Zaharije Stefanović Orfelin
(Vukovar, 1726 — Novi Sad, 19. januar 1785)
Istaknuti srpski pesnik, istoričar, bakrorezac, barokni prosvetitelj, graver, kaligraf i pisac udžbenika. Rođen je u srpskoj porodici u Vukovaru 1726. godine, u periodu posle Bečkog rata 1683-1699. Otac mu se zvao Jovan.
Zaharije Orfelin (1726-1785), krupna figura književnog života Srba u Ugarskoj tokom 18. veka. Jedan je od najprosvećenijih Srba toga doba i prvi Srbin koji je pisao i objavljivao stihove, prvi primer štampanog pesništva kod Srba u 18. veku. Uz sve to, Orfelin je pokrenuo u Mlecima 1768. godine Slaveno-serbskij magazin, prvi srpski časopis.
Bio je svestrana ličnost. Jovan Skerlić, koji je prvi detaljno proučio srpsku književnost 18. veka i napisao obimnu studiju o njoj, piše o Orfelinu: Živopisac, bakrorezac, kaligraf, kartograf, pisac bogoslovskih, školskih, istorijskih i prigodnih knjiga, fizičar, vinogradar, pesnik, izdavač, uvek puki siromah, on je sve to bio nekih trideset godina naše književnosti, koju je gotovo sam neko vreme predstavljao i nosio. To vreme je tražilo takve ljude koji će srpskom
narodu ukazati na nepregledno polje ljudskih znanja i započeti temelje njegove nacionalne kulture novoga doba. Značaj Zaharija Orfelina istakli su Dositej Obradović (Zaharija Orfelina ime neće među rodom zaboraviti) i Dobrovski (Nova srpska književnost počinje od Zaharija Orfelina).
Orfelin je nastojao da njegovo delo dođe do čitalaca pa je zato štampao svoje pesme kao zasebne knjižice, ali i druge knjige: Gorestni plač, na crkvenom, ruskoslovenskom jeziku (1761), Plač Serbiji, na srpskom, narodnom jeziku, stihovana varijanta Gorestnog plača, (1762), Sjetovanije (1764), Pesn istoričeskaja (1765), Kaligrafija (1778), Život Petra
Velikog (1772).
Pre Gorestnog plača Orfelin je između 1757 – 1761. godine objavio prvih šest pesama na ruskoslovenskom jeziku, jeziku crkve, sa religioznom sadržinom. Posle toga, od 1761. godine, objavljuje pesme na srpskom (narodnom) jeziku sa svetovnim temama. Sasvim je razumljivo što u ovim pesmama ima primesa ruskog i crkvenoslovenskog jezika.
Poezija Zaharija Orfelina je delo svoga vremena i aktuelnih političkih i kulturnih potreba srpskog naroda u Ugarskoj. Ona je izraz društvene klime, političkog trenutka i emotivne atmosfere. U svome vremenu ona je imala značajnu funkciju i ispunila je svoju misiju. Zato se danas pred nju ne mogu postavljati strogi umetnički kriterijumi i tražiti od nje trajne umetničke vrednosti. Te ambicije nije ni imao Zaharije Ofelin.
***
Bakrorezi Zaharija Orfelina
Veliki srpski prosvetitelj XVIII veka Zaharije Orfelin, poznat pre svega po svom pesničkom i književnom radu kao prvi Srbin koji je pisao i objavljivao stihove i osnivač prvog srpskog časopisa (Slaveno-serbskij magazine), bio je i izuzetan crtač, graver, bakrorezac i kaligraf. Svestran umetnik koji je propovedao prosvetu za široke slojeve naroda i tražio upotrebu narodnoga jezika, prvi je među Srbima počeo da se služi građanskom azbukom. Radio je kao učitelj, potom službenik, pisar, korektor, leksikograf, prevodilac, istoričar…
Bio je prirodnjak, popularizator nauke, poznavalac trava i vina, polemičar… Napisao je našu prvu svojevrsnu enciklopediju, prvi rečnik latinskog jezika i prvi udžbenik krasnopisa. Njegov Večni kalendar je čitava mala enciklopedija znanja gde uvodi naučne pojmove o prirodi i svemiru, govori o astronomiji, klimi, fizici, piše pouke o čuvanju zdravlja i daje brojne korisne savete.
Njegove bogato opremljene knjige su inače bile prava umetnička dela. Dvotomna knjiga Život Petra Velikog, koja se smatra začetkom srpskog istorijskog romana, za koju je izradio bakrorezne karte, ilustrovao je portretima i medaljama učinivši je tako štamparskih i grafičkim remek-delom, važi za jednu od najlepše opremljenih srpskih knjiga sve do danas.
Jovan Skerlić, koji je prvi detaljno proučio srpsku knjizevnost 18. veka i napisao obimnu studiju o njoj, piše o Orfelinu: “Živopisac, bakrorezac, kaligraf, kartograf, pisac bogoslovskih, školskih, istotijskih i prigodnih knjiga, fizičar, vinogradar, pesnik, izdavač, uvek puki siromah, on je sve to bio nekih trideset godina naše književnosti, koju je gotovo sam neko vreme predstavljao i nosio.”
Skerlić još kaže da je Orfelin u pogledu ideja preteča Dositeja Obradovića, a u pogledu narodnoga jezika on je preteča Vuka Karadžića.
Sam Dositej Obradović ga je jako cenio, i 1786. pisao: “Gonjenije silniji i sitije od njega nije njega moglo uplašiti! Gvozdene verige siromaštva i skudosti nisu kadre bile svezati ruke njegove, da on za opšte dobri što ne piše. Nek posvećeno bude prečesno ime njegovo večnom vospominaniju i visokom počitaniju čuvstvitelni, blagodarni i dobrodjetelni srdaca srpski sinova!”
Kao čovek novih ideja, daleko ispred ostalih, veoma obrazovan i talentovan, uz to borac protiv korumpiranosti crkve i lažnog morala sitnih vlastodržaca, Orfelin za života ne samo da nije imao to “visoko počitanije” o kome piše Dositej, nego je živeo prilično bedno i usamljeno.
I kao mlad, dok je bio u punoj snazi, stalno se seljakao, službovao na različitim mestima i živeo u besparici. Kasnije je oboleo od tuberkuloze i ostao bez ikakvih sredstava za život, pa je praktično poslednje dane provodio po manastirima, gde su se upravitelji smilovali da ga prime.
Što se njegove biografije tiče, mnoge nepoznanice ostavio je sam Orfelin jer je, ko zna zbog čega, mistifikovao svoj život i rad i zametao tragove. I o njegovom prezimenu, koje je sam uzeo, postoje jedino pretpostavke – da je nastalo spajanjem antičkih mitoloških imena Orfej i Lin, vezuje se, zatim, uz francusku reč orphelin (siroče) ali i uz ime francuskog medaljera Orphelina iz sedamnaestog vijeka. Prezime Stefanović, pod kojim se takođe pominje, nije nikada i nigde upotrebio.
Prva Orfelinova biografija objavljena je za njegovog života, 1776., u leksikonu ugarskih pisaca učenog mađarskog pijariste Eleka Horanyia i sadrži podatke koje nijedan kasniji izvor nije doveo u sumnju.
Orfelin je rođen u Vukovaru 1726. godine i po vlastitom tvrđenju bio je samouk u šta je, u svetlu zavidnih znanja koja je pokazao u mnogim oblastima, teško poverovati.
Izložba na Kalemegdanu
U Muzeju Srpske pravoslavne crkve u Beogradu čuva se šest autentičnih ploča Zaharija Orfelina, a u saradnji sa JP “Beogradska tvrđava” priređena je izložba u galeriji na Kalemegdanu, u Unutrašnjoj Stambol kapiji. Posetioci mogu pogledati radove do 12. decembra, svakog dana od 10 do 17 časova.
Izloženi otisci na papiru su samostalni grafički listovi sa sledećim kompozicijama: Sveta Trojica sa arhanđelom Mihailom i scenama (1758. godina); Sveti velikomučenik Dimitrije sa izgledom Manastira Velika Remeta (1764); Sveti apostoli Petar i Pavle sa izgledom Donje crkve u Sremskim Karlovcima (1770); Manastir Kuveždin (1772); Sveti knez Lazar (1773) i Manastir Krušedol (1775).
RODNA KUĆA I CRKVA U KOJOJ JE KRŠTEN ZAHARIJE ORFELIN U VUKOVARU
Prema pisanim izvorima „Rodna kuća Zaharija Orfelina“ nalazila se na kraju Milovog brda u Vukovaru. Roditelji Orfelina doselili su se u Vukovar iz Pačetina neposredno pre njegovog rođenja. Kuća je bila skromna, od drveta, sazidana og građe dopremljene iz Pačetina i pokrivena trskom koju su Orfelinovi roditelji posekli u ritu pored Vukovara. U ovoj kući rođen je 1726. godine od oca Jovana Dragojevića i majke Sene rođ. Mikšić rodom iz Dalmacije, sin Zaharije Dragojević, kasnije menja prezime u Orfelin. Ime je dobio po parohu sabornog hrama „Svetog Nikolaja“ u Vukovaru Zahariju Damjanoviću. Mali Orfelin kršten je u ovom hramu odmah po rođenju.
Otac Orfelinov Jovan bio je dunđer u Vukovaru i radio je na izgradnji nove crkve „Svetog Nikolaja“, Franjevačkog samostana, crkve „Svetog Josipa“, dvorca Eltz i drugih vukovarskih zdanja toga vremena. Orfelin je u Vukovaru završio pravoslavnu srpsko-ruskoslovensku školu kod učitelja Timofeja Levandovskog. Pohađao je uporedo i latinsku školu pri franjevačkom samostanu kod magistera fratra Angelika. Nemački jezik naučio je družeći se sa decom Nemaca koji u to vreme naseljavaju novi Vukovar. Knjige je pozajmljivao iz privatne biblioteke kupeca Peje Paunovića. Posebno su ga interosovale knjige o Serbiji. U Vukovaru na Miholjskom vašaru 1741. godine, trošeći poslednje novčiće u džepu, kupuje svoju prvu knjigu „Stematografiju“ Hristifora Žefarovića. Prilikom uređenja sabornog hrama „Svetog Nikolaja“ i rimokatoličkih crkava „Svetog Josipa“ i „Svetog Roka“ Orfelin se upoznaje sa tehnikama oslikavanja i vajanja ovih baroknih građevina. Već kao stasali mladić, Orfelin se izdvaja od svojih vršnjaka znanjem kojim pleni. Zapošljava se kao pisar pri Carskoj velikoj komisiji za razgraničene austrijskog carstva od Vojne granice-Krajine. Nakon uspostavljanja Županije sremske Orfelin konkuriše za službu u Županiji, ali iako najbolji na konkursu, odbijen je od strane župana Marka Pejačevića. Razoračan prihvata se posla pisara kod kupeca Peje Paunovića i podučavanja đaka vukovarskih, a potom na poziv episkopa sremskog Visariona odlazi u Novi Sad, gde započinje učiteljsku službu. Zahvaljujući poznijem delovanju u novijoj srpskoj istoriji poznat je kao izdavač prvog štampanog pesničkog dela Srba 1761. godine, prvog srpskog bukvara 1767. godine, prvog spskog časopisa 1768. godine i dr.
Danas se pouzdano ne zna gde je na Milovom brdu u Vukovaru bila rodna Kuća Zaharija Orfelina. U Vukovaru ne postoji obeležje posvećeno ovom pesniku, grafičaru, leksikografu, istoričaru, učitelju, vinogradaru i izdavaču.
Crkva „Svetog Nikolaja“ u kojoj je kršten Zaharije Orfelin, nalazi se u Vukovaru u ulici Europske unije broj 7 (ranije Zmajeva broj 13). Prvobitna crkva sagrađena je 1690. godine od drveta. Trapeza joj je bila od daske, krstionica od kamena. Na ikonostasu je imala 4 velike saprestolne ikone i 32 male. U periodu od 1733. do 1737. godine na istom mestu, sagrađena je nova crkva od tvrdog materijala, koja i danas postoji. Crkvu je osvetio 09.05.1752. godine mitropolit Pavle Nenadović. Ikonostas je završen 1757. godine, rad osečkog drvoreznika Firtlera. Tokom 1755. godine na koru je dozidana kapela „Svetog velikomučenika Georgija“. Crkva je preuređivana 1763, 1893. i 1935. godine. Tokom drugog svetskog rata, crkva je zatvorena 1941. godine, a arhiva i riznica opljačkane su tokom 1942. godine. Hram je tokom ratnih zbivanja 1991. godine miniran zbog čega je pretrpeo teška oštećenja. Tokom proteklog perioda obnovljena je spoljašnost hrama, ali ne i njegova unutrašnjost.