultan Mehmed Drugi osvojio Bosnu, uzevši je pod svoju vlast, prešao u islam. Tom prilikom sultan je odlikovao despota Mihajla i osim toga što mu je poklonio sva njegova dobra, postavio ga valijom, davši mu ime Ali-paša. Od despota Mihajla njegova se loza razvijala ovako: Ali pašu (despota Mihajla) nasledio je sin Osman-paša, Osman pašu sin Ahmet paša, Ahmet pašu Sulejman paša, Sulejman pašu sin Muhamed paša, Muhamed pašu sin Hasan alajbeg, a Hasan alajbega otac Omer begov, Mustaj beg“.
Ratnik i pesnik
Posle ovog prvog rodoslova Sulejmanpašića i njihovog vezivanja za srpskog hrišćanskog pretka, mnogi istraživači su se bavili rodoslovom razgranate loze Skopljaka – Sulejmanpašića i poreklom još nekoliko plemićkih porodica iz bosanskog Skoplja, koje su se razgranale iz iste loze. Tok tih novih istraživanja usmerio je Safet-beg Bašagić, ali i on i svi oni koji su ga sledili, bez izuzetka, prećutkivali su ovo istraživanje Omer bega Sulejmanpašića koje je Krajišnik objavio u Golubu, kao da ga nije ni bilo. Kao utemeljivača turske vlasti u Skoplju i rodonačelnika Sulejmanpašića i Bašagić pominje Mihael-oglua uz koga je i muslimansko ime Skender-paša. On je navodno u Bosnu došao sa sultanom Fatihom gde je pokazao veliko junaštvo. Kao nagradu za zasluge što je pomogao da se na ovim prostorima učvrsti Tursko carstvo dobio je veliki spahijski posed, zijamet, u Veseloj Straži, gde se bio i naselio. Tu se rodio i Skender pašin sin Mustaj-paša koji se takođe istakao kao ratnik, a ratovao je čak i u Persiji. Početkom 16. veka nastanio se u Sarajevu gde je sazidao džamiju Skenderiju kojoj je kao zadužbinu, vakuf, ustupio posed u Veseloj Straži. Poginuo je u ratu 1525. godine. On je pisao i stihove, i potpisivao se pesničkim imenom Suni. Skender-paša je imao još dva sina, Hasana i Numan bega.
Srbin kivan na Srbe
Od svih silnih Skopljaka, potomaka despota Mihaila, najdublji trag ostavio je Sulejman-paša, koga je srpski narod po zlu zapamtio
Jedan od značajnijih Skopljaka iz čuvene loze muslimanskih feudalaca Sulejmanpašića, potomaka despota Mihajla (Ali paše) o kome se sačuvao trag u istorijskim izvorima je Ali-beg Skopljak. On nije zapamćen kao ratnik i visoki državni činovnik, nego kao pesnik. Posle njega, na istorijsku scenu stupa veći broj velikaša koji su slavu, moć i bogatstvo sticali sabljom, služeći verno turskim sultanima. Takvi su bili i braća Ali-paša i Rustem-paša Skopljaci. Ali-paša je 1694. godine bio vezirski namesnik u Hercegovini, a s njim se pominje i sin Rustem. O njihovim postupcima prema hercegovačkim hrišćanima svedoči i zapis iz manastira Žitomislića: „Uvi tada ljute nužde narodu hristjanskomu“. U istorijskim izvorima se sačuvalo da je Ali-paša, dok je bio kliški sandžakbeg, dva puta proneverio državnu blagajnu. Prvi put se to desilo 1702. i 1703. godine kada je nametao na narod globe koje nije odobrila Porta, turska vlada u Stambolu, a drugi put je 1706. godine prigrabio sebi deo novca koji je država bila namenila za utvrđivanje i popravku bedema gradova u kojima je bila vojna posada. Pominje se Ali-paša Skopljak i 1717. godine, kada je u Bosni bila skupljena silna vojska, i njegov sin Omer-beg bio zadužen da komanduje konjicom, a Rustem-beg pešadijom.
Paša pogazio reč
Rustem-paša, brat Ali pašin, napravio je blistavu karijeru: bio je zastupnik, vezira Mustaj-paše, a posle toga imenovan je za valiju, glavnog komandanta vojnog okruga Sofije, gde je 1689. godine i umro. Od ovog Rustem-paše razvila se skopaljska loza Rustempašića. Do najvišeg vojnog zvanja u Turskoj carevini dospeo je Rustem-paša, sin Ali-paše Skopljaka, uz koga je počeo svoju karijeru u Hercegovini. Sa stricem Ahmet-pašom i njegovim sinom Rustem-begom i on se 1727. godine zaputio na ratište u daleku Persiju, gde se istakao izuzetnim junaštvom. Ratna slava pomogla mu je da 1730. postane vezir, a istovremeno i serasker – najviši vojni zapovednik u turskoj vojsci. Zatim se na rodoslovnom stablu moćnih Skopljaka javlja Osman-paša, pa njegov sin Ibrahim -paša. Jedan od Ibrahim-pašinih sinova je i Mustafa-paša Alipašić koji je 1770. godine obavljao dužnost vezirskog zastupnika, kajmakama. Njegov sin je Sulejman-paša Skopljak koji je se po dedi prezivao Ibrahimović.
Od svih silnih Skopljaka, predaka Omer-bega Sulejmanpašića Despotovića, najdublji istorijski trag ostavio je Sulejman-paša, unuk Ibrahim pašin i sin Mustafa pašin, koga je srpski narod po zlu zapamtio. Rođen je sredinom 18. veka na porodičnom imanju Vesela kod Bugojna, nedaleko od srednjevekovnog utvrđenja Vesela Straža. Ratne veštine učio je uz oca, braću i stričeve, koji su odavde iz Skoplja najčešće odlazili na dužnosti u tursku krajinu, čuvajući Bosnu od najezde hrišćana sa juga i zapada. Pominje se da je išao i na vojne škole u Carigradu. Odmah posle toga, Sulejman pašu su čekali novi zadaci. Imenovan je za glavnog zapovednika turske vojske koja je u leto 1806. godine krenula iz Bosne da uguši ustanak u pobunjenoj Srbiji. Presudna bitka odigrala se 13. avgusta te iste godine na polju Mišaru u Mačvi, gde je srpska vojska do nogu potukla Turke. U turskoj vojsci, poraženoj u ovoj bici, borili su se i izginuli najviđeniji bosanskohercegovački muslimanski plemići, koji su krenuli na pobunjenu Srbiju puni gneva i uverenja da će je lako umiriti. Ali, ratna sreća im nije bila naklonjena. Većina ih je izginula. Među poginulima bilo je i Skopljaka, a mnogi od njih su, kao Alaj-beg, sin Miralem pašin od Skoplja, Derviš Malkoč, Hasan i Osman beg od Skoplja, kako je sačuvano u istorijskim izvorima, ostavili svoje kosti na Mišaru.
Tada se zapovednik turske vojske Sulejman-paša zakleo Karađorđu da nikada više neće da ratuje protiv Srbije. Ali, ne održa reč. Tri godine kasnije, ponovo je pošao na Karađorđa koji se sa vojskom vraćao iz Novog Pazara. U Resnici u užičkom kraju Sulejman-pašu je dočekao i vojsku mu razbio vojvoda Miloš Obrenović. U međuvremenu Sulejman-paša se prihvatio neugodnog zadatka da uništi uglednog mostarskog prvaka Ali-agu Dadića koji se, obezbedivši pristalice među mostarskim muslimanima, baš u vreme izbijanja Karađorđevog ustanka u Srbiji, odmetnuo od sultana.
U trećem pohodu na Srbiju 1813. godine Sulejman paša, nadirući sa vojskom iz Bosne i zauzevši Loznicu i Šabac, a onda ušavši u Beograd, zadade konačan udarac Karađorđevoj državi. Sa njim je u ovom pohodu učestvovao i njegov četvrti, najmlađi sin, osamnaestogodišnji Osman-beg, potonji valija skadarski. Osvojivši Srbiju on postaje beogradski valija gde je „počeo da obnavlja vladavinu dahijsku“. U pregaženoj Srbiji sveti se za prethodne poraze. Sulejman paša je bio „hrabar i dobar vojnik, ali čovek koji je bio kivan na Srbe“, što ga je činilo brutalnim, pa je Porta učinila veliku grešku što ga je imenovala za velikog vezira. Njegova zlodela prema raji dala su povoda Rusiji da Turskoj uputi proteste zbog čega je Sulejman-paša bio smenjen 1815. godine i postavljen za bosanskog vezira.
Svilen gajtan
U vreme Sulejman pašinog imenovanja za bosanskog vezira, u Bosni je tinjala borba između bosanskih tradicionalista i sultanovih reformista, koja se ubrzo izrodila u pravi rat. Sulejman paša se i ovoga puta stavio na sultanovu stranu, podržavši reforme sultanovog namesnika Ali paše Dardanelije. U sukobu sa protivnicima reformi doživeo je poraz. Godine 1817. premešten je za valiju u Solun gde je i umro iduće godine. U ondašnjoj javnosti se govorilo da je surovi paša u to vreme bio teret za tursku carevinu koja je nastojala da ga se reši, i da je za to iskorišćen premeštaj u Solun da bi ga tamo stigao svileni gajtan, tradicionalni način pogubljenja za tursko plemstvo.
Malkočki prvaci
Za Sulejmanpašiće se rodovski vezuje i poznata porodica Malkoča iz Donjeg Skoplja iz okoline Prusca koju je zasnovao Osman Malkoč, čovek domaćeg porekla. Postoji i predanje da je on bio unuk poturčenjaka Skender-paše. Iza Osman-bega Malkoča ostao je njegov sin Malkoč-beg. Bio je to neustrašiv ratnik koji je često u drugoj polovini šesnaestog veka skupljao pod Pruscem vojsku i upadao u susedne zemlje na jugu i zapadu. Umro je pod Pečujem 1562. godine. Imao je više sinova, a najstariji se zvao Džafer-beg, poginuo je 1560. pod Čazmom. U 16. veku pominje se Ibrahim-beg Malkoč koji je 1572. sazidao donjevakufsku džamiju. Malkoč Ali Paša Javuz je 1604. dogurao do zvanja velikog vezira. Umro je od muke što mu sultan nije dozvolio da komanduje celom turskom vojskom u ratu protiv Persije. Krajem sedamnaestog veka, 1696. javlja se prusački prvak Zaim-beg Malkoč. U ratu protiv Rusije, 1696. Rusi su zarobili Zaim-bega Malkoča koji se iz ropstva vratio tek 44 godine kasnije!
Đaka na kolac
Svoju svirepost Sulejman paša je naročito iskazao gušeći u jesen 1814. godine bunu Hadži Prodana Gligorijevića. Verujući da će uspeti da umiri pobunu, on je često primenjivao kaznu nabijanja na kolac. Među onima koji su završili na kocu bio je i mučenik Avakum Đak, koga je Srpska crkva kasnije proglasila za sveca.
U Carigradu slavili srpstvo
Tek pod austrijskom čizmom bosanski muslimani se setili svog srpskog porekla, koje su slavili čak i oni koji su izbegli u tursku prestonicu
Stalno prebivalište Sulejman paše Skopljaka bila je Vesela kod Bugojna. Tamo je imao samo jednu suprugu, a ne harem, kako je bilo uobičajeno među bosanskim plemićima. Žena mu se zvala Đula, a bila je od uglednog domaćeg roda Redžepašića. Prema svedočenju Ibrahim Mensur efendije 1813. godine, Sulejman-pašina porodica stanovala je u velikoj kuli, tvrđavi podignutoj u Veseloj na obali Vesočnice koja je imala čak i top. Sva četiri Sulejman-pašina sina, kako je zabeležio istraživač Milan Karanović, domogli su se najviših činova u turskoj vojsci i visokih položaja u vlasti. Dvojica, najstariji i najmlađi, Mustafa i Osman postali su paše, dok se Ibrahim-beg 1814. godine pominje kao vezirski zastupnik, kajmakam, a nešto kasnije bosanski begovi su ga birali za svog starešinu, alajbega. Mustafa-paša, ili Mustaj-paša kako ga pojedini izvori zovu, nadirući sa severa iz pravca Duvna učestvovao je u gušenju autonomnog pokreta mostarskih muslimana i uništenju buntovničke porodice Dadića, i nastavio posao koji je započeo njegov otac. Za to je prethodno proglašen za pašu.
Uvek verni sultanu
Ibrahim-beg je postao paša, a vršio je dužnost inspektora Porte u Jašiju u Vlaškoj. Treći sin, koga Ibrahim Mensur-efendija i Safet-beg Bašagić nazivaju Mehmed begom, a Karanović – Muhamed Dželaludin pašom, imao je počasnu titulu glavnog komornika, kapodžibaše. Svi Sulejmanpašići koji su u dvadesetom veku živeli u skopaljskim naseljima Veseloj i Odžaku potomci su Ibrahim bega i Mehmed bega Sulejamanpašića.
Sulejmanpašići, Skopljaci i njihova vojska još jednom su poraženi usred Bosne, a porazili su ih njihova jednoverna i jednokrvna braća muslimani. Bilo je to 1831. godine, u vreme bune Husein kapetana Gradaščevića. I tada su se Sulejmanpašići, sledeći staro porodično pravilo, svrstali uz sultana, podržavajući reforme koje je on nameravao da sprovede u Bosni. Sukob na Piroti kod Travnika bila je poslednja velika bitka u gde su jednu od sukobljenih vojski predvodili Sulejmanpašići. Previranja koja su započela među bosanskohercegovačkim muslimanskim plemstvom u prvoj polovini 19. veka, presekao je 1851. godine Omer-paša Latas, još jedan Srbin koji je prešao u islam. On je sa svojom kaznenom ekspedicijom, sačinjenom uglavnom od Arnauta, pobio većinu značajnih muslimanskih prvaka i u „krvi ugušio sve što je disalo ponosom stare Bosne“. Tada su zauvek sišle sa scene mnoge stare muslimanske porodice, a među njima i Sulejmanpašići.
Omer-paša Latas
Austrougarsku okupaciju 1878. godine žitelji Bosne i Hercegovine doživeli su na različite načine, zavisno od vere koju su ispovedali. Rimokatolici sumico latas okupacione trupe dočekali s oduševljenjem. Posle neuspelog ustanka u kome su iskrvarili, pravoslavni Srbi su ravnodušno primili novog okupatora, dok su muslimani, koji su novim hrišćanskim gospodarima pružili žestok, 
ali neuspeo oružani otpor, u prvo vreme bili u stanju beznađa. Činovništvo skupljeno s koca i konopca, nesposobno i nadmeno nasrtalo je na ustaljeni poredak, običaje i veru. Mnoge ugledne muslimanske porodice koje nisu mogle da podnesu poniženje počele su budzašto da prodaju svoja imanja i da se iseljavaju u Tursku. A oni koji su rešili da ostanu svakog dana su doživljavali nove nepravde. Tiranija zajedničkog neprijatelja zbližila je Srbe i muslimane i navela ih i na dublja razmišljanja o svom postojanju i preispitivanju prošlosti. Tek tada su se neki muslimani setili svog srpskog porekla.
Ta preispitivanja posebno su se ispoljila u Carigradu gde se koncentrisao veći broj muslimanskih emigranata iz Bosne i Hercegovine, mahom intelektualaca, gde su mnogi od njih javno iskazali svoja srpska opredeljenja. Među emigrantima posebno su se isticali pljevaljski muftija Šemsekadić, Ibrahim efendija Đumušić, Šahinpašić iz Banjaluke. Podržavali su ih i neki državni činovnici rodom Bosanci – Mehmed Ali – paša Rizvanbegović, Osman Mazhar- paša Čengić, Halid – beg Resulbegović, Mehmed-beg Jajčanin. Među njima je bilo i takvih koji su bili u najbližoj sultanovoj sviti: Bećir-aga Bihorac, Omer-aga Plava, Zećir-aga Nikšić, Emin-aga Travničanin. Pristupio im je nešto kasnije i Ali Fehmi efendija Šabić.
Od lopova do maršala
Omer-paša Latas rođen je 1806. godine kao Mihailo – Mićo u ličkoj porodici Latas. Kao sin oficira učio je kadetsku školu u Gospiću i u austrijskoj vojsci postao narednik, ali je sa tek navršenom 21. godinom morao da beži u Bosnu jer je proneverio novac. U Banjaluci je primio islam i otišao u Carigrad gde je primljen za učitelja crtanja sultanovog naslednika Abduli Medžida. Postao je pukovnik, a pošto je njegov učenik stupio na presto, dobio je titulu paše. Još je bio mlad kada je imenovan za mušira, što je bio najviši, maršalski čin u turskoj vojsci. Bez trunke milosti je gušio pobune širom Otomanske carevine, pa tako i u Bosni, naredivši smaknuće preko 2.500 najuglednijih aga i begova. Dva puta bi, 1853. i 1861, uništio i Crnu Goru da to nisu sprečile velike sile, uglavnom Austrija i Rusija. Služeći verno svojim sultanima, umro je 1871. godine.
Surov i nepodmitljiv
Najupečatljivije je Sulejman pašu Skopljaka naslikao Ivo Andrić, podsećajući na njegovo bogatstvo, velika imanja u bosanskom Skoplju i na Kupresu, i na desetine kuća i dućana u samom Bugojnu. Bio je visok, „plavih očiju oštra pogleda, to je bio čovek koji je video mnoge ratove, stekao velik imetak, postao paša bez laskanja i bez mnogo mita. Bio je strog u miru i svirep u ratovanju, gramžljiv na zemlju i bez mnogo obzira pri sticanju, ali nepodmitljiv, zdrav, i bez osmanlijskih poroka. Ne bi se moglo kazati da je mnogo prijatan taj napola seljački paša kruta držanja, sa oštrim pogledom ‘najboljeg strelca u celoj Bosni’. Prema strancima i on je bio, kao i Osmanlije, i spor i nepoverljiv, i lukav i uporan, a pored toga još i odsečen i grub u govoru“.
Spas u Beogradu
Kasnije su muslimanski emigranti iz Bosne osnovali u Carigradu i svoj zavičajni klub, koji je brojao oko 500 članova, na čijem je čelu bio Ali Šefket efendi Alićehajić, rodom iz Travnika, predavač turskog jezika u Srpskoj gimnaziji u Carigradu. Pored njih, izjašnjavali su se kao Srbi i M. Dizdarević iz Ljubinja, S. Trto iz Donjeg Vakufa, Alićehajić iz Travnika, Adem Brkić iz Mostara, M. Fočo iz Sarajeva i M. Skopljak iz Bugojna.
Drugi važan centar muslimanske bosanske emigracije bio je Beograd gde su izbeglice, nezavisno od srpske vlade, takođe osnovale odbor koji ih je zastupao, a svoje političke stavove iznosili su u listu „Bosansko-hercegovački glasnik“. Među tim ljudima posebno su se isticali Derviš-beg i Jusuf-beg Ljubović iz Nevesinja, beogradski muftija Sulejman efendija Faladžić, rodom iz Mostara. Na srpske hrišćanske korene pojedinih muslimanskih porodica najviše je podsećao istoričar Milenko M. Vukićević, objavivši krajem 19. veka u više časopisa, a najviše u mostarskoj „Zori“, veći broj članaka u kojima je ukazao na neke znamenite Srbe muslimane koji su se domogli najviših turskih državnih zvanja.
Glas pretka Mihajla
Omer-beg se posvećuje rodoljubivim stihovima koje je pisao i štampao isključivo ćirilicom, a posrbio je čak i prezime, u čast srpskog rodonačelnika svoje loze.
Na srpske hrišćanske korene pojedinih muslimanskih porodica najviše je podsećao istoričar Milenko M. Vukićević, objavivši krajem 19. veka u više časopisa, a ponajviše u „Zori“ veći broj članaka u kojima je ukazao na neke znamenite Srbe muslimane koji su se domogli najviših turskih državnih zvanja. Tako je Vukićević podsetio na ono što se inače dobro znalo, da je veliki vezir Mehmed-paša Sokolović (1505-1579) bio Srbin, da je rođen u selu Ravanicama u Sokolovićima, blizu Rudog u istočnoj Bosni. Njegova porodica davala je monahe i igumane obližnjem manastiru Mileševi gde su počivale i mošti svetog Save. Prvi patrijarh obnovljene Pećke patrijaršije bio je njegov rođeni brat Makarije. Pominjan je i čuveni mostarski Srbin musliman Ali-aga Dadić koji se sa svojim Hercegovcima pobunio protiv sultana u isto vreme kada je u Srbiji izbio Karađorđev ustanak.
Nova duhovna klima
Svoje srpsko poreklo, na što je podsetio i Vukićević, bosanskohercegovački muslimani preispitivali su u vreme neuspelog ustanka Husein-kapetana Gradaščevića, nastojeći tridesetih godina 19. veka da se odvoje od Turske carevine i stvore samostalnu Bosnu. Važne bitke između vojske bosanskih muslimana predvođenih Gradaščevićem i turske carske vojske odigrale su se na Kosovu polju 1830. i 1831. godine. U prvoj bici Bosanci su bili pobednici. U taj boj, kako navodi Milenko Vukićević, muslimani su išli sa ovom pesmom: „Mi idemo na Kosovo zoraravno, gdje nam stari slavu izgubiše, staru našu slavu prađedovsku.“ Podsetio je Vukićević i na Sinan-pašu Sijerčića iz Goražda, koji je poginuo 1806. godine u Boju na Mišaru u sukobu sa Karađorđevom vojskom. On je potomak stare srpske pravoslavne porodice Šijerinića, koja je predstavljala ogranak od još čuvenije loze Lučića.
Posle neuspelog ustanka iz 1882. godine u kome su zajedno učestvovali Srbi muslimanske i pravoslavne vere, Beograd postaje značajan centar bosanskohercegovačke emigracije. Među emigrantima po srpskom nacionalizmu čistom kao suza posebno su se isticala dvojica braće Nevesinjaca Derviš-beg i Jusuf-beg iz starog hercegovačkog plemićkog roda Ljubovića. Posebno je bio aktivan Derviš-beg Ljubović koji je između ostalog i napisao knjigu pod naslovom „O stanju u Bosni i Hercegovini“, štampanu u Beogradu 1895. godine iza čijeg je izdavanja, po svoj prilici, stajalo „Društvo svetog Save“. U tom svom delu Ljubović u Srbe ubraja ne samo bosanskohercegovačke muslimane nego čak i katolike. Knjiga je tajno rasturana širom Bosne i Hercegovine.
Značajan centar srpske omladine muslimanske veroispovesti postao je Mostar, čiji je nacionalni rad podsticao i afirmisao list „Zora“ koji su uređivali poznati književnici 
Aleksa Šantić, Svetozar Ćorović i Jovan Dučić. Odatle se srpska misao širila među muslimanskom omladinom i u drugim bosanskohercegovačkim gradovima, pa čak i u univerzitetskim centrima, kao što su bili Beč i Zagreb. To je neke mlade Srbe muslimane dovelo i u komitsku organizaciju s kojom su kao komite početkom 20. veka ratovali u Staroj Srbiji. Među takvima posebno su se istakli Mustafa Golubić i dvojica braće Kurtovića, Alija i Husnija, koji su završili vojnu akademiju u Beogradu. Alija je jedno vreme bio komandir dvorske žandarmerije, dok je Husnija poginuo 1914. godine u Prvom svetskom ratu kao srpski oficir.
Tu, u predvorju novog milenijuma, počeo je da stvara i jedan od najznačajnijih srpskih pesnika Omer-beg Sulejmanpašić – Despotović. Rođen 1870. godine u Odžaku kod Bugojna, proveo je rano detinjstvo pored zidina Sulejmanpašića kule koju su četiri decenije pre njegovog rođenja spalili muslimani Sarajlije u vreme bune Husein-kapetana Gradaščevića. U rodnom mestu živeo je do 15. godine. Za to vreme u Bosni su se desile velike promene. Izbio je Bosansko-hercegovački ustanak, posle koga su 1876. godine Bosnu i Hercegovinu okupirale austrougarske trupe, udarajući u ponos i čast domaćeg stanovništva.
Novi list
Tursko vreme je zauvek prošlo, a mnoge ugledne begovske porodice u tim prelomnim trenucima nisu mogle da se prilagode novim prilikama. Ponos im nije dozvoljavao da pristanu na novo stanje, pa su masovno počele da se iseljavaju u Tursku. To iseljavanje, kako kaže Jovan Cvijić, „samo je u maloj meri izazvano ekonomskim, a mnogo više psihičkim uzrocima“. I Mustaj-beg Sulejmanpašić, otac Omer-begov, odlučio je 1884. godine da ostavi Skoplje i da se sa celom porodicom iseli u Tursku. Ali, na sreću, urodila su plodom ubeđivanja Omer-begove bake, majčine majke, koja nagovori zeta Mustaj-bega, dok su bili na proputovanju kroz Sarajevo, da odustane od seobe i da se nastani u ovom gradu. U Sarajevu je Omer-beg nastavio školovanje u muslimanskoj verskoj školi ruždiji u kojoj je stekao obrazovanje.
Po svršetku školovanja, nošen novom duhovnom klimom, stupio je u javni život, a započeo je da se bavi i književnošću. Počeo je ljubavnim stihovima, a prva pesma mu je objavljena 1893. godine. Malo kasnije pesnik Omer-beg Sulejmanpašić se menja. Umesto ljubavnih, počinje da piše rodoljubive pesme u kojima iskazuje snažna srpska nacionalna osećanja, objavljuje ih u novom listu, „Bosanskoj vili“, glasilu bosanskohercegovačkih Srba. Stihove je pisao i štampao isključivo ćirilicom. Promenio je čak i prezime dodavši mu i nastavak Despotović, po pretku Srbinu despotu Mihajlu.
Otadžbina pre svega
Omer-beg Sulejmanpašić Despotović je i u neke svoje ljubavne pesme utkao rodoljublje, o čemu govori i pesma pod nazivom „Njoj“, objavljena u „Bosanskoj vili“ 1897, i glasi: „Pjeva slavuj, tiho pjeva, zlatu svome pjesmu šalje, ali pjesma lakokrila tu ne staje, leti dalje. I ko znade čul’ ga ona u sumračne čase ove, jer dok pjesmom priželjkuje, njega pjesma na boj zove. Pitala si jednom
kad si pjesmu čula: Što li mi je pjesma slađa od bulbula? Tvoje oči divne, tvoj pogled vatreni i Srbinstvo naše – jer je daše meni! Kad zatrubi bojna truba za slobodu da se gine otići ću, zlato moje, za spas naše Otadžbine. Al’ ću i tad mislit na te posred krvi i mejdana: poginem li uzdah jedan s bojnih će ti stići strana. Silna je ljubav naša, ko sunce žarko što je, ono nam čedo dade, te spoji i nas dvoje. U kutu sreće naše vi ste mi pjesmu dali: Ti, čedo, Srpstvo milo; jedini ideali!“
Zmajeva pomoć
Duhovno raspoloženje koje je krajem 19. i početkom 20. veka vladalo kod svih Srba, pa i bosanskohercegovačkih muslimanske vere, najbolje odražava jedna pesma objavljena 1898. godine u „Bosanskoj vili“, pod naslovom „Amanet od đeda“, koju je potpisao Srbin muhamedanac Aliverić Tuzlak. To je u stvari bio pseudonim znamenitog pesnika Jovana Jovanovića Zmaja koji je pevao: „U dolafu (komodi) moga đeda s desne strane u pretincu, kad još bijah grješno d’jete viđeh malu ikonicu. Prikradoh se da razgledam, kakva li je na njoj slika, bješe srebrom optočena slika Đorđa mučenika…“
Brat je mio koje vere bio
Iskra rodoljublja u dušama mladih pesnika probudila se podsticajem iz Beograda iz Društva Sveti Sava koje je okupljalo sve Srbe, bez obzira na njihovu veru
Najbolji,najtalentovaniji bosanskohercegovački pesnici muslimanske vere krajem 19. i početkom 20. veka izjašnjavali su se kao Srbi. U skladu sa tim nacionalnim uverenjima oni su za svoje pesničke uzore uzimali srpske pesnike, pisali su ćirilicom, a svoje pesme objavljivali u srpskim časopisima. Oni nisu živeli u jednom mestu, nisu pripadali istim pesničkim kružocima, nego su delovali svaki za sebe. Među tim pesnicima, pored Omer bega Sulejmanpašića -Despotovića posebno su se izdvajali Osman Đikić, S. Avdo Karabegović, Avdo Karabegović Hasnbegov.
S. kao „Srbin“
Iskra rodoljublja u dušama mladih pesnika probudila se podsticajem iz Beograda iz Društva Sveti Sava koje je okupljalo sve Srbe, bez obzira na njihovu veru i delovalo po načelu: „Brat je mio koje vere bio“. Te ideje preuzele su „Bosanska vila“ i mostarska „Zora“. Tako je u leto 1886. godine Nikola Kašiković, glavni urednik „Bosanske vile“ napisao: „Zadatak je tomu društvu da širi u srpskom narodu narodno osjećanje i prosvjetu… Ovo mlado društvo valjalo bi da svi po mogućnosti potpomognemo, a želeti bi samo bilo da ta lijepa misao ne legne za kratko vrijeme, kao što je već običaj kod nas Srba.“ Ima potvrda da je Društvo Svetoga Save posebnu pažnju posvećivalo mladim Bosancima i Hercegovcima muslimanske vere koji su se izjašnjavali kao Srbi. Postoje podaci da su, po nalogu predsednika Svetomira Nikolajevića, novčano pomagani pesnici Osman Đikić i Avdo Karabegović dok su se školovali u Srbiji.
„Bosanska vila“ je ponudila saradnju srpskim pesnicima muslimanske savdoveroispovesti na koju su se oni odazvali, a među njima, pored Omer-bega Sulejmanpašića Despotovića, bili su: Mustafa Hilmi (Muhibić), Mehmed-beg Kapetanović, Riza-beg Kapetanović, Salih Kazazović, Avdo Karabegović Srbin, Avdo Karabegović Hasanbegov, Ali Riza Dautović, Osman Đikić, Hakija Temin, Sejfudin Kemura. Posebno su bile zapažene pesme mladog i izuzetno darovitog pesnika Avde Karabegovića Hasanbegova. Mnogi od ovih pesnika, a među njima i Omer-beg Sulejmanpašić Despotović, Osman Đikić, Avdo Karabegović, Avdo Karabegović Hasanbegov, sarađivali su i u mostarskoj Zori.
Među srpskim pesnicima muslimanske vere posebno mesto zauzima Mostarac Osman A. Đikić. Rođen je 1879. godine u građanskoj porodici, gde je završio nižu 
gimnaziju. Zbog toga što se javno izjašnjavao da je Srbin. Austrougarske vlasti su ga isterale iz petoga razreda gimnazije, pa je školovanje nastavio u Beogradu, Carigradu i Beču gde je završio Trgovačku akademiju. Još dok je bio gimnazijalac, počeo je da se druži sa mostarskim pesnicima okupljenim oko lista „Zora“. Do kraja života u svom književnom i javnom delovanju uvek je iskazivao svoje nepokolebljivo Srpstvo. Zastupljen je u Pobratimstvu 1900. godine. Ostavio je iza sebe knjige pesama: Muslimanskoj mladeži (1902), Ašiklije (1903). Ostale su mu nedovršene drame Zlatija i Muhadžir. Osnivač je kulturnog društva bosanskohercegovačke muslimanske mladeži Gajret, koje je prosrpski usmeravao. Pored toga bio je jedan od pokretača i urednik časopisa Musavat, koji je 1909. počeo da izlazi u Mostaru, a 1912. bio je među pokretačima lista Samouprava. Umro je od tuberkuloze 1912. godine.
Izuzetno zanimljiva ličnost bio je i Avdo Karabegović. Rođen je u Modriči 1878. godine. Školovanje je započeo u rodnom mestu, a nastavio u Carigradu, odakle se vraća u Srbiju i upisuje u Učiteljsku školu u Aleksincu. Jednom pređe iz Beograda u Zemun gde ga je, kao svoga podanika, uhvatila austrougarska policija i na silu odvela da služi trogodišnji vojni rok. Posle odsluženog vojnog roka jedan razred Učiteljske škole završio je u Pakracu. Zbog takvog postupka Austrougarsa srpski intelektualci su protestovali kod austrijskih vlasti, što je urodilo plodom, pa je Karabegović nastavio školovanje u Srbiji u Aleksincu, gde je 1905. godine završio učiteljsku školu i bio postavljen za učitelja u školi u Malom Zvorniku. U međuvremenu se razboleo od tuberkuloze. Umro je u lozničkoj bolnici 1908. godine, a sahranjen je u Beogradu.
Kakav je Avdo bio Srbin najbolje govori činjenica da je ispred svoga imena stavljao slovo S – što je, kako je objašnjavao, značilo Srbin. Svoje pesme pored Bosanske vile i Zore objavljivao je u većini najuglednijih srpskih književnih glasila svoga vremena. Bio je izuzetno dobar i prisan čovek, po nacionalnom osećanju Srbin, po verskom musliman, koji je prijateljovao sa gotovo svim srpskim piscima. Pored pesama zastupljenih u zbirci Pobratimstvo prijatelji su mu 1905. godine skupili i štampali zbirku pesama pod naslovom Avda Karabegović, „Pjesme. Ožaljen je Avdinom spomenicom koju su prijatelji objavili 1909. godine.
Siromah sa perom
Bliski rođak S. Avde Karabegovića je pesnik Avdo Karabegović Hasanbegov. Rođen je u Modriči 1878. godine. U rodnom mestu završio je versku školu, a onda i osnovnu, gde je stekao prvo obrazovanje. Rano je ostao bez roditelja, pa nije imao novca za za dalje školovanje. Tek 1900. godine, kada se već afirmisao kao mladi pesnik, omogućeno mu je da nastavi školovanje u Učiteljskoj školi u Sarajevu. Ali u tome ga je sprečila prerana smrt, kada ga je te iste 1900. godina pokosila tuberkuloza.
Književnim radom počeo je da se bavi 1896. godine pišući pesme u kojima je pevao o srpskoj slavi, srpskim junacima i srpskoj slozi. On je, kako je jednom prilikom pisala Bosanska vila, „vascijelog života radio na sporazumu i slozi bosanskog Srpstva Hristove i Muhamedove vjere“. Punu afirmaciju doživeo je kada mu je 1898. godine Bosanska vila, 15. juna u broju 11. na naslovnoj strani objavila pesmu „Uoči Vidovdana 1898“. Napisao je oko 150 pesama.
Prva zbirka objavljena je u izboru Svetozara Ćorovića, pod naslovom „Pjesme Avde Karabegovića Hasanbegova“, štampane u Beogradu 1902. godine. Srpska pripravnička učiteljska omladina pripremila je njegove pesme i izdala je u Somboru 1903, i 1904. godine dve njegove knjige Đela Avde Karabegovića Hasanbegova. U Antologiji srpske lirike Od Branka do danas, Vojislava Ilića Mlađeg, štampana 1920. godine, zastupljen je i Avdo Karabegović Hasanbegov.
Srpskoj vili
U pesmi „Srpska vila“, Osman Đikić poručuje: „Oh, ne plači vilo, utri gorke suze! Jer već sunce milo i nama se rađa, Brat se s bratom miri, prestanuće svađa! I Srbin će stresti opet teške uze!“, dok u „Himna Srba muslimana“ poziva svoje sunarodnike na bratsku i zavičajnu ljubav: „Pojmo pjesmu, nek se vije, Neka bratska ljubav sije, Kroz naš zavičaj! Srpska vila eno hiti, Da nam lovor-vjence kiti, Pojmo složno haj!“ U pesmi „Ispovijed“, veli: „Islam mi je vjera sveta ,Al’ mi ona ništ’ ne smeta da mi kuca srpsko bilo!“
Savin orden agi
Smail-aga Ćemalović rođen je u Mostaru 1875. godine. Još kao đak Trgovačke akademije počinje da se bavi novinarstvom sarađujući uglavom u srpskim listovima, i celog života zastupajući srpske nacionalne stavove. Učestvovao je na Sveslovenskom kongresu u Beogradu 1911. godine, kada mu je uručen i Orden Svetoga Save četrvrtog stepena. U vreme Prvog svetskog rata austrougarske vlasti deportovale su ga u logor u Arad. Između dva svetska rata aktivno se, kao prvak Radikalne stranke, uključio u politički život. Ubile su ga ustaše 1944. godine.
„Bošnjak“ kreće u napad
Omer-begu stižu pretnje: „Neka se prođe brezposlice i odvraćanja naše mladeži od škole te od pozivanja istu mladež u ‘srpsko’ kolo, već je toga njegovoga dosta!“
Dok je srpska književna javnost od Beča i Pešte, preko Beograda do Carigrada blagonaklono prihvatila književno stvaralaštvo srpskih pesnika muslimanske vere, a posebno Omer-bega Sulejmanpašića – Despotovića, dotle je na muslimanskoj strani bilo suprotno. Većina muslimana, koji su prihvatili bošnjaštvo, posebno muslimanska inteligencija koja se zaputila usmerenjem koje su im određivale austrougarske vlasti i njihov guverner Benjamin Kalaj, na Srbe muslimane gledala je sa nevericom, čuđenjem i gnevom, često propraćenim i pretnjama. Deo tog raspoloženja sačuvao se i na stranicama listova „Bošnjak“ i „Behar“.
Podmetnuta izjava
Prvo se na Omer-bega Sulejmanpašića – Despotovića krajem januara 1899. godine okomio list „Bošnjak“ nepotpisanim uvodnikom na najudarnijem mestu na naslovnoj strani pod naslovom „Već je mlogo“. Najviše gneva izazvao je propratni komentar koji je Omer-beg objavio uz poslednji nastavak epske pesme „Ženidba Ćejvanagić Mehe“ gde mu se najviše zamera što „na sva usta slavi srpskoga Sv. Savu upoređujući ga istoga sa našim Kaimi babom i Ajvaz dedom i drugima“. Za to što se Omer-beg oseća Srbinom i što je kao zabludela ovčica otišao u tuđe stado krivi su, prema „Bošnjaku“, “neki naši hrišćani koji se dadoše u službu srpske propagande, na njega dođoše kad im nije uspjelo da bar jednoga zrelijeg muhamedanca pridobiju za svoje planove“. Zatim se Omer begu savetuje da ide u Srbiju i da tamo slavi Svetog Savu.
Najviše gneva izliveno je zato što on ne vodi računa o tome da potiče od loze čiji je „starenik došo iz Azije sa sultan Fatih Mehmedom u Bosnu i poput mlogije sultan Fatihovije pratilaca istoga zamolio i dobio dozvolu te se u Skoplju naselijo“. Podsetio ga je tom prilikom „Bošnjak“ i na Sulejman-pašu Skopljaka i na sve ono što je on učinio Srbima u vreme Karađorđevog ustanka i u vreme ustanka Miloša Obrenovića, pa i na to da on, Omer-beg po tom Sulejman paši nosi prezime. Pozivajući se na neka svedočenja iz Skoplja, a posebno tamošnje rodbine, iznesena je tvrdnja da tamo Omer bega Sulejmanpašića-Despotovića proglašavaju rasipnikom koji troši imovinu koju su mu preci ostavili. Upućen je i poziv rođacima da preuzmu neku vrstu starateljstva nad njime. Usledila je i direktna pretnja i zahtev „neka se prođe brezposlice i odvraćanja naše mladeži od škole te od pozivanja istu mladež u ‘srpsko’ kolo, već je toga njegovoga dosta!“.
Posle ovakvih napada Bošnjaka, na Omer-bega Sulejmanpšića-Despotovića krenula je lavina bojkota, gneva, čak i pretnji tako da mu u Sarajevu u to vreme nije bilo opstanka, zbog čega je on, što svedoči i Krajišnik u Golubu, zbog „njegove karakternosti sa njegovog čvrstog i nepokolebljivog rodoljublja, morao je pretrpiti čak i progonstvo iz Sarajeva u rodno mjesto Odžak, gde i danas, postojan u svom uvjerenju i načelima pali zublju srpske svijesti i rodoljublja među svojom jednovernom braćom“.
Što su nasrtaji bivali žešći, Omer-beg je u svom srpskom nacionalnom uverenju bivao čvršći. A onda je, kao grom iz vedra neba, krajem 1900. godine obelodanjena u „Bošnjaku“ navodna Omer begova izjava povodom zbirke pesama „Pobratimstvo“ u kojoj se on tobože odriče svojih srpskih opredeljenja i uverenja, pa čak nekih pesama. Odmah posle toga Omer-beg Sulejmanpašić -Despotović je demantovao ovu izjavu, a zbog jednog napisa u vršačkom „Srpstvu“ uredništvo „Bošnjaka“ je protiv njega pokrenulo sudski spor. I sam Muhsin Rizvić, najprilježniji tumač muslimanske književnosti, krajnje nenaklonjen Omer begu, dozvoljava da je ova izjava iznuđena. Omer-beg, međutim, do kraja života nije promenio svoje stavove, pa bi se moglo verovati da on ovu izjavu nije napisao, nego mu je podmetnuta.
Najžešće i najbezočnije na Omer- bega Sulejmanpašića – Despotovića obrušio se Behar, list koji je afirmisao bošnjačku književnost i koga je novčano pomagao Benjamin Kalaj. Kao povod za napad poslužio je književno-politička kritika knjige Pobratimstvo trojice srpskih pesnika Omer-bega Sulejmanpašića, Osmana Đikića i Avde Karabegovića, koja se godinu ranije pojavila u Beogradu. Ispod ovog napisa dodata je naznaka „pismo uredništvu“. Pisac prikaza koji se potpisao pseudonimom Vamik, iza koga se krio Osman Nuri-Hadžić, zamerio je trojici srpskih pesnika da su im pesme građene „po jednom kalupu, zadojene jednom mišlju, a sve skupa manifestuju svesrpsku ideju ‘Velike Srbije’ Dušanova kalibra“, što sve predstavlja „posebni pojav kao signum temporis, nezdravih duševnih i društvenih odnošaja“.
Drske pogrde
Najveće zaprepašćenje za kritičara „Behara“ predstavlja činjenica da su te stihove napisala trojica muslimana, što je sve „podal insult i drska pogrda nas muslimana, pa i same muslimanske vjere“. Zatim je usledila najotvorenija pretnja svim srpskim pesnicima muslimanske vere, a pre svih Omer-begu Sulejmanpašiću – Despotoviću, „neka se jedan put manu tog gadnog zanata i navala na naše svetinje, jer ćemo inače biti prisiljeni da tražimo skrajnje sredstvo da se prepriječi inportiranje takvog blata sa beogradskog Kalemegdana u našu domovinu“.
Književni kritičar „Behara“ procenjivao je i umetničku vrednost pesama objavljenih u „Pobratimstvu“, pa je našao da su pesme Omer bega Sulejmanpašića – Despotovića „najbeternije“ (najgore). A taj isti epitet prilepljen je i samom Omer begu, koga je kritičar uporedio sa Tersitom, najružnijim i najpodmuklijim Homerovim junakom. Predstavljen je kao nekakva srpska junačina poput Miloša Kobilića koji oko sebe „reže i siječe na sve strane“. Podmeće mu se i politička diskvalifikacija da on svojim pesmama poziva na zauzimanje svih srpskih zemalja, pa čak i onih koje su u sastavu Austrougarske i Turske.
Gnev kao gnoj
Još nekoliko puta „Bošnjak“ se bavio Omer-begom Sulejmanpašićem – Despotovićem. U šestom i poslednjem nastavku takođe nepotpisanog uvodnika pod zajedničkim naslovom „Ljousljue tandem?!“ koji je imao za cilj da kompromituje srpstvo, Srbe muslimane i ceo srpski narod, gnev je ponovo izliven na Omer bega, gde je izneta tvrdnja da je njegovo srbovanje posledica „neznanja ili častohleplja“, a zatim se kaže „da naši nazovi Srbi, kao ni ista ‘Dična’ za Omer- bega, kao osobu, ne bi dali ni prebijene pare, nego je njima samo stalo do njegova imena, da neupućenom svijetu pokažu kako imaju pristašu iz prve muslimanske porodice, jer u stranom svijetu osobito imponira imati pristašu iz porodice Sulejmanpašića“.
Crnogorski lavovi
Književni kritičar Behara nije Omer-begu praštao što je u pesmi Leti pjesmo! slavio „crnogorske lavove“, pa mu je upućeno podsećanje: „Zna li Omer-beg koliko je muslimanske đece, majka i žena zaplakalo za izgubljenim babajkom, sinom i mužem, koji poginuše braneći svoj vatan, svoju grudu zemlje od razbojničkih i hajdučkih navala tih Omer-begovih ‘lavova’? Zna li plemeniti beg i pjesnik da su ti njegovi ‘lavovi’ prouzročili više jada i nevolja njegovoj islamskoj braći u Hercegovini nego li cio drugi svijet“?
Srbi postali Bošnjaci
Težak zaborav prekrio je pesnička dela većine bosanskohercegovačkih Srba Muhamedove vere, a druge pretvorio u muslimanske pesnike.
Na Balkanu su krajem prve i u drugoj deceniji dvadesetog veka počeli da se nižu burni istorijski događaji. Austrougarska aneksija Bosne i Hercegovine 1909. godine, potom dva Balkanska, a onda i Prvi svetski rat i stvaranje zajedničke jugoslovenske države isturili su u prvi plan jugoslovenstvo. Ideja srpstva je bila potisnuta. Bosanskohercegovački muslimani srpskog porekla svoja srpska nacionalna osećanja utapali su u jugoslovenstvo. I u novim istorijskim okolnostima, muslimani koji su prihvatili austrougarski projekat bošnjaštva brzo su se snašli i politički organizovali zaklanjajući se takođe iza jugoslovenstva u čijem se okrilju u vremenu između dva svetska rata začela ideja o autonomiji Bosne. U takvim okolnostima počelo se zaboravljati na srpske pesnike muslimanske vere i na srpstvo kojim su oni disali.
Mostarci najžilaviji
Mostarski muslimani među kojima se najviše rasplamsala vatra srpstva najduže su u tome istrajavali. Negujući uspomenu na pesnika Osmana Đikića kada je 1927. godine obeležena petnaestogodišnjicamrizvic njegove smrti. Tim povodom štampana je Spomenica, gde se u tumačenju pojedinih pojava s kraja devetnaestog i početkom dvadesetog veka nazire dah jugoslovenstva. U takvim okolnostima uskoro je počelo da se zaboravlja na S. Avdu Karabegovića, Avdu Karabegovića Hasanbegova, pa čak i na samog Đikića. Težak zaborav prekrio je pesničko delo i nacionalni rad Omer-bega Sulejmanpašića – Despotovića. Njega su pre svih zaboravili njegovi sunarodnici Srbi, inače skloni zaboravu. Zaboravili su ga kao književnika jer se književnošću kratko bavio, a nije uspeo za života ni da objavi svoje zbirke srpskih narodnih umotvorina skupljenih od bosanskohercegovačkih muslimana. Tek krajem dvadesetih i početkom tridesetih godina 20. veka u dve knjige edicije Ilustrovane narodne pripovjetke u izdanju Knjižarnice Kasapović i Ćuković iz Beograda štampane su dve narodne pripovetke koje je zabeležio Omer-beg Sulejmanpašić – Despotović.
Vešto i ispod žita, tek sedamdesetih godina dvadesetog veka, po nalogu komunističkog rukovodstva druge Titove Jugoslavije, ostvarena je stara ideja bosanskohercegovačkog guvernera, Austrijanca Benjamina Kalaja o stvaranju muslimanske književnosti, što je ubrzo poslužio kao osnova za stvaranje muslimanske nacije. Važnu ulogu u tome poslu odigrala je Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, a posebno njeno Odjeljenje za književnost i jezik koje se 1973. godine javlja kao izdavač značajne dvotomne studije Muhsina Rizvića, Književno stvaranje muslimanskih pisaca u Bosni i Hercegovini u doba austrougarske vladavine. Godinu dana kasnije u Sarajevu je objavljena knjiga dr Muhameda Hadžijahića „Od tradicije do identiteta“ (geneza nacionalnog pitanja bosanskih muslimana), koja je dopunila malo ranije objavljeno Rizvićevo delo i ponudila dodatne društveno-istorijske teorijske osnove za konstruisanje muslimanske nacije.
U muslimansku književnost Rizvić je uvrstio i dela pesnika Osmana Đikića, S. Avde Karabegovića i Avde Karabegovića Hasanbegova koji su sebe smatrali Srbima, pisali ćirilicom na srpskom jeziku i svoje pesme, a i pesničke zbirke objavljivali kod srpskih izdavača. Njih je Rizvić svrstao u muslimanske pesnike „srpske nacionalne orijentacije“. Kasnije je ova odrednica naprosto prećutana. Iz njihovog pesničkog opusa isključene su patriotske pesme u kojima oni pevaju o srpstvu, srpskoj slozi, slavi i nacionalnim junacima. Uglavnom su u muslimansku književnost uvršćene ljubavne pesme u kojima se naslućuje uticaj istočnjačke poezije.
Jedino Muhsin Rizvić nije uspeo da među muslimanske pesnike uvrsti Omer-bega Sulejmanpašića – Despotovića. Sva njegova književna dela disala su srpstvom i među njima nije bilo takvih koja su mogla da se uklope u muslimansku nacionalnu književnost. Jedino što je Rizviću preostalo je to da za Omer-bega kaže „da je kao pjesnik bio veoma ograničenog formata i književnog dosega, pa tako i književnog značaja“. U nekoliko knjiga koje su kasnije objavljene, a koje su rasvetljavale vreme kada se Bosna i Hercegovina nalazila pod austrougarskom okupacijom, Omer-beg Sulejmanpašić – Despotović je pominjan samo uzgred, najčešće u fusnotama. Tek 1997. godine u zbirci srpske rodoljubive poezije objavljivane u srpskoj periodici od 1886. do 1940. godine pod nazivom „Srbobranke iz Bosne i Hercegovine“, koju je priredio Dejan Tomić objavljene su tri Omer begove pesme: „Želja“, „Srpstvu“ i „Molitva ranjenika“.
Uprkos krajnje nepovoljnim istorijskim okolnostima koje su karakterisale celi dvadeseti vek, plemenite žiške srpstva koje su iza sebe posejali Omer-beg Sulejmanpašić – Despotović i njegovi pesnički i politički istomišljenici neprestano su sijale. Sve do poslednjeg versko-građanskog rata 1992 – 1995. u Bosni i Hercegovini bilo je muslimana koji su se javno izjašnjavali da su Srbi. Nije ih bilo mnogo, ali ih je bilo.
Neponovljivi žar
Zbog svega toga valjalo bi se vratiti književnom delu Omer-bega Sulejmanpašića – Despotovića, Osmana Đikića, S. Avde Karabegovića i Avde Karabegovića Hasanbegova, koji su u srpsku poeziju s kraja devetnaestog i na samom početku dvadesetog veka ušli sa karakterističnim i neponovljivim nacionalnim žarom, unoseći u srpsku poeziju novu iskrenu patriotsku notu. Oni su za svoga kratkog života u svakom trenutku isticali da su Srbi, najiskrenije su i najglasnije pevali o srpstvu, sami su za sebe govorili da su srpski pesnici. Tu činjenicu za njihovog života niko im nije osporavao, čak ni muslimani bošnjačkog usmerenja. Uprkos svemu, Omer-beg Sulejmanpašić, Osman Đikić, S. Avdo Karabegović, Avdo Karabegović Hasanbegov su su srpski pesnici, a njihova dela pripadaju srpskoj književnosti.
Knjiga „Srpstvu“
Tek 2001. godine u Beogradu se, u izdanju Udruženja Srba iz Bosne i Hercegovine u Srbiji, pojavila se prva knjiga Omer-bega Sulejmanpašića – Despotovića. Knjiga nosi naslov „Srpstvu“, a naslovljena je prema istoimenoj, najpoznatijoj Omer-begovoj pesmi. Knjigu je priredio i predgovor napisao J. Bajić, a pogovor recenzent dr Slavenko Terzić. U knjizi su zastupljene sve pesme Omer-bega Sulejmanpašića – Despotovića i deo srpskih narodnih umotvorina – jedna narodna pripovetka, dve deseteračke pesme i jedan njegov zapis o narodnoj poeziji.
Amajlija svetog Save
Epska narodna pesma „Ženidba Ćejvanagić Mehe“ koju je u Bosanskoj vili objavio Omer-beg Sulejmanpašić – Despotović karakteristična je, između ostalog, i po tome što uzdiže pobratimstvo između muslimana Ćejvanagić Mehe i, sudeći po imenu, pravoslavnog hrišćanina kneza Miladina iz Podravlja. A zbog toga prijateljstva Miladinova žena Mehu naziva deverom. Sve prepreke koje su mu se našle na putu Meho je uspeo da prebrodi zahvaljujući tome što su ga od sablje i puščanog zrna štitile četiri amajlije. Tri potiču od hodže iz Jedrene, a četvrta je od Svetoga Save koju je Mehin otac Ćejvan-aga kupio od nekog kaluđera.
Feljton „Vesti“online
Piše Jovo Bajić