Porodica Despić
Za nastanak ovog teksta je poticaj dala internet stranica „Narodnog pozorišta“ u Sarajevu na kojoj ne pišu osnovni podatci ko je zaslužan za izgradnju same zgrade kao i ko je inače najzaslužniji za nastanak i razvoj pozorišne umjetnosti u samom Sarajevu kao i u široj regiji, mada stoji podatak da je sam čin otvaranja ove institucije pripao Branislavu Nušiću, istaknutom srbskom književniku, novinaru i diplomati.
Svakoga ko se zainteresuje za otkrivanje pokretača pozorišne umjetnosti u Sarajevu kao i glavne finansijere izgradnje Narodnog pozorišta, istraživanje će dovesti do ključne osobe od koje je sve i krenulo. U Hercegovini, entitetu kojeg osnovaše Stipan Vukčić – Kosača, Herceg od Svetog Save, u zaseoku Samobor u blizini Gacka rodio se Risto Slijepčević, u porodici koja slavjaše slavu Sveti Sava (27.januar).
Naš Risto se oko 1760. godine zaputio u Sarajevo na izučavanje zanata. I kako to obično biva uz despićeva1naukovanje se desi i ljubav između njega i sarajke Despe koja je krunisana brakom i rođenjem sinova Maksima i Nikole. Kako je Risto bio došljak i zbog toga manje poznat sarajlijama nego njegova supruga Despa, njihovu djecu sarajlije prozvaše po njoj – Despići i to ostade tako učvršćeno u istoriji. Ristini sinovi su se po starom srbskom običaju prezivali u stvari Ristić, ali nije prvi put da običaji postoje da se mijenjali.
Radi podsjećanja, a i nauk mladima koji možda i ne znaju, sada je zgodno naglasiti da se prezimena porodica u Srba formiraju tako da se na ime rodonačelnika njegovim potomcima dodaje nastavak “ić” kao umanjenica, jer se radilo o njegovoj djeci, u konkretnom slučaju Ristina djeca su mali Ristići.
Risto je bio veoma uspješan u svom poslu tako da je veoma brzo kupio kuću u dijelu Sarajeva znan kao Latinluk. Vatikan koji je vijekovima vodio krstaške ratove protiv Srba, naseljavao je postepeno i uporno srbske prostore drugim slavjanskim plemenima koji su već ranije prihvatili despićeva5rimo-katolicizam, sa namjerom razbijanja kompaktnog srbskog korpusa. Pa su se u tadašnje Sarajevo, poznati trgovački centar, naseljavala razna rimo-katolička plemena od kojih su postali današnji Česi, Poljaci, Slovaci, Nijemci, Austrijanci, Hrvati, Slovenci i sl., te je zbog svoje nacionalne nehomogenosti taj kraj Sarajeva nazvan Latinluk, pošto im je jedina zajednička odrednica bila odanost latinskoj vjeri.
Zato je pogrešno nazivati srbske krajeve “pravoslavnim” da bi se napravila paralela sa latinlukom i izjednačile neizjednačljive stvari, jer osim Srba na južnoslavjanskim prostorima nije bilo drugih pravoslavnih naroda u iole značajnijoj mjeri. O tome svjedoči postojanje isključivo srbskih crkvi, a ne nekih drugih. Tako da je ispravnije pravoslavni živalj nazivati Srbima nego pravoslavcima, pogotovo što je u našem slučaju jedan od Ristinih potomaka u svom testamentu ostavio takve zahtjeve koji se tiču više predhrišćanske srbske vjere nego hrišćanske, pa je drugim riječima bio više Srbin nego pravoslavni hrišćanin. Ove pojmove inače mnogi ljudi često izjednačavaju, što unosi dodatnu zabunu u poimanje cijele problematike između vjere, naroda i nacije. Risto kupuje kuću u nacionalno nehomogenom Latinluku i tu započinje svoje malo carstvo koje nastavljaju da šire njegovi sinovi kroz generacije, da bi se sve završilo u srbskom tradicionalnom duhu zadužbinarstva kada su sve kuće Despića njihovi vlasnici poklonili gradu Sarajevu sa obavezom grada da budu muzeji. Pa je tako jedna kuća dio Muzeja grada Sarajeva poznata kao “Despića kuća“, a druga kuća porodice Despić je takođe sada muzej imena “Muzej književnosti i pozorišne umjetnosti” koji se nalazi u ulici Sime Milutinovića – Sarajlije, (Sarajlija je poznat kao učitelj vladike Petra Petrovića Njegoša).
Potomci Riste Slijepčevića su svi bili uspješni ljudi i bavili su se uglavnom krznarskim zanatom i trgovinom između Konstantinopolja i zapadnih gradova i bili su vlasnici više kuća i mnogo radnji u kojima je bilo zaposleno i po dvadesetak radnika. Despići su uživali veliki ugled kojeg su potpomagali i ženidbenim vezama sa ostalim uglednim srbskim porodicama: Jeftanović (nekadašnji vlasnici hotela “Evropa”), Josipović, Davidović, Skrškić, Odović itd.
Najmarkantniji od Despića je bio Hadži Makso Despić, koji je dobio titulu hadžije nakon posjete Jerusalimu. O ovome je i sam pisao u svojim memoarima, pa 
koga interesuju detalji neka potraži memoare. U vrijeme Osmanlijske okupacije Makso je bio čak dva mandata gradski blagajnik, a u vrijeme Austo-Ugarske okupacije je bio gradski vijećnik. Bio je protivnik Austro-Ugarske okupacije kao uglavnom i svaki Srbin, ali ne tako drastično kao Gavrilo Princip ili Nedeljko Čabrinović i ostali članovi Mlade Bosne, već je svojim agitovanjem kod zapadnih država izražavao jasno protivljenje aneksiji. Svojim novčanim prilozima su Despići u to vrijeme pomagali mnoge akcije u gradu, kao i izgradnju Saborne crkve.
Za pozorišnu umjetnost je najviše zaslužan Mićo Despić koji je i sam bio glumac i nastupao u predstavama koje su se organizovale u njihovoj kući u velikoj sobi u kojoj se u stvari i stanovalo. Posvećenost pozorišnoj umjetnosti čiji je sastavni dio i muzika objašnjava i postojanje klavira u kući Despića, instrumenta kojeg je u ono vrijeme mogao da sebi priušti samo prilično bogat čovjek. Predstave su uglavnom bili šaljivi komadi Jovana Sterije Popovića i Koste Trifkovića, koje su održavane za rodbinu i bliske prijatelje. Gledaoci su sjedili na sećijama, ili na jastucima na podu.despićeva4
Interesantno je da su u to doba muhamedanske kuće i srbske bile slično namještane, jedina razlika je bila u tome što su srbske kuće imale ikonu i kandilo i u ranom periodu na sećijama prostirke tamno crvene boje (bordo). Tako da je očigledno da je zabluda da je bordo boja više vezana za muhamedance nego za Srbe. Ista priča važi i za fes za kojeg se pogrešno smatra da je izvorno muhamedanska kapa. U Zemaljskom muzeju u Sarajevu koji je trenutno zatvoren, se moglo vidjeti u jednoj sobi sa prikazom scene suđenja, da su “hrišćani” u stvari nosili bordo fes, a ne osmanlije. Naravno da su pod ovim “hrišćani” smatrani Srbi, pošto su bili najbrojniji narod na ovim prostorima odvajkada, a i tada dominantan u vrijeme najezde osmanlijskih hordi.
Republika Jugoslavija je u skladu sa svojom robinhudovskom tj. komunističkom ideologijom pravilnije raspodjele bogatstva nacionalizovala imetak porodice Despić. Poslednji Despići su se odselili u Belgiju 1967. godine i poklonili gradu Sarajevu svoj preostali imetak u muzejske svrhe.
Svi koji navrate u Sarajevo neka nakon porcije ćevapa i čaše boze neizostavno prošetaju do ova dva muzeja, nisu daleko od bilo koje baš-čaršijeske ćevabdžinice.
Duško Bošković, 1.09.7523. godine.
Testament Hadži-Makse Despića
Makso Despić je jedan od najistaknutijih predstavnika građanskog društva u Bosni i Hercegovini. U poređenju sa savremenom srpskom vlastelom, koja se sve češće definiše kao tajkunska vrhuška, Makso predstavlja suštu suprotnost.
Makso Despić je bio čuveni srpski trgovac, altruista i zadužbinar iz Sarajeva na koga bi se mogli i trebali ugledati današnji veleposjedinici. Njegov životni motiv nije bilo prosto umnožavanje latifundija i beglerbegluka te nemilosrdno izrabljivanje sirotinje raje. Naprotiv, on je samo jedan od izdanaka građanskog društva u Bosni i Hercegovini, sa očinskim sluhom za ljudsku muku i nevolju.
Drugim riječima, Makso, kao i većina tadašnjih uspješnih sarajevskih Srba, bio je i te kako nacionalno svjestan i odgovoran. Tome u prilog govori ne samo testament nego i podatak da su Despići u Sarajevu ostavili dvije zadužbine – jedna od zgrada danas je muzej koji svjedoči o životu Srba u Sarajevu, a druga je takođe pretvorena u Muzej književnosti i pozorišne umjetnosti Bosne i Hercegovine.
U nastavku objavljujemo testament Makse Despića:
Kada mi dođe suđeni dan i ostavim ovaj laživi svijet, neka moji srodnici i prijatelji ovako izvrše moju posljednju želju i volju, da drugačije ne bude, nego ovako po mojoj želji:
1. Imam u mome dolafu sve što treba za pogreb, a to je košulja i gaće, čarape, u čemu sam se kupao u Jordanu, i jedna boca svete vode sa Jordana, da mi umiju obraz i ruke.
2. Jedan bijeli, nebojadisan sanduk, pod glavu jedan jastuk napunjen talašom i više ništa, da me pokriju po licu sa jednim bijelim pokrovom donijetim sa Jerusalima, tespilj i ikonu na prsa i onda je sve gotovo. Odmah da se stavi kapak od sanduka i zaklopi da me niko ne gleda i od mene pravi izložbu.
3. Pred ikone na pod prostre se serđaza Špirina i sanduk na podu na serđazi, više glave na crnom tabaku jedan čirak, jedna svijeća i kadionica kućna, bakrena, neću da se uzima tuđa srebrna.
4. Po kapku sanduk da se pokrije, ima jedan veliki pokrov jerusalimski bijeli i klinčića (rajsingli) da se pripne po kapku, da ne spada.
5. Svaki prijatelj kod kuće koji dođe, neka se samo prekrsti i da ne sjedi pored mene mrtva.
6. Pošto budem spremljen, kroz tri-četiri sahata da me odnesu u crkvu i ostave da u crkvi prenoćim. Dva ili tri siromaha neka budu u crkvi za dobru nagradu.
7. U crkvu neka dođu kola crna sa dva konja treće klase, sveštenik samo jedan u crnoj odeždi, petero djece sa čiracima u crnim odeždama.
8. Jedan krst drveni više glave na grobu da se usadi, sa natpisom „Hadžija Makso Despić“, bez crnog šlajera na krstu i bez ikakvog cvijeća.
9. Kod kuće uveče da niko ne dolazi da sjedi i puši, pije kafu, đumbuse otvara, smije se i vrištati kao da je svadba i veselje – to ne čine divljaci u Africi, što se radi u nas u Sarajevu, kada mrtvac leži u kući. U pametnog naroda ko dođe na sažaljenje ni kafa se ne pije.
10. Posmrtnice da se ne prave nikako, da se javlja svoj Evropi: Umro je Makso Despić – to je budalasta moda.
11. U crkvi da se podijeli rodbini u ruke ima 66 svijeća sa Jerusalima, koje su bile zapaljene na Hristovu grobu, onom svetom vatrom koja se iznosi sa Hristova groba svake godine na Veliku Subotu, u pola dana.
12. Crninu za mnom kao žalost niko da ne nosi.
13. Šest fijakera treba da se rodbina vrati sa groblja.
14. Ima običaj, da mrtvaca obriče, berber ga obrije, namaže ga pudrom, nabijeli, obraze narumeni i gubice namaže karminom, obuku mu frak i cipele od laka, crne pantole – kao da se spremio na bal, sačuvaj Bože! – To se kod Maksa dogoditi neće.
15. Na kola cvijeće i vijenci ne smiju se metati i kititi.
16. Četiri parastosa u godini, po Pravoslavlju, učiniti i to sva četiri na grobu, a kod kuće ne smije biti nikakav skup ni gozba. Kroz mojih 60 godina mladoga života u Maksinoj kući je svake godine najmanje 100 persona i više sjedilo, bivala formalna pozorišta, davale se predstave sa vojničkom muzikom, kako bi bolje goste svoje zadovoljio. Svemu na ovome lažnome svijetu ima svršetak i kraj. Zato Makso u miru da počiva u grobu svome. „Nakuco se čaša, napjevo pjesama, napio se raja sa mednih usana, slasti nema kojoj sam ja prašto, pa ako mi gori duša – barem ima zašto!“ Makso je proveo ovaj laživi svijet u svakom veselju i izobilju 60 godina (sada mu je 84), putujući obišao pola svijeta, nauživao se svake slasti i ljepote – malo da će ko skončati svoj život tako kao Makso. Maksi je Bog dao sva blaga ovoga svijeta u sretnoj njegovoj djeci i porodu, koje ostavlja poslije sebe, pa da i oni budu dika i ponos na uslugu srpskome narodu.
Poslije moje smrti ostavljam sirotinji, bez razlike vjere – onoj sirotinji da se podijeli, koja ne prosi po sokaku, nego onima, koji na godine sjede kod kuće nemoćni, stari i bolesni iz kuće ne izlaze.
Veliki Petar, car ruski, obuče jednom prosjačke haljine, uzme štap u ruke i prosio je osam dana. Kada se vratio u dvor, donio je sitno 200 rubalja, pa reče ženi, carici: „Da bijah još osam dana prosjak, ostao bih posve u prosjacima – dobro se živi, svijet daje, a brige nikakve!“.
Srpskoj sirotinji 1000 (hiljadu) dinara – društvu Kola srpskih sestara.
Rimokatoličkoj sirotinji 500 (pet stotina) dinara.
Muslimanskoj sirotinji 500 (pet stotina) dinara – društvu Merhamet.
Jevrejskoj sirotinji 500 (pet stotina) dinara – društvu Societad de visitar dollentes.
Ovo je moja naredba i služi samo za mene, a neka bude pouka svakome živome bratu i prijatelju, koji bude imao svijesti i razuma u glavi.
Čelovjek jako trava,
Dni jego jako cvet –
selni tako procvatet.
Amin
Pisano u Sarajevu 29. marta 1921. godine Gospodnje.
Izvor « Frontal »
Pripremio: Vukašin Beatović
