Spiridon Špiro Bocarić
(1876 – 1941)
Rođen 24. maja 1876. godine u Budvi, a ubijen je, bačen u Šaranovu jamu (Jadovno) kod Gospića 19. jula 1941. od strane ustaša. Bio je slikar, upravnik Muzeja Vrbaske banovine u Banjoj Luci i jedan od začetnika filmske produkcije u ovom dijelu današnje Republike Srpske.
Uporedo sa slikarstvom zanimao se za etnografiju, numizmatiku, paleontologiju, minerologiju, a posebno fotografiju.
Prve pouke iz slikarstva dobio je od starijeg brata Anastasa. Školovao se u Veneciji do 1896. godine, kada se pridružio bratu u Novom Sadu. Od 1897. do 1914. živio je u Sarajevu, a potom, do kraja svog života u Banjoj Luci.
Špiro Bocarić, rodonačelnik kinoamaterizma u Bosanskoj Krajini
U relativno skromnoj istoriji samih početaka kinematografije na tlu Bosanske Krajine nezaobilazna ličnost svakako je Spiridon Špiro Bocarić (1878-1941). Mnogo poznatiji kao upravnik Muzeja Vrbaske banovine u Banjoj Luci tokom tridesetih godina prošlog vijeka i kao veoma talentovan slikar, Bocarić je bio i jedan od začetnika filmske produkcije u ovom dijelu današnje Republike Srpske.
Doduše, ta produkcija – prema aktuelnim mjerilima – svrstava se više u sferu kinoamaterizma, nego profesionalnog filmskog stvaralaštva, ali je ona – u svakom slučaju – izuzetno dragocjena kao skup istorijskih artefakata o jednom prohujalom vremenu.
Kao veliki zaljubljenik u etnografiju, Bocarić je u centar pažnje svoje 16-milimetarske filmske kamere stavio onovremene ljude, njihovu odjeću (nošnje), običaje, arhitekturu njihovih sela i gradova… I trudio se da na filmskoj traci zabilježi što više karakterističnih detalja iz života ljudi koji su naseljavali prostor Vrbaske banovine u godinama pred Drugi svjetski rat.
S obzirom na činjenicu da je tih tridesetih godina bilo izuzetno teško nabaviti filmsku traku, a još teže obraditi je (odnosno, razviti) na odgovarajući način – kako bi latentna slika, koju je snop svjetlosti utisnuo na fotoosjetljivu emulziju, postala vidljiva – celuloidni opus Špire Bocarića, u kvantitativnom smislu, uopšte nije bogat. Istorija je zabilježila da je ovaj svestrani umjetnik snimio tek nekoliko (uglavnom, etnografskih) filmova na traci širine 16 mm, od kojih je do danas sačuvan samo jedan jedini, ali onaj najdragocjeniji – film o Vrbaskoj banovini.
Ovo dokumentarno-etnografsko ostvarenje, dugačko oko 360 metara, nastalo je spajanjem nekoliko kraćih filmova o pojedinim oblastima Vrbaske banovine. Snimljeno je, kako se pretpostavlja, tokom 1937. godine.
Film počinje scenama iz Banje Luke. Prikazani su najprije glavni gradski most, između centra grada i današnjeg naselja Obilićevo (Mejdan), potom zgrada Banskog dvora, saborna crkva, statue ispred nekadašnje Hipotekarne banke (ili bivšeg SDK), a dobar dio samog početka ovog celuloidnog dragulja odnosi se na naselje Srpske Toplice (bivši Gornji Šeher)…
Potom, Bocarićev film nam donosi prelijepe kadrove iz Krupe na Vrbasu i samog kanjona Vrbasa, te ruševine srednjovjekovnog grada Bočca, da bi nam – potom – predstavio Jajce i njegovo stanovništvo prije punih 70 godina. Bogatstvo motiva, koji su se našli na nišanu objektiva „šesnaestice“ Špire Bocarića, najveća su vrijednost ovog ostvarenja. Zahvaljujući istančanom osjećaju za detalj, prvi upravnik Muzeja Vrbaske banovine zabilježio je na filmskoj traci atmosferu predratnog Jajca, odnosno sve ono što je krasilo svakodnevicu ovog malog grada. Po njegovim ulicama popločanim kaldrmom paradiraju ljudi u raskošnim narodnim nošnjama. Pravoslavci, katolici i muslimani šepure se pred Bocarićevom kamerom, ponosno prikazujući svoju odeždu, prebogatu vezom i detaljima. I upravo ti kadrovi su najdragocjeniji za istoriju etnografije na području Bosanske krajine.
Osim Jajca, u filmu o Vrbaskoj banovini nalaze se i kadrovi Mrkonjić Grada sa okolinom, potom nekoliko snimaka Doboja, Maglaja i Tešnja, a srazmjerno veliki prostor Špiro Bocarić je posvetio planini Manjači, njenim krajolicima, selima i žiteljima. Inače, ova planina nadomak Banje Luke odvajkada je poznata po raznovrsnim običajima srpskog stanovništva. Većinu njih zabilježila je Bocarićeva kamera, tako da smo danas u prilici da vidimo kako su nekada živjeli ljudi na Manjači, kakvi su bili njihovi običaji, arhitektura objekata i kako je pojedina sela činilo svega nekoliko zgrada sa slamnatim krovom, grupisanih u nekoj kotlini ili na prostranoj visoravni.
Kadrovima iz Ključa, Bihaća, Livna i Glamočkog polja završava se ovo četrdesetminutno ostvarenje Špire Bocarića.
Treba naglasiti da se jedina kopija filma o Vrbaskoj banovini danas čuva u Muzeju Republike Srpske u Banjoj Luci. Ova kopija se čuva u neadekvatnim uslovima i načeta je zubom vremena, tako da joj je potrebna hitna restauracija.
Prema podacima iz pomenute muzejske ustanove, kratke filmove o pojedinim dijelovima Vrbaske banovine u jednu cjelinu izmontirao je Ismet Ibrišagić početkom sedamdesetih godina prošlog vijeka, a u jednom od dokumenata je zapisano da je legende i tekst scenarija napisala Ivanka Bilić, dok je autor muzičke podloge bio akademik Vlado Milošević. Posljednja dva podatka navode na sumnju da je postojala (ili još uvijek postoji – najvjerovatnije u Sarajevu!) još jedna kopija Bocarićevog filma, ozvučena i sa međunatpisima. Rolna sa trakom, koja se danas čuva u Muzeju Republike Srpske – nažalost – nema tonski trag, niti postoje međunatpisi.
Film o Vrbaskoj banovini Špire Bocarića je najdragocjeniji kinematografski zapis, snimljen na prostoru Bosanske krajine prije Drugog svjetskog rata. Potrebno je pod hitno restaurisati jedinu postojeću kopiju ovog ostvarenja, napraviti još nekoliko njenih dublova i – naravno – digitalizovati kompletan film i tako ga trajno sačuvati za buduća pokoljenja.
Ni u kojem slučaju ne smije da se dozvoli da ovo vrijedno ostvarenje doživi sudbinu „šesnaestice“, na kojoj su – sredinom tridesetih godina 20. vijeka – snimljen život trapista u samostanu „Marije zvijezde“ u Banja Luci. Naime, od čitavog ovog filma danas je poznata samo isprana VHS kopija, za koju se zna da je nastala neposredno pred početak građanskog rata u BiH, telekiniranjem sa originalne 16-milimetarske filmske trake. Šta se, u međuvremenu, dogodilo sa filmskom kopijom ovog ostvarenja – za sada, nije poznato…
Goran Barać
Na platnu oslikao srpsku istoriju
Iako je o slikaru Spiridonu – Špiri Bocariću (1876-1941) do sada dosta pisano, sigurno najviše od svih naših umjetnika starije generacije, njegov život i đelo još čekaju konačno zaokruživanje. Bocarić je rođen u Budvi, učio je u Veneciji, a najznačajniji dio životnog i kreativnog opusa realizovao je u Mostaru, Sarajevu i Banjoj Luci. U početku uglavnom radi portrete i to na način akademskog realizma i zatim, od 1908. godine, u njegovom đelu uočavamo i nove sižee – pejzaž, žanr-kompozicije, ali i sve značajne promjene ka divizionističkim i impresionističkim rješavanjima.
Izlaže samostalno i kolektivno u Sofiji, Zagrebu i Vinkovcima. Obavlja dužnost direktora Muzeja Vrbaske banovine u Banjoj Luci (1930-1941), Ordenom jugoslovenske krune četvrtog reda odlikovan je 1932. godine. Izdaje Turistički vodič „Vrbaska banovina“, snima etnografski film „Kroz Vrbasku banovinu“ (1937) i priprema za štampu knjigu pod nazivom „Vrbaska banovina, Narodna ornamentika, Prva knjiga“, u čemu ga je omela smrt, 1941. godine.
Iskustvo nas uči da u ovakvoj ili njoj sličnim prilikama već samo pominjanje imena nekog od naših umjetnika iz starije generacije najčešće asocira na neki od datuma iz njegovog života ili stvaralačkog opusa. Pritom se zaboravlja da mogu razlozi ovakvog njihovog oživljavanja da budu i drugačije naravi.
Njihova djela ili djelo, čak i onda kad su ambiciozno istraživani i isto tako prezentovani, ostaju trajno otvorena za dopunjavanje ili za zaokruživanje. Ovo iz razloga decenija, sad već i vjekova, koji su se prelili preko njihovih đela, a koji znaju da raspu, sklone i da traju.
O slikaru Spiridonu – Špiri Bocariću do sad je dosta pisano, sigurno najviše od svih naših umjetnika njegove generacije. Pa ipak, ostala su duboka zatamnjenja na ukupnom Bocarićevvom đelu, koja još čekaju da budu rasvijetljena. Do tada u knjigu o Spiridonu Bocariću svakako treba da se dodaje.
Spirion Bocarić bio je slikar i ne samo slikar. Dubine i širine njegovih interesovanja, dometi njegovog bavljenja slikarstvom, likovnom kritikom, publiscistikom, muzeologijom, restarauracijom, etnologijom, arheologijom, fotografijom, numizmatikom, mineralogijom, uspinju ga na pročelje moćne arhitekture našeg kulturnog života iz vremena u kojem on đeluje, krajem devetnaestog i tokom prve polovine dvadesetog vijeka.
Spiridon Bocarić rođen je u Budvi 24. maja 1876. godine. Odrastajući uz brata Anastasa (1864-1944), koji se vrlo mlad zainteresovao za bavljenje slikarskom umjetnošću, Spiridon se, takođe neobično mlad, odlučuje za isto zanimanje. Poslije prvih pouka dobijenih od brata, za dalje usavršavanje slikarske vještine, Špiro ne slijedi svoje sunarodnike: Špiru Đuranovića (1864-1910), Marka Gregovića (1867-1941) ili Mihaila Vrbicu (1871-1937), koji slikarske dipolome stiču u Rusiji ili u Beču. Kako 1895. godine Anastas boravi u Veneciji, Špiro se, najvjerovatnije po njegovom savjetu, oktobra iste godine upisuje u tamošnju Akademiju lijepih umjetnosti (Academia di belle arti), na kojoj ostaje samo jedan semestar.
Zaokupljen ne toliko nastavom na Akademiji koliko događajim oko nje, svoje učitelje ili uzore on otkriva među italijanskim slikarima iz klasicističko-romantičarskog perioda. Među ovim zagovornicima slikanja portreta u Veneciji ističe se Mikelanđelo Grigoleti (Michelangelo Grigolett, 1801-1870). Naš umjetnik ne zaobilazi ni divizioniste, čija je poetika aktuelna u italijanskom slikarstvu i u drugoj polovini devetnaestog vijeka. Spiridon će nešto kasnije, od 1908. godine, posebne simpatije pokazati za jednog od njih – Đovanija Segantinija (Govanni Batistta Emanuele Maria Segantini, 1858-1899), slikar koji je sabrao divizionistički rukopis. Njegove radove naš slikar vidio je na Internacionalnoj umjetničkoj izložbi: prvom Venecijskom bijenalu, 1895. godine.
Poslije Venecije Spiridon kratko boravi u Novom Sadu, a zatim se priključuje bratu u Sarajevu. Različitost naravi uskoro ih razdvaja, svakako ne trajno. Anastas odlazi u Zadar, a zatim u Beograd. Špiro bira Sarajevo.
Austrougarska vlast, do tada već skoro dvije decenije prisutna u Bosni i Hercegovini, mijenja lica ove svoje pokrajine. Njeni gradovi, doskorašnje turske čaršije, ubrzo dobijaju konture udobnih sredina, a već izgrađeni objekti izvršili su osnovno markiranje gradova, što će imati uticaja na njihov dalji razvoj. Sarajevo nastoji da se preinači u jednu od metropola monarhije. Arhitekti iz Češke, Austrije, Mađarske, Hrvatske, Poljske i Slovenije sve češće i duže borave u gradu i projektuju građevine drugačije, nove, različite od prethodnih, ali i međusobno različite, ili nove vizure grada na način ili načine aktuelne u evropskoj arhitekturi tog vremena – u duhu istoricizma i secesije, a traži se i oblikuje i takozvani bosanski stil ili bosanski slog.
Do Bocarićevog dolaska već su sagrađene zgrade Oficirske kasine, Zemaljske vlade, Zemaljskog muzeja, Pozorišta, hotela „Evropa“ i „Central“, katedrala, Pravoslavna bogoslovija, mostovi na Miljacki, gradska tržnica, brojne vile, privatni i privatno-poslovni i više drugih objekata različitih namjena.
Portret trgovca, likovno savršenstvo
U Sarajevo dolaze i slikari. Prvo oni ratni s okupacionom vojskom, čije je slikarstvo „…više slikarstvo o Bosni nego u Bosni“. Slijede ih brojni sunarodnici, ali i oni iz drugih država Evrope. Za potrebe njihovog boravka i rada u Sarajevu se 1897. godine adaptiraju dvije prostorije za umjetničke ateljee u staroj zgradi Zemaljskog muzeja.
Spiridon u gradu zatiče i Ivanu Kobilcu (1816-1926), Otona Ivekovića (1869-1939), Eriesta Germa (1858-1930), Ćiru Truhelku (1865-1942), istoričara umjetnosti i slikara Ludviga Kubu (1863-1956), Ferninanda Velca (1864-1920), koga u ovoj prilici treba posebno izdvojiti kao učitelja naših prvih školovanih slikara, Karla Mijića (1887-1964), Todora Švrakića (1882-1931), Jovana Bijelića (1884-1964), kome je predskazao veliku slikarsku budućnot i poklonio mu prve vodene boje.
Pokretanjem ilustrovanog časopisa, „Nada – za pouku, zabavu i umjetnost“ 1895. godine, Kosta Herman (1850-1921), vladin savjetnik i direktor Zemaljskog muzeja, za ilustratore bira braću Arndte, Evalda Čaplina i Valtera Lea (1857-1920), Maksimilijana – Maksa Libenvajna 1969-1926) i druge. Četvoro slikarskih saradnika, braća Arndti, Kobilca i Libenvajn, 1900. godine osnivaju Sarajevski slikarski klub (Sarajevoer Malerclub) sa sjedištem u Gospodskom klubu (Heerenclub) Društvenog doma, u kojem su se okupljali visoki vladini činovnici i inteligencija njemačkog govornog područja.
U gradu se priređuju i izložbe, a u nedostatku odgovarajućeg izložbenog prostora koristi se prostor Oficirske kasarne, Zemaljskog muzeja, hotela „Evropa“, izlozi prodavnica, knjižare. Tako su u Etnografskom ođeljenju Zemaljskog muzeja Ivan Kobilca i Valter Leo Arndt 1897. godine priredili izložbu svojih radova. Svi oni, svako sa svoje strane ili iz svoje strane, donose određene poetike: najprije akademski realizam, zatim elemente secesiije, poneki od njih i planeristička nastojanja, čime su likovno obojili sredinu.
U ovakvoj atmosferi, stvorenoj i otvorenoj samo za umjetnike sa strane, dok onim drugim, doduše rijetkima, domaćim, ne ostavlja se prostor za đelovanje. Ali do tada je građansko društvo u Bosni i Hercegovini već socijalno raslojeno, izdiferencirano. Ugledni građani, trgovci, zanatlije, pored „rodoljubivih“ alegorija iz nešto ranijeg vremena romantičarskog zanosa, priželjkuju u svojim luksuzno uređenim enterijerima i svoje portrete. Najveći dio ovih portreta izradiće Špiro Bocarić.
Poslije razlaza s bratom, Špirina samoća činile se bespomoćnom. Samo se tako činila. Gostoprimstvo mu pruža upravo jedna ovakva sarajevska porodica vojnog sveštenstva Jungića. Špiro im dobrotu uzvraća na najljepši način – slikom. Već 1897. on završava portrete prote Teodora i njegove supruge Jovanke, a portret njihovog sina Beluša 1898. godine.
Prva dva portreta, prote i protinice Jungić, rađeni su u skladu sa strogim principima akademskog načina. Zatvorenom, zagasitom, maslinasto bojenom pozadinom trebalo je da se naglasi prvi plan, u kojem su smještene dopojasne figure modela, s uočljivo vjernim proporcijama. Svjetlost, usmjerena na lica portretisanih, govori o težnji ka što tačnijem i vjernijem predstavljanu likova. Kolorit, redukovan na svega nekoliko tonova boje, tek ponekim štihom crvene i zelene na ođeći portretisanih, unosi u sliku i nešto drugačiji zvuk.
A kada se pred štafelajem našao mali Beluš, Špirina ruka se ođednom oslobađa. Njegov potez sada slobodno teče platnom, s palete se izdvajaju, jedna po jedna, jedna za drugom, sve njene tople boje, obogaćene pregrštima svjetla. Kao da je time slikar poželio da još jednom pomiluje ovaj još nejaki život.
Portrete članova porodice Jungić izdvajamo iz nekoliko razloga. Ona prva dva su i prvi potpisani i datirani Bocarićeni portreti uopšte, a portret malog Beluša označava pomak ili pokazuje put kojim će se u početku, doduše bojažljivo, ali s godinama sve više i značajnije, kretati naš slikar: putem impresionističkih i divizionističkih rješenja.
Ova promjeranja unutar rukopisa Špire Bocarića rezultat su njegove obaviještenosti o događajima u evropskom slikarstvu, ali su oni i rezultat vlastitog iskustva slikara o savremenom.
Taj novi, drugačiji i obogaćeni pristup Špire Bocarića pratimo i na portretima Jovanke i Jovana Hadžipetrović iz iste, 1898. godine, Anastastija Šolu, tadašnjeg urednika mostarske „Zore“ i budućeg prvog predsjednika Pokrajinske uprave za Bosnu i Hercegovinu u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (1900), te Marije i Stjepe Hadžidamjanovića (1905).
Svakako najznačajniji portret Špiro Bocarić radi 1899. godine. To je njegov „Portret trgovca“, najviše zbog načina na koji je slikana glava. Kroz naočare svoje kreativnosti Bocarić je pronikao u psihologiju lika, postao saučesnik u njegovom životu i s plastičnošću kakvu ne pamti nijedan njegov drugi portret sve to prenio na površinu platna. S ove moćne psihološke studije iščitavamo čvrstinu, odlučnost, samosvijest koja nikako nije gordost nego snažan, obogaćen dobrom, unutrašnji svijet ovog Mostarca.
Za dalje slikarovo đelovanje pobrinula se i domaća štampa. Tako je u „Bosanskoj vili“ objavljena notica u kojoj se kaže da „u Sarajevu živi od duže vremena srpski akademski slikar Špiro Bocarić. On je osobitno vješt za izradu svake slike, a naročito za izradu svetih ikona i čitavih ikonostasa za srpsko-pravoslavne crkve, pa zato neka je preporučen svim srpskim opštinama i inače Srbima koji daju na izradu slike strancima“.
Progon iz Sarajeva u srpsku Banju Luku
Slijedio je poziv iz Beograda. U starom kraljevom dvoru, u nekom od njegovih salona, 1902. godine Špiro Bocarić slika portret kraljice Drage (Mašin) Obrenović. Na način akademskog realizma, sjedeća figura kraljice, u svečanoj kraljevskoj odori, s lijevom rukom oslonjenom na stočić, slikanom u nekom od raskošnih enterijera dvora. Prelivena nekim neobično otmjenim tonovima smeđe-zlatne, ova slika nije samo portret jedne ličnosti, ona je portret jedne klase, jedne epohe, jednog vremena.
Naš slikar pozvan je i u Tuzlu. Za Srpsko crkveno-pjevačko društvo „Njegoš“ on 1904. godine oslikva zavjesu koja zamjenjuje onu nešto raniju, rad slikara Đorđa Mihajlovića (1875-1919) iz 1899. godine.
Po pozivu Spiridon Bocarić tih godina oslikava nekoliko ikonostasa u našim crkvama. Prvo onaj u nikšićkoj, a zatim ikonostase za crkvu u Prači, posvećenu svetim apostolima Petru i Pavlu, osveštanu 1908. godine.
Nekoliko godina prije toga Bocarić radi portret dabrobosanskog mitropolita Antima Grka, zatim dva portreta mitropolita Nikolaja Mandića (1840-1907) prvi 1904, a drugi po fotografiji, 1910. godine. Pored ovih, u Dabrobosanskoj mitropoliji i Sarajevu i danas se čuva Bocarićev portret mitropolita Evgenija Letice iz 1908. godine. Pred pozadinom, na čiji je osnovni plastinasto-zeleni fon horizontalnim kratkim potezima četke nanijeto oker i ljubičasta, slikana je sjedeća figura mitropolita u svečanoj crno-crvenoj odori. Posebnost ili ono što ovaj portret izdvaja od prethodnih Bocarićevih portreta leži u činjenici da je Špiro Bocarić po prvi put na nekim od partija primijenio svoj poentilistički manir.
Preinačavanje Bocarićevog rukopisa svakako je pokazala i jedna izložba u Sarajevu. Izložba prvih školovanih domaćih umjetnika, Pere Popovića (1881-1941), Todora Švrakića (1882-931) i Branka Radulovića (1885-1926) praških učenika Vlahe Bukovca (1855-1922), jednog od značajnih hrvatskih divizionista, održana septembra 1907. godine u Sarajevskoj bogosloviji, podsjetila je Špiru Bocarića na starog Segantinija, na njegov poenilistički način i Špiro će nastojati da ga se sjeća slikom.
Evolucija Bocarićevog rukopisa teći će lagano. U početku on će harmonizovati stari način s novim, sve dok njegovu sliku ne premreže upareni ili ukršteni potezi četke, sve življih i jasnijih tonova i sve bogatije palete. Neće se on lišavati ni pokušaja da slika na način blizak izvornim impresionistima. Špiro Bocarić do tada, nikako slučajno, za svoju sve češće temu bira pejzaž, osnovni siže impresionista.
Špiro Bocarić izlazi u grada i zastaje pred jednom anzurom Sarajeva. U prvom planu slike ukrštaju se izduženi, položeni crvenkastosmeđi krovovi, čiju horizontalu u sljedećem planu sijeku vertikale isto tako obojenih zvonika, zelenog drveća i bijelih minareta, oko kojih su se, s obje strane, ugnijezdile kuće, da bi kompoziciono i koloristički uravnotežile sliku. Prizor je zatvoren dalekim horizontom.
A kada još jednom, iste te, 1909. godine, Špiro Bocarić stigne na jug, dotakne njegovu svjetlost, bjelinu kamena, zelenu Neretvu, kada se zagleda u zeleno-ljubičaste brežuljke, visoko nebo juga, rascvjetaće se Šantićev Mostar i slikom.
Bile su to godine Špirinih ličnih neprilika. Sljedeća mu donosi beskućnjičku tjeskobu, istu ili sličnu onoj od prije desetak godina. Gostoprimstvo mu sada pruža srpski političar Gligorija M. Jeftanović (1840-1929), vlasnik hotela „Evropa“. Zauzvrat Špiro slika njegov portret. I ne samo to. Do 1913. do kada ostaje u hotelu Špiro radi tri slike njegove salone: „Sarajevo“, „Đevojčice na česmi“ i sliku pod nazivom „Stećci“. Ova posljednja izdvaja se načinom na koji je slikana, neobično bliskom impresionizmu. Njen osnovni zeleni fon (trava), okupan snažnim sunčevim zracima, i takav utisak samo pojačavaju bjeline nadgrobnika.
U času kada mu je život još jednom pokazao svoje drugo lice, socijalna osjetljivost Špire Bocarića samo se pojačava. Za razliku od onih ranih, ukočenih građanskih portreta, koji ostaju da krase njihove zidove ili zidove gostinskih soba njihovih potomaka, Špiro Bocarić se okreće običnim ljudima, slika anonimne likove, portrete njihovih življenja, jedne zemlje, jednog vremena. Tako on slika autentičan život.
Našla se tu, pored brojnih sličnih, i njegova „Đevojčica sa maramom“ iz 1911. godine, rađena u poentlističkom maniru, u rafinovanoj skali boja, vibrirajućoj atmosferi lika i ambijenta i novim kolorističkim odnosima.
Ovog divizionističkog načina Špiro Bocarić se ne odriče, on ga njeguje i usavršava i tokom svog sljedećeg banjolučkog perioda.
Ono rano prijateljstvo s mladim intelektualcima, borcima za nacionalnu slobodu, posebno s Petrom Kočićem (1877-1918), svrstaće i Špiru Bocarića među politički nepodobne.
Godine 1914. protjeran je u Banju Luku. Sredina mu nije bila sasvim nepoznata. Kočić mu je često govorio o Krajini i Krajišnicima, i Špiro se 1907. godine upućuje u ove krajeve – „… studira po okolini narodnu nošnju i tipove“.
U Banjoj Luci zatiče samo Peru Popovića, koji od 1908. godine službuje na Velikoj realici. Iz tih razloga 1919. u grad stiže Mihailo Timčišin (Tymezyszyn, 1889-1925), a slijedi ga Aleksandar Bojko (1896-1969) 1927, Božidar – Božo Nikolić (1904-1958) i Vlaho Pečenac (1911-1988) u jesen 1938. godine.
Izložbe su rijetke. Prva značajnija biće ona umjetničke grupe „Oblik“ iz Beograda 1931. godine. Slijede je samostalne izložbe Božidara Nikolića 1929, 1933, 1936 i 1938, Jadvinge (1909-1978) i Milana Četića (1904-1979) 1936. i izložba trojice – Bojka, Pečenca i Nikolića 1940. godine.
Deset godina prvi čovjek Etnografskog muzeja
U novoj-staroj sredini u Banjoj Luci Špiro Bocarić nastoji da nađe svoje mjesto, što mu odmah uspijeva. Za to će trebati ne samo da prođu godine nego da se i društvo oboji drugačijim tonovima ili zvukovima njemu bliskim.
A onda mu se otvara 1920. godina, potreba da nadoknadi propušteno. Poslije tada već davnog učešća na Drugoj jugoslovenskoj umjetničkoj izložbi u Sofiji 1906. godine, sada mu se nude zagrebački izložbeni saloni, gđe on, prvo samostalno, izlaže 1920. s Ivanom Tišovim (1870-1928) i Josom Bužanom (1873-1936), a zatim 1925. u Salonu Ulrih, takođe samostalno, s Milenkom D. Đurićem (1894-1945) i posljednji put, i to kolektivno, u salonu Ulrih u Vinkovcima, aprila-maja 1923. godine.
Godinu ispunjavaju i dvije značajne porudžbe. Gradsko poglavarstvo Sarajeva povjerava mu izradu portreta vojvode Stjepe Stepanovića za Gradsku opštinu sarajevsku. Istovremeno ga Zemaljska vlada angažuje za uređenje enterijera novosagrađene ljetnje rezidencije dinastije Karađorđevića u Han Pjesku. Pored ličnih neprilika i neblagovremene isplate dogovorenih honorara, ova porudžbina izazvala je revolt njegovih kolega iz Društva umjetnika, koji su smatrali da Bocarić nije dorastao takvom zadatku, da je trebalo da neki drugi umjetnici iz njihovog kruga dobiju takav posao.
Od 1930. godine za Špiru se otvara cijela jedna decenija, ispunjena njegovim plodnim đelovanjem.
Odlukom bana Vrbaske banovine Svetislava – Tise Milosavljevića (1882-1960), 1930. godine u Banjoj Luci je otvoren Etnografski muzej i za njegovog prvog direktora izabran je Špiro Bocarić. Po banovini su omah osnovani „pomoćni odbori za banovski muzej“, koji skupljaju predmete. A zatim, kada je Muzej dobio prostor u novosagrađeom Domu kralja Petra Prvog Oslobodioca 1934. godine, Bocarić je priredio prvu postavku Muzeja pod nazivom „Banovinska poljoprivredna izložba“, s predmetima kuće radinosti. Našle su se tu i slike, figuralne kompozicije i pojedinačni portreti Petra Mrkonjića, zatim vojskovođa, vojvoda, hajduka, srpske dobrotvorke gospođice Adeline Pauline Irbi (1833-1911) i organizatora Bosanskohercegovačkog ustanka (1875-1878), koje je Špiro izradio do 1933. godine. Ovi radovi Špire Bocarića različitog su kvaliteta. Figuralne kompozicije nisu uvijek srećno riješene, dok neke od pojedinačnih studija, prije svih drugih ona Petra Popovića (Petrovića) Pecije (1826-1875), predstavljaju mala remek-đela Bocarićevog positilističkog načina slikanja portreta.
Potreba za životom i trajnim prisustvom jednog lika iz nacionalne galerije likova okuplja od 1929. do 1933. godine ugledne banjolučke građane u Društvo „Zmijanje“, čiji je jedan od zadataka bio podizanje spomenika (poprsja) Petru Kočiću u Banjoj Luci. O tome je trebalo da brine Tehničko-umjetnička sekcija Društva, u kojoj se kao član našao i Špiro Bocarić. Na prijedlog Glavnog odbora Društva, u aprilu 1932. raspisan je u svim beogradskim i zagrebačkim novinama konkurs za izradu spomenika. Do 1. juna u Banju Luku je stiglo dvanaest prijedloga za izgled spomenika. Tehničko-umjetnička sekcija Društva, preimenovana u Ocjenjivački sud, održala je 10. juna u zgradi Velike realike sastanak „radi ocjene prispjelih radova“ i odlučila je za prvu nagradu, s pravom izvođenja, dodijele radu pod nazivom „Tribun“, zajedničkom radu vajara Antuna Augustinčića (1900-1978) i Ivana – Vanje Radauša (1906-1975). Poslije odluke žirija dogovoreno je da se izvrše izvjesne korekture spomenika, a slikar Špiro Bocarić ponudio je da „… ne kao član Odbora, već kao umjetnik i dobar prijatelj i poštovalac Petra Kočića“, otputuje o svom troški u Zagreb i da zajedno s vajarom Augustinčićem, „… studiraju glavu pokojnog Kočića, da bi izrada potpuno odgovarala velikom pokojniku“. Spomenik je otkriven u gradskom parku 1. novembra 1932. godine.
Slijedilo je i priznanje. Dana 31. decembra 1932. „ukazom Njegovog veličanstva kralja, Špiro Bocarić, akademski slikar i upravnik Banovinskog muzeja u Banjoj Luci, odlikovan je Ordenom jugoslovenske krune četvrtog reda“.
Špiro Bocarić priželjkuje i svoj dom, razmišlja o izgranji svoje kuće, ne sluteći da je podiže i gradi na mjestu svog nespokoja. Nacrte „… za izgradnju dvorišne zidine stambene zgrade u Pelagićevoj broj 32“ izgradio je tokom avgusta 1932. godine Josin Soravia, ovlašteni graditelj iz Banje Luke, a kada je potom Gradsko poglavarstvo Banja Luka 3. septembra izalo građevinsku dozvolu, građevinske radove obavio je Silvio Zamolo, građevinski preduzimač, takođe iz Banje Luke.
Umoran od svakodnevice i željan predaha, Špiro Bocarić se sve češće upućuje na krstarenje Krajinom. Opremljen skicenbuhom, filmskom kamerom i fotografskim aparatom, on zalazi u pitome zaseoke, među obične ljude, pogleda na planinske vrleti, s obala rijeka ispraća njihove vode. Rezultovalo je to crtežima, skicama i dokumentarnim materijalom dovoljnim za izdavanje Turističkog vodiča Vrbaske banovine, izradu etnografskog filma „Kroz Vrbasku banovinu“ (1937), pripremu za izradu knjige pod nazivom „Vrbaska banovina – Narodna ornementika – Prva knjiga“, koja je trebalo da bude štampana u Ljubljani 1941 godine.
I kada se činilo da je ljubav prema slikarstvu smijenila ljubav prema muzeološkom radu, ili da obje mogu da teku paralelno, slijedio je odlazak. Spiridonove decenije, njegova ruka, ništa nisu značili onim koje je mržnja zaslijepila. Nije molio. Ćutnjom je prezreo takve, njemu strane ljude, njihovo vrijeme. U koloni, zajedno sa sebi sličnim, krenuo je put bezdana Šaranove jame.
(Spiridona – Špiru Bocarića su uhapsile ustaše u Banjoj Luci, 12. jula 1941. godine, i sprovele u Gospić, a potom, zajedno s drugim zarobljenim Srbima, 19. jula je ubijen i bačen u Šaranovu jamu.)
Piše Danka DAMJANOVIĆ
Spiridon Špiro Bocarić – Proteran zbog Petra Kočića
Rano prijateljstvo sa mladim intelektualcima, borcima za nacionalnu slobodu, posebno sa Petrom Kočićem (1877-1916), svrstaće i Špiru Bocarića među politički nepodobne. Godine 1914. proteran je iz Sarajeva u Banjaluku. Sredina mu nije bila sasvim nepoznata. Kočić mu je često govorio o Krajini i Krajišnicima i Špiro se 1907. godine upućuje u ove krajeve da “…studira po okolini narodnu nošnju i tipove.“ U Banjaluci od kolega zatiče samo Peru Popovića, koji od 1908. godine službuje na Velikoj realci…
Od 1930. godine za Špiru se otvara čitava jedna decenija, ispunjena njegovim plodnim delovanjem. Odlukom bana Vrbaske banovine Svetislava Tise Milosavljevića (1882-1960), 1930. godine u Banjaluci je otvoren Etnografski muzej i za njegovog prvog direktora izabran je Špiro Bocarić. Po banovini su odmah osnovani “pomoćni odbori za banovinski muzej“ koji sakupljaju predmete.
Prva postavka
A zatim, kada je muzej dobio prostor u novosagrađenom Domu kralja Petra Prvog Oslobodioca 1934. godine, Bocarić je priredio prvu postavku muzeja pod nazivom „Banovinska poljoprivredna izložba“, sa predmetima kućne radinosti. Našle su se tu i slike, figuralne kompozicije i pojedinačni portreti Petra Mrkonjića, zatim vojskovođa, vojvoda, hajduka, srpske dobrotvorke gospođice Adeline Pauline Irbi (1833-1911) i organizatora bosanskohercegovačkog ustanka (1875-1878), koje je Špiro izradio do 1933. godine.
Ovi radovi Špire Bocarića različitog su kvaliteta. Figuralne kompozicije nisu uvek srećno rešene, dok neke od pojedinačnih studija, pre svih drugih ona Petra Popovića Pecije (1826-1875), predstavljaju mala remek-dela Bocarićevog poentilističkog načina slikanja portreta.
Potreba za živim i trajnim prisustvom jednog lika iz nacionalne galerije likova, okuplja od 1929. do 1933. godine ugledne banjalučke građane u društvo „Zmijanje“, čiji je jedan od zadataka bio i podizanje spomenika (poprsja) Petru Kočiću u Banjaluci. O tome je trebalo da brine tehničko-umetnička sekcija ovog društva, u kojoj se kao član našao i Špiro Bocarić. Na predlog Glavnog odbora Društva u aprilu 1932. raspisan je u svim beogradskim i zagrebačkim novinama “natječaj“ za izradu spomenika.
Rad sa Augustinčićem
Do 1. juna u Banjaluku je stiglo dvanaest predloga za izgled spomenika. Tehničko-umetnička sekcija Društva, preimenovana u Ocenjivački sud, održala je 10. juna u zgradi Velike realke sastanak “radi ocene prispelih radova“ i odlučila da prvu nagradu, s pravom izvođenja, dodeli radu pod šifrom Tribun, zajedničkom radu vajara Antuna Augustinčića (1900-1978) i Ivana Vanje Radauša (1906-1975). Posle odluke žirija dogovoreno je da se “izvrše izvesne korekture spomenika“, a slikar Špiro Bocarić ponudio je da “…ne kao član Odbora, već kao umetnik i dobar prijatelj i poštovalac Petra Kočića“, otputuje o svom trošku u Zagreb i da, zajedno sa vajarom Augustinčićem “…studiraju glavu pokojnog Kočića, da bi izrada potpuno odgovarala velikom pokojniku.“ Spomenik je otkriven u gradskom parku 1. novembra 1932. godine.
Sledilo je i priznanje. Dana 31. decembra 1932. “ukazom Njegovog veličanstva kralja, Špiro Bocarić, akademski slikar i upravnik Banovinskog muzeja u Banjaluci, odlikovan je ordenom Jugoslovenske krune četvrtog reda“.
Ustaše nisu praštale
Spiridon Špiro Bocarić je rođen 24. maja 1876. godine u Budvi, a ubijen je u Šaranovoj jami (Jadovno) kod Gospića 19. jula 1941. od strane ustaša. Bio je slikar, upravnik Muzeja Vrbaske banovine u Banjaluci i jedan od začetnika filmske produkcije u ovom delu današnje Republike Srpske. Uporedo sa slikarstvom zanimao se za etnografiju, numizmatiku, paleontologiju, minerologiju, a posebno fotografiju.
Prve pouke iz slikarstva dobio je od starijeg brata Anastasa. Školovao se u Veneciji do 1896. godine, kada se pridružio bratu u Novom Sadu. Od 1897. do 1914. živio je u Sarajevu, a potom, do kraja svog života u Banjaluci.
(„Slikar Spiridon Špiro Bocarić“, odlomak, autor: Danka Damjanović, „Montenegrina“)
Priredio: Nenad Despot